Biekorf. Jaargang 26

Een Tegen-‘Belydenisse’ aangaande den Eed in 1797

(Vervolg van bladz. 189)

Hier volgen nu, genomen uit het lijf van 't stuk, 't geraamte ervan met hier en daar 't bekleedsel.

Eerst 't vóórblad, voor- en aarkant(⁽¹⁾.

[Bl 1-2][bl.3] ‘[Aanvang.] Ik bekenne in de bitterheyd myns herte, dat ik my zoo verre hebbe laeten verleyden van aen de Opper-Regeringe onder de welke my de Godelyke voorzienigheyd hadde gebragt, tegen het uytdrukkelyk gebod van aen Caesar te geven het gene aen Caesar toekomt, uyt menschelyk opzigt, uyt verkeerde en berispelyke inzigten, onder den dekmantel van aen myne conscientie te voldoen, geweygerd hebbe aen de Fransche Republieke het borgerlyk garant⁽²⁾ te geven, gevraegt van alle dienaers van den Godsdienst door de Wet van den 19 Fructidor 5de jaer [5ⁿ in Herfstmaand 1797]’.

‘Ik bekenne dat myne weygeringe zoo veel te berispe-

(1) Ten voorkante staat de hoofdinge (als vernield reeds hierboven op bl. 184), ten aarkante staat niets.

(2) Vgl. Biek. bd. xxv, bl. 329.

[p. 203]

lyker is, dat ik in de maend Germinal 5de jaer⁽¹⁾, aen den Agent van myne Prochie geraeden hadde den zelven Eed met vrye conscientie te doen: en dat dezen my daer naer opgeworpen hebbende waerom ik zelfs den Eed niet dede? Ik hem tegen de getuygenisse van myne conscientie hebbe geantwoord, dat de Geestelyke eenen anderen Eed moeten doen als de Weireldlyke, dat zy den Paus moeten afzweiren, om zoo den haet van de onwetende menschen tegen de beëedigde Priesters op-te-wekken. Ik zegge de onwetende menschen, want de valschheyd van myn gezeg was zoo tastelyk, dat zy maer de Wet van den 19 Fructidor moesten lezen, daer den Eed aen de Geestelyke geboden word, / of de Registers van het Canton daer hunnen Eed op geschreven staet, om zonne-klaer te zien, dat 'er noyt questie is geweest van den Paus af-te-zweiren, 't en waere men zoude willen zeggen, dat de beëedigde dien Eed tegen den Paus zouden gedaen hebben vrywillig, zonder daer toe aenzogt te zyn; het gene te absurd is om te gelooven’.

Nog belijdt hij 't verzuimen van zijn gewisse ‘herderlyke plichten’, om door ‘het wygeren⁽²⁾ van den Eed’ een ongewisse ‘opinie te volgen, die ten hoogsten genomen onzeker was, betwist zynde door vele godvruchtige en geleerde Mannen’.

‘Ik belyde [zegt hij voort] de schandaelen die ik door myne ongehoorzaemheyd hebbe gegeven aen het volk... ’.

‘Al is 't ik met zekerheyd wiste dat de Priesters den Eed gedaen hadden in eenen goeden, katholyken en wettigen

(1) ‘In de maend Germinal 5de jaer’ was vanaan den 20ⁿ in Lentemaand 1797 tot den 19ⁿ in Grasmaand ‘daer naer’.
De gebeurtenis hierboven aangehaald is het eenig geschiedkundig voorval dat in heel het werk eenigszins-omstaakt wordt voorgesteld. Is 't waar geschied? Of hebben we hier, bij wijze van verhaal, veroorbeeld dus, een voorstelling van weerom iets dat mèèr is voorgevallen? 't Kan 't eene en 't ander zijn.

(2) ‘Wygeren’, niet ‘weygeren’. Was 't een vergis in 't drukken? Ik vind er anders geen of toch zooveel-als-geen, een enkel groot (‘zinnelyk’ voor ‘zienelyk’ op bl. 17). Was 't een in 't opstellen?... zoodat alsdan men denken zou dat Steller niet en was vanuit West-Vlaanderen? 'k Zou eer dit laatste aannemen.

[p. 204]

zin, en dat zy door den Eed geene andere verbintenisse genomen hadden, als niet te werken ofte mede-werken directelyk ofte indirectelyk om het Koningdom ofte de Regeringsloosheyd in Vrankryk te erstellen, ofte om de Republieke ofte de Constitutie van het jaer 3 te vernietigen⁽¹⁾; ik belyde dat ik door myne uytzendelingen het volk hebbe doen gelooven dat zy eenen inwendigen en verdoemelyken haet gezwooren hebben tegen de persoonen der Koningen en de Koninglyke weirdigheyd; niet tegenstaende het my genoeg bekent was dat de inwendige affectien⁽²⁾ van den mensch, van haet ofte van liefde, onder de magt niet zyn noch van den / menschelyken Wetgever die gebied, noch van den onderzaet die moet gehoorzaemen’.

Belijdt dan in 't bezonder, onbeëedigde als hij was - of zoogezeid -, te hebben kleingemaakt de goê gesteltenis der mindere Besturen; en te hebben kraafs uiteengedaan, met laster weer tegen 't Bestuur, de kwalijkvaringen des Aartsherders van Mechelen.

Voort zegt hij in 't bezonder: ‘Ik belyde dat ik hebbe voor zeker houden staen dat zyne Heyligheyd den Paus den Eed gedoemd hadde, alhoewel ik wel konde bespeuren uyt alle die brieven, die onder de verscheyde naemen van zyne Eminentie den Cardinael van Mechelen, van Brancadoro, Ciamberlani en andere rondgedraegen wierden, zoo om dat zy verschillende zyn in hunnen inhoud, als om dat zy niet overeenkomen in hunnen datum, dat alles vol onzekerheyd was, en dat ik genoegzaeme reden hadde om aen hunne echtigheyd en wettigheyd te twyffelen, uyt den hoofde alleen, dat de waerheyd in stuk van Religie ons niet moet toekomen door bedekte en particuliere brieven, maer door den wettigen weg der Bisschoppen en Vicariaeten’.

‘Eyndelyk tot myn leedwezen, ik wiste genoeg, al hadde den Paus den Eed gedoemd, hy alleenelyk gedoemd moest

(1) Vgl. (Biek. ald. op bl. 331) de woorden van den ‘Eed’.

(2) Vgl. ald. bl. 329.

[p. 205]

zyn in den zin van haet tegen de Koningen en hunne Koninglyke weirdigheyd, maer geenzins in den goeden en wettigen zin der beëedigde Priesters’.

Daarachter komt het kwaad dat, door zijn schuld van onbeëedigde, is ringsom hem ontstaan, te weten op zijn Herdnisse: de godsdienst is ‘gestaekt’, en God zijn eer ontnomen; het Heilwerkwezen werd gestoord, de Doopsels òf verzuimd òf / onwetmatig toegediend, de Nuttingen verwaarloosd, ook de Heilige Gerechten; zoodat voor jong en oud noch onderrichting was noch geestelijke troost... daar hij, als onbeëdigde⁽¹⁾ met vreeze wezen moest⁽²⁾ voor immers ‘de Gendarmes’... daar hij daarbij, nog 't volk aftrok van al de geestelijke diensten bezorgd door de beëedigden. Vaneigen dat dit laatste, en wegens deze laatsten, ook niet geschied en is èn zonder stoffelijk nadeel / èn zonder weerom laster.

Hoe dikmaals heeft hij niet nog ‘Paesch-Communien uytgedeyld - - in de Prochien der beëedigde Pastors, in schueren en peird-stallen tegen de weirdigheyd van het H. Sacrament, en het Gebod van de H. Kerke, dat vereyscht volgens den Catechismus, dat een ider zynen Paesschen houd in zyne Prochie-Kerke⁽³⁾’.

Betreffende in 't bezonder den eereroof op de beëedigden? Hij noemde de beëedigden: ‘intru’ en ‘ingedrongen’, zij, die integendeel, zegt hij ‘om den katholyken Godsdienst te behouden, en uyt liefde tot hunnen even mensch, de verlaetene Prochien der onbeëedigde gaen bedienen, en hun bloot stellen aen alderhande vervolgingen, [en] eene Kanonike en wettige zendinge hebben, aengestelt zynde door de wettige Vicariaeten’. Hun werk heette hij ongeldig; verbood met hen gemeenschap, ‘alhoewel de

(1) ... en dus met hem àl de onbeëedigden?

(2) ‘Novi’ zei hij op het voorblad ‘[nos] in praelio [d.i. wellicht, zoo zien we hier, waar 't ons te weren viel tegen 't geweld van Uitjagers en Landsknechten]... cervos’!
Toch ‘cervos’ ja! Maar was 't uit hun zoowezendheid van onbeëedigden, of was 't omdat 't hun soms een beetje lijk-in 't bloed zat?

(3) Is 't schoon als zin- en hoofdverdraaierij?

[p. 206]

beëedigde Priesters in de gemeynschap der heylige met ons zyn en blyven, -- dat tegen hun geenen geestelyken Ban uytgesproken is’, en niettegenstaande dat vele fransche Stiftherders ‘geboden hebben aen hunne Diocesaenen van de geestelyke Gemeenzaemheyd niet te breken met de Priesters die den Eed van den 19 Fructidor gedaen hebben, en van hunne diensten by te woonen’. Hij heeft ze verder vergeleken ‘by die den Eed op de borgerlyke Constitutie van de Geestelykheyd in Vrankryk gedaen hebben in het jaer 1791⁽¹⁾, welken Eed door den H. Stoel gedoemd is geweest’, gedoemd, daar immers deze laatste Eed veel ‘dolingen behelsde’ waarvan er / vier hier worden aangestipt⁽²⁾.

En om 't rechtzinnige gemoed van 't volk nogmeer op hol te brengen had hij dan ‘doen gelooven dat al haest alle de Kruyssen uyt de Kerken zouden moeten verdwynen: dat op het Misse-brood en Kasuffels eene Goddinne zoude gestelt worden: alhoewel ik in myne ziele overtuygd was, dat door de Constitutie de vryheyd⁽³⁾ van Godsdienst toegestaen zynde, de beëedigde Priesters in het inwendig van hunne Kerken alles mogten doen het gene zy te vooren deden, zoo het nu sedert langen⁽⁴⁾ tyd heeft gebleken’.

‘Ik hebbe voorgegeven dat het verbieden der publieke Processien en Berechtingen, het afnemen der Kruyssen van de Torens, en het ophouden van het geluyd, eene wezentlyke veranderinge bragte in de Religie, daer het nogtans zeker is dat zonder dit alles de katholyke Religie bestaet, zoo gebleken heeft in de eerste eeuwen van de H. Kerke, / en nog hedendags te zien is onder de katholyke in de gereformeerde Landen’.

(1) M'herdenke hier dat wij voorgoed aan Frankrijk waren alleenlijk vanaf '97.

(2) En in den Eed van '97? Geen 't minste woord van dezes zin of dracht. Hoevelemeer-rechtuit 'n sprak daarover niet Vynaigie, vlakaf ervoren zijnde.

(3) Vgl. Biek. ald. bl. 329.

(4) ‘Sedert langen tijd’. Ons boekje dus is niet van '97, of zelfs van dicht erna. Vgl. alh. bl. 207, opm. 1.

[p. 207]

't Gevolg van al zijn aantijgingen was dan geweest een stoornis omendom in godsdienst en in zeden, oneenigheid en scheuring in maag- en maatschappen.

Nochtans, acht hij, hoe 'n was het niet gemakkelijk, een eed van ‘aengekleventheyd’ te doen aenzien niet als een werk van goedkeuring / maar van ‘gedraegzaemheyd’... dewelke toch te wenschen is, naar 't woord van Bossuet, ‘om dat Godt eenen Godt van vrede is, die de ruste wilt hebben onder de menschelyke zaeken’. Waarom de menschen opgehitst ‘dezen om zyne ongodsdienstigheyd te bedekken, de andere / om hunnen vuylen interest te voldoen’? Waarom gezeid ‘dat de beëedigde geëxcommuniceert zyn’, ‘dat zy publieke zondaers zyn’, wel wetende ten anderen hoedat de Overheid ten bate van de zielen èn toom èn tuchtiginge legt op dergelijk loos gelaster?

‘Ik bekenne [is zijn besluit] myne uyterste confusie op alle die voorgaende pointen: ik ben nu teenemael overtuygd dat de beëdigde Priesters den waeren en wettelyken zin van den Eed van in het beginne hebben opgenomen, zoo veel te meer ik nu wete dat den Wetgever den 4 Thermidor laetstleden⁽¹⁾ en volgende dagen met gezag den Eed heeft uytgeleyd, beknooptelyk zeggende: dat den Eed van haet aen het Koningdom niet anders behelsde, als de

(1) ‘Den 4 Thermidor laetstleden’... (Vgl. bl. 206, opm. 4).
Ons boekske dus werd opgesteld, gedrukt en uitbediend wanneer? tusschen twee Thermidors: den-dien die volgen zou, en ‘Thermidor laetstleden’. De eerstkomende-tewege zou niet van 1800, maar van een jaar ervóór zijn, ten laatste in '99. In 1800 immers ging Steller-hier wel weten dat er toen spraak al was van kerkvrede te stichten, hij ging gewis uit bate voor zijn stelling dit nieuws niet laten liggen. Toch, aan een ander kant, als hij dies werkzaam was vóór Thermidor van '99 (19ⁿ in Hooimaand tot 18ⁿ in Koornmaand), hij was het niet vóór Schrikkelmaand, vermits, zes reken verder-hier, hij ‘Breven’ noemt gedagteekend van 16ⁿ en 30ⁿ in Nieuwjaarmaand dat jaar.
Zijn ‘Thermidor laetstleden’? kwam bijgevolg waarschijnlijk in 1798 (de 4^e ervan viel toen in Hooimaand op den 22ⁿ). Maar 't beste nog om dit en 't jaar hier-van-ons boek beslist een keer te weten zal zijn, te zoeken in een zameling van wetten en geboden naar bovenstaande aanhaling, in ievers een stuk schikkingen, bevelen, toelichtingen, gesteld op zulken dag en maand 't zij bin 't zij na 't jaar '98. Doch 'k heb hier zulk geen zameling.

[p. 208]

schuldige getrouwigheyd aen de Oppermagt. Ik moet vervolgens hier gebruyken de woorden van Zyne Heyligheyd in de twee Breven van den 16 en 30 January 1799, toegezonden aen den Prelaet Boni, en zeggen dat de beeedigde Priesters hebben weten te vereenigen de getrouwigheyd die zy aen de tegenwoordige regeerende Magistraeten schuldig waeren, niet de onderhoudinge van de Wet van Godt: dat zy de beloften van gehoorzaemheyd en getrouwigheyd aen het Gouvernement, hebben weten te doen over een komen met de onveranderlyke pligten der Katholyke Religie⁽¹⁾’.

Hetgeen we boven⁽²⁾ noemden alverre-lijk-een eerste deel stopt hier, met immers 't eindeke overgang dat we daareven meldden. Dat deel, in een belijdenis zou heeten: het verleden, verhaal... of zoogezeid, en vonnis van 't gebeurde bij monde van 't Geloove. Invoudiglijk nochtans, bedekt, naar ons bescheiden denken, was 't alzoowel was 't meer aanhoudend-weg een stekinge, daadmatiglijk een sluw vermaan aan de onbeëedigden om nietmeer zòò te handelen, te weten zoo onredelijk en zoo booshertiglijk. Waarna nu 't tweede deel, betreffende: het toekomende; in alle zinnen, openlijk een opwekking om de beëedigden met ‘Liefde’ te behandelen, te aanhooren zelfs en na te doen.

Ditzelfde tweede deel, gewis docht voor den Steller 't voornaamste van de twee, 't doeltreffendste. Voor ons, 't zal 't minste zijn. Want, blijkt het eerste in opzicht van geschiedenis al weinig duidelijk, 't is niettemin als algemeene schets van tijd en geest en leven daadzakelijk belangrijk. Integendeel het tweede niet: dit is maar loos geblaas.

Bekennen wij, wij de onbeëedigden zegt Steller, na neerstig onderzoek van ons geweten elk, dat wij / bedrogen werden.

(1) Hiervan vaneigen (aleer entwat eruit te gaan besluiten) ware eerst eens na te zien 't oorspronkelijk gezeg, en 't meêgezeg ervan, en ook de omstantenissen.

(2) Bl. 187.

[p. 209]

Doen we 't met moed, en rekenen we op de beëedigden: ‘zy zyn vol liefde tot ons: zy zullen ons met alle genegentheyd ontfangen; zy weenen over ons ongeluk, zy bidden dagelyks voor ons: zy spreken van ons niet als met woorden van vrede: zy stillen de gemoederen die tegen ons verbittert zyn: zy bekennen met oodmoedigheyd, indien zy meer verligt geweest zyn als wy, dat zy het aen hun zelven niet mogen toeschryven, maer aen het licht der godelyke Gratie: met een woord zy wagten maer naer den oogenblik op den welken zy ons hunne liefde, hunne genegentheyd en bescherminge zullen betoonen’. Houden wij dus op diezelven te bevuiltongen.

‘En gy [zegt hij dan voort] eenvoudige Schaepen, die niet weet wat den Eed is, waer in hy bestaet, die gevolgt hebt de eerste indrukkingen die men op uw gemoed heeft weten te doen, - - / - - keert wederom tot den schaepstal die gy noyt zoud moeten verlaeten hebben: luystert meer naer de gebiedende stemme van de H. Kerke, als naer de menschen die aengedreven worden door passie en intrest’. Blijft gehecht aan ‘uwe Prochie kerke’ en heure diensten en gedenkenissen. En ziet gij ‘geene uytwendige Processien, geene Kruyssen op de Torens, geene publieke Begravenisse nogte Berechtingen: geene beelden meer op de Straeten: dat zyn maer ornamenten, uytwendige verçiersels van onze Religie’. ‘Luystert niet naer die de welke uw de boeken verbieden te lezen der beëedigde Priesters⁽¹⁾, zy verbieden hunne Prochiaenen niet die te lezen der onbeëdigde⁽²⁾: 't is den eenigen middel om uw te onderrichten en de waerheyd te kennen’.

‘- - Gylieden allegaer’ / geen ‘haet’ meer en geen ‘scheuringen’; want zooals blijkt uit menige uitsprake gedaan door tal / van Heiligen, ‘de scheuringe is het grootste - - quaed’. ‘De scheurmaekers’ zijn wij, ‘niet

(1) Zal 't hierom zijn dat op zijn werksken een goedkeuringe ontbreekt?

(2) En hierom soms dat hij zelf den gewezen-onbeëedigde speelde: om gelezen te geraken?

[p. 210]

de beëedigde’, vermits zij blijven ‘in de gemeynschap der H. Kerke’. Op ons dus tewege gaan vallen alle slag ‘vermaledydingen en ongelukken, die de HH. Vaders hier boven-gemelt uytspreken tegen die welke zig plichtig maeken van scheuringe. Myn bloed word styf in myne aderen, myne penne staet stil als ik het overdenke’.

Daarna het slot, als boven⁽¹⁾ aangewezen.

M'herleze nu Vynaegie's klacht⁽²⁾: te weten over 'tgene hij, als beëedigde, heeft af te zien gehad van zoogezeide lasteraars en scheurmakers. Die klacht luidt als een samenvang van heel ons boeksken-hier; zoodat oprecht dit laatste, daaruitgeweerd zijn dwalingen, vergrijpen, zijn drogredens en ander wangedoensel, mag doorgaan lijk als uitleg van die klacht, als algemeene schets van 't eendelijk geweld waarmee beëedigden en onbeëedigden om Vlaanderen's volksziel vochten.

Vaneigen is dit àl nog geen geschiedenis. Maar 't leidt ertoe, en 't is des hoogstbelangrijk.

Belangrijk ooknog eenigzins voor 't Vlaamsche Boekstafwezen mag dan ons werkje heeten, daar het wellicht is een der laatste stalen van tal van handelingen of handelingskes zelfs, zoo menig in den tijd, nadien zoo schaarsch geworden, op namelijk verheven leer en niettemin in 't vlaamsch ... in volksvlaamsch bovendien. De dag brak aan tewege dat tonzent zulke druksels veel-liever in een ander taalmaar gingen uitkomen, alsof de taal van 't ‘volk’, dit is die wordt verstaan bij minbegoede en minbegaafde liên, - omdàt ze er wordt verstaan - ‘gemeene’ of ‘plat’ of onvermogen scheen. De menschen-toen integendeel (ze praatten of ze boekten), 't was al uit één gemoed en eender in bewoording de grooten lijk de kleinen. Wat van hun herte moest, ze 'n zochten 't uit geen woordenboek, ze zeiden 't hertelijk, toch kreksch, maar hertelijk; en wie hen hoorde of las, daar hij een weerga-hert bezat meelui-

(1) Bl. 186-187: ‘Ik zal niet naelaeten...’ enz.

(2) Biek., bd. xxv, bl. 333.

[p. 211]

dende en meelijdende, - geleerd of ongeleerd - hij vatte en geerde hen. Gesteld alzoo is even 't boekje boven; en, leest het smakelijk tot-heden-toe, 't is dààrom. Wat volksch is, is ook blijfzaam. Een aanwijs voor ons allen.

L. De Wolf.