Biekorf. Jaargang 24

[p. 113]

[Nummer 8]

De gewezen muurschildering uit de Speelmanskapel te Brugge

Met een algemeen woord over S. Ontcommere te Brugge (Verv. van bl. 112).

Om dit alles begin ik haast te denken dat Beints was entwie-alzoo: te weten een gebuur ja ‘van der wulfhaeghe’, nogal thuis met de kopstukken uit de speelmansgilde ookal, maar vooral zelf een kerel die entwaarvan aan 't hoofd was, en weet-je waarvan peis-ik? van de ‘ghilde van s. Ontcommere’, misschien daarvan de deken. ‘Sonderlinghe affectie’ en een onpersoonlijke stichting voor eeuwen, vanwege een zeker gildehoofd ten bate van zijn evenknien (al was het uit een ander gilde), aanzie ik als een groot gebaar nogal-natuurlijk bij een kleinen burger! Niettemin de ware thuis van Beints ('k zeg daarom niet wat-men-noemt ‘de groote liefde’) was en bleef in zijn gilde uit S. Salvators'; en in alle geval ‘Agniete syn wyf’ zal stijf eringevonden hebben dat het meeste betrouwen

[p. 114]

en 't laatste aandenken nogvoort bestemd stond voor de ghilde van ‘Ste Agniete en Ste Ontcōmighe’, waarin immers haar eigen beschermheilige - en misschien zijzelf ook - ten minste den helft te zeggen had, alreeds vanin 1485!

Alevenwel met alle deze gissingen en kom ik niet uit aan 't voornaamste: nl. aan een bezonderen band die bestaan zou hebben tusschen de speelmans zelven als zoodanig, en den eeredienst van Ontcommere. Ten hoogste zou schijnen uit laatstgestelde oorkonde, dat er aleens een toevallige betrekking geweest is tusschen de speelmans en haar ‘ghilde’. - Daarenboven, 't en zal zelfs niet dankzijn aan gelijkwie-nog uit het speelmansgebuurte (b.v. aan de arbeiders ‘van der wulfhaeghe’) dat s. Ontcommere in S. Salvators' is ingebracht geworden; de biervoerders van de markt vereerden ze lange aldaar, vóórdat de arbeiders ‘van der wulfhaeghe’ daarin met hen meêdeden.

Om te eindigen. Nog een laatste spoor-misschien van Ontcommere-vereering in Brugge.

't Is een gewezen straatnaam - meer niet; in schijn gemaakt van half-en-half den naam onzer volksheilige.

In Groeninghe, komende uit den Nieuwen Gentweg, en gaande Dijverwaard op, had men voorheen, op de rechterhand een tiental huizekens verre, een straatje-zonder-einde: en dit heette 't Commerstraatje, ook genaamd Commer(s)kerke. Of liever 't staat vermeld in de handvesten met twee-drie namen; deze namen werden gebezigd terzelfdertijde (en soms worden erbijvermeld de woorden: ‘in Groenninghe’ of ‘bi Groeninghe’). Men zie hoe, alhier op bl. 115; en waar, op bl. 116 in de opmerkingen.

Vanouds was daar gelegen een hoek, met ‘wylen’ een hoop ‘diversche wuensten - - - eertyts ghenaemt Commer(s)kercke’. En 't straatje daarheen en daarbinnen, liep ‘bachten Scotebols’, en heette daarom ‘Schottebollestraatje’; 't heette ooknog ‘Oostwalstraatje’. Wel te verstaan, deze twee straatjes-namen golden meest waar

[p. 115]

In 1482	Commerskerke (= wijk)	......	......	......	........	......
1540-'42	Commerkercke(=straat)	......	......	......	Scottebollestraetkin	......
1545-'48	.........	......	......	......	Scootebollestraetkin	......
	.........	......	......	......	Straetkin backten Scotebols	......
1551-'61	.........	......	......	tCommersstraetkine	Scottebollestraetkin	......
1557-'59	.........	......	Commerstrecke	......	........	......
	.........	......	Commerstrecke (= straat)	......	Scottebollestrate	......
1559-'61	tCommerskercke (= straat)	......	......	......	........	Oost Walstraetkin
1581-'87	eertyts Commerskercke (= treutje huizen, nu ‘Den Coornemuelen’)	Commekerckstratkin	......	Commersrtratkin	Scottebolle	......
1525-16..	.........	......	......	Commerstratkin	........	......
1605^(1)			(Gedempt)

(1) Deze benamingen allemaal komen uit Rekeningen van Stad, Akten van klerken, enz.; vgl. de volle bewoording ervan alhier, op bl. 116 in de opm.:
Voor 1482: ‘Straetkin jn Groeninghe streckende jn Commerskerke’. Gill. Inv. Arch. Br. Intr. bl. 487.
Voor 1540-'42: ‘Scottebollestraetkin dat men heet Commerkercke by Groeninghe’. Evend.
Voor 1545-'48: ‘Scootebollestraetkin, in Groeninghe’. Ald. bl. 515; ‘Straetkin bachten Scotebols in Groeninghe’. Ald. bl. 455.
Voor 1551-'61: ‘Scottebollestraetkin dat men heet tCommersstraetkine bi Groeninghe’. Ald. bl. 513.
Voor 1557-'59: ‘Commerstrecke bi Groeninghe’. Evend.; ‘Scottebollestrate die men heet Commerstrecke bi Groeninghe’. Evend.
Voor 1559-'61: ‘Oost Walstraetkin dat men heet tCommerskercke bi Groeninghe’. Evend.
Voor 1581-'87 en 1525-16..: ‘Scottebolle ofte Commerstratkin’ [met opmerk.: ‘Commekerckstratkin’. Rent. fol. 64, t^k 2]: daarin worden aangewezen zeven huizen; dan ‘thuys ende vulmeulene [met opmerk.: Reg. decreten 1581-87, fol. 104 v^o t^k 2] wylen diversche wuensten nu een zynde, eertyts ghenaemt Commerskercke ende nu Den Coornemuelen’; volgen daarna nog twee huizen, en dan Jacob de Clercq's [met opmerk.: ‘Gheconsenteert Gheeraert de Clerc huvettere te moghen afbreken zekere vervallen huusekin jnt commerstratkin ande vulmeulene in Groeninghe mids aldaer maken een camer an zyn woonhuus ende beghinnende te wercken te meye zonder te intermitterend’. Tresor., 1525-1608, fol. 113 v^o t^k 4]. Gill. Les Registres des ‘Zestendeelen’ ou le Cadastre de la ville de Bruges de l'année 1580 (in Ann. Émul. Br. 1893, bd. XL1II, 1-401 bl.) bl. 179-180.
Voor 1605: ‘Supprimée en 1605’. 't Zijn de woorden van Gill. (Brug. anc. et mod. Notice... bl. 69), die echter op deze plaats niet en zegt waarvandaan hij dit uithaalt.

[p. 116]

het geschrifte deed. De eigenlijke volksnaam was anders: deze volksnaam en staat in onze teksten albij-nooit vermeld tenzij als bijgevoegde naam, als de naam waarmee ‘men’ 't Schottebollestraatje of 't Oostwalstraatjen ‘heette’; hij was te weten ‘Commer(s)kerk’ of ‘Commerstraatje’. Doch ongetwijfeld was juist-deze de ware-oude en oorspronkelijke naam van 't geweste, bewaard in den volksmond.

Welaan, zal er nu daar een ‘kercke’ (of kapelle) geweest zijn - aanvankelijk vaneigen - met plaatse groot genoeg (vgl. beneên) om daaruit nadien verschillige huizekotjes, en nog later een ‘vulmeulene’ te maken, bovendien met een insprong en een straatje daarheen? En, mag die ‘kercke’ (of kapelle) ons doen peizen op een heilige die er wellicht werd vereerd? En, mogen we 't koppige woord Commer-

[p. 117]

of liever tcommer-⁽¹⁾ aanzien als den naam van die heilige? Ribadineira deelt mee⁽²⁾ een reeks ‘Vercorte Nederlantsche namen met de Latijnsche in 't geheel, om daer uyt zijnen Patroon te vinden’, en daarin staan ‘Comerijne, Commercken’ als gebruikvormen van ‘Ontcommera’; GG. ook in zijn Duikalmanak⁽³⁾ wijst aan als namen ontsproten uit ‘Ontcommere’: ‘Commere, Comer, Comerine’. Zijn deze afleidingen werkelijk goed, dan zou onze ‘Commerkerke’ (of ookal ‘tcommer(s)kercke’) ‘eertyts’ geweest zijn een s. Ontcommer-kerke’... Voorwaar niet onmogelijk.

Of, was die bidsteê eerder en liever een kerke, gesticht door een mensch die Ontcommere of Commer heette? Joh. Winkler⁽⁴⁾ zegt: ‘Commer, Kommer is een oudnederlandsche mansvóórnaam die nog heden, vooral ten platten lande in Zuid-Holland wel voorkomt’; wat evenwel niet belet dat ‘Commer’ zou een gebruikvorm zijn van ‘Ontcommere’, vermannelijkt lijk in veel gevallen Ontcommere zelf het geweest is⁽⁵⁾... Ookal niet onmogelijk.

Of, (is er nooit een bidsteê geweest, en) was deze hoek niets als een verblijfoord eener familie ‘Van Commerkerke’?... Nogeens niet onmogelijk.

Meer en weet ik niet van heel deze zaak; noch meer en gaan we heuraangaande niet zeggen: de voldoende aanduidingen ontbreken om verdere gissing of vaster oordeel erover te mogen gewagen.

_**_*

Als algemeen besluit nu van geheel ons opstel:

S. Ontcommere was te Brugge stijf-gekend; dit is vast.

(1) Want de aanvangende ‘t-’ in ‘tcommerskercke’ en is niet een onzijdig lidwoord bepalende 't vrouwelijk woord ‘-kercke’.

(2) In zijn bovenverm. Generale Legende der Heylighen dl. 2 (vgl. alhier, boven bl. 106 opm. 3) alachter.

(3) Op den 20n in Hooimaand.

(4) In zijn boek De Nederlandsche Geslachtsnamen in oorsprong, geschiedenis en beteekenis (Haarlem, 1885, 8^o, x-636 bl.) op bl. 92.

(5) Vgl. boven, b.v. op bl. 35, opm. 2.

[p. 118]

'k En zegge niet dat ze 't was als in een beevaartsmidden⁽¹⁾, met grooten toeloop van volk; maar ze is er vereerd geweest ten minste binnenshuis door alle standen in de maatschappij, - laat ons zeggen vooral van in den tweeden helft der XV^e eeuw tot aan den geuzentijd. Is een.

Echter geen bewijzen zijn er totnutoe gevonden, om te staven dat Ontcommere te Brugge binnengerocht dank zij den speellieden. Is twee.

En wat de muurschildering betreft uit de kapel van deze laatsten, ze kan-ja een tijd aanzien geweest zijn voor een Ontcommere; maar niets, noch oorkonde, noch overlevering, noch teeken hoegenaamd, noch-ook bewezen aanleg bij de brugsche speelmans is totnog aan den dag gebracht, die deze ver-ontcommering ten minste als waarschijnlijk mag doen aannemen. Is drie.

Inzonder over deze muurschildering kan de geleerde Lezer nu zelf oordeelen... of, wat hij ook kan, is nóg wachten van spreken, totdat alweer andere sporen van Ontcommerdienst-te-Brugge ontdekt worden die het vraagstuk nogmeer zouden verhelderen.

En was er hier of daar een Lezer, die thans-reeds hier nog-wat bij of nogwat beters weet⁽²⁾, hij deele 't aanstonds

(1) En nog! Wat kan nogal niet uitkomen! Ook te Steenbergen (SL. ald. bl. 48-49... 54..) was vóórkorts nietsmeer geweten van een vereering en ‘een pelgrimaedse’, die er voordezen ongemeen sterk was.

(2) Nabericht.
- Op bl. 44 boven, staat te lezen een meening van Heer C. Wybo, over een Nieuwpoortsche heilige: die zou ‘an'kommen’ geweest zijn, en die op sommige dagen in 't jaar door een wacht werd vereerd. We hebben zijne melding als onduidelijk en onvast aangewezen (ald. opm. 3), al wenschende daarbij dat iemand dezelfde had willen klaartrekken. E.H.R. Dupont heeft hem daarmee willen gelasten: hij antwoordt dat er hier verwarring in 't spel is, tusschen een aangespoelden gekruisten O.H., bewaard in 't ‘O.H.-huizeken’, en een O.H.-in-zijn-graf, omringd met een eerewacht in 't ‘Paasch-huizeken’ van de Goê-week. Vgl. hierna zijn opstel: ‘Het Paasch- en het O.H.-huizeken te Nieupoort’.
- Op bl. 47 en 48, heb ik aangewezen hoe een westvlaamsche spreuke zegt: ‘Hij is op Sinte-Holpesdag geboren, drie dagen vóór 't geluk’. GG. had dit spreekwoord gehoord en opgeteekend. Een bevestiging van 't bestaan dezer wending vond ik nadien bij wijlen G.V[an]d[e]p[utte] (Nog vlaamsche woorden en spreuken in Biek. 1897, bd. VIII, bl. 220), die dezelfde zegging vermeldt doch zonder van GG.'s opteekening, en dus ook van GG.'s invloed, te weten. Hij neemt over: ‘Hij is op Sint-Tolpesdag geboren, drie dagen voor 't geluk (van nen ongelukkigaard)’.
- Op bl. 52, in de opm. Iets om te voegen bij ‘Croix St. Sael’ en ‘de Roste Geete’ en ‘den Apesul’: is de Paddevijver tegen Ieper, die op een fransche kaart uit de XVII^e e. genaamd wordt ‘Pas de vivres’! E.H. Slosse, die 't me liet weten, zei medeen dat dit vermeld werd door den Heer Liégeois in het Journal de Roubaix, binnen dit jaar geweest ievers-omtrent in Schrikkelmaand. Nadere bepaling van boekenschouwelijken aard heb ik daarover nogniet kunnen inwinnen, totzelfs niet bij Heer Liégeois.
- Op bl. 62 in de opm. wordt uiteengedaan, dat er noch van een S. Cecilia-kapel noch van een S. Cecilia-gilde spraak is in de handvesten vanvóór den geuzentijd. Een feestdag van ‘S^t Cecillen’ wordt er bijgehaald, en wel een voor de ‘musiculi’, doch weer is 't uit een oorkonde van de XVII^e e. Edoch overgelaten werd er dat in Rond d. Heerd (1874, bd. IX, bl. 419) vermeld staat dat ‘in Sint-Salvatorskerke te Brugge, onze zangers [?] feeste hielden op sinte Ceciliadag, reeds in 't jaar 1397’; en dat erbij gezeid wordt dat ‘dit staat bewezen in Rond den Heerd [1869], IV, 411’. Nochtans van dit bewijs vind ik op deze bladzijde geen spoor.
- Op bl. 72 in de opm.: SS. Machochel, Niemandsvriend en Stakestijf staan ook aangehaald in Rond den Heerd, 1870, bd. V, bl. 344.
- Op bl. 74-76, staat een printje weergegeven en beschreven, met een beeltenis op van s. Ontcommere; en we heeten deze voorstelling wat ‘ontvreemd aan de teekenkundige overleveringen’. 't Weze nochtans gezeid dat deze beeltenis, toch in 't algemeen, een trek heeft van een voorstellingstype door Ribadineira aangegeven in zijn meergemeld werk (vgl. boven bl. 106, opm. 3), nl. op zijn plaat der heiligen uit de ‘Hoymaent’.

[p. 119]

mee: is 't alreeds geboekt, hij zegge waar het staat; is 't niet geboekt, hij boeke 't zeere zelf nu, eens voorgoed.

En mocht dan Prof. Dr. Schnürer tevreden zijn over mijn lang antwoord aan zijn korten brief⁽¹⁾, en daarin iets nuttigs vinden tot een lichte vervolmaking van zijn standaardwerk tewege over s. Ontcommere.

L. De Wolf

(1) Hij vroeg immers uitleg over de benaming s. Holpe (vgl. boven bl. 45-53), gegeven (of liever niet gegeven) aan ons fresko (bl. 19, 47, 53, 71); dan over den zin van 't woord s. Valba (bl. 53-55); ookal over 't belang-in-deze-zaak van GG.'s volkskundigen Duikalmanak (bl. 47); eindelijk over de mate waarin s. Ontcommere gekend was te Brugge (bl. 73-117), te Oostende (bl. 51-53 in de opm.) of elders in Vlaanderen (dit weet ik niet, vgl. bl. 50, 118).