Biekorf. Jaargang 24

(1913)– [tijdschrift] Biekorf– rechtenstatus

Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd



[pagina 81]
[Nummer 6]
De gewezen muurschildering uit de Speelmanskapel te Brugge Met een algemeen woord over S. Ontcommere te Brugge (Verv. van bl. 80). 't Is in zulken dos, dat zij nog allejare, op haren dag den 20ⁿ in Hooimaand, plechtig rond het ‘Slot’ gedregen wordtGa naar voetnoot(1). Na de processie dan, wordt gelezen 't volgende gebedGa naar voetnoot(2):
[pagina 82]
AveGa naar voetnoot(1) Gemma virtuosa Wilgefortis vernans rosa munde tute patens Glosa sis pro nobis speciosa interventrix gloriosaGa naar voetnoot(2). V. Elegit eam Deus et praelegit eam. R. In tabernaculo tuo habitare facit eam. Oremus FamiliamGa naar voetnoot(3) tuam quaesumus Domine Beâte Wilgefortis virginis martiris tuae regis filiae meritis et precibus propitius respice et sicut ad preces ipsius quam concupiscis barbam coelitus accressere fecisti ita desiderie cordis nostri supernae gratiae digneris beneficiis augmentari. Per Dominum nostrum Jesum Christum etc... Daarna worden daarbijgevoegd de gebeden aanbevolen in den volgenden aflaatbriefGa naar voetnoot(4): Henricus Josephus Van Susteren bij de Gratie Godts, ende des H. Apostolijcken stoel Bisschop van Brugghe, Erf Achtig Cancellier van Vlaenderen êz. Aen alle die dese sullen sien, ofte hooren lesen, saligheijt inden Heere. Alsoo onse Lieve ende wel beminde in den Heere de Moeder Abdisse ende de Religieusen van het Clooster der Arme Clarissen genoemt de Coletinen binnen dese Stadt ons met behoorelijcke eerbiedinghe ver-
[pagina 83]
toont hebben, dat sij in den pant van binnen hun Clooster van oude tijden door overleveringhe vande overledene ouderlinghen met bijsonderlijcke devotie geviert hebben ende noch sijn vierende de memorie van de H. Maghet, ende Martelaresse Wilgefortis ofte gelijck andere haer noemen Ontcommera, wiens beeldt gehecht aen een Cruijs aldaer is rustende, ende alsoo sij om dese devotie te vermeerderen ons ootmoedelijck versoght hebben den aflaet van XL daghen. Soo ist dat wij desen aflaet uijt de schatten van de H. Kercke aen de voorseijde Religieusen sijn vergunnende, den welcken sij, in staet van gratie sijnde, alle daghen eens sullen konnen verdienen, als sij met uijtgestreckte armen sullen lesen 5. Vader Ons, ende 5. Wees gegroet voor het beeld van dese heijlighe Maghet ende Martelaresse ter eere vande vijf bloedighe wondekens vanden ghecr[u]ijsten Jesus, wiens Cruijs die selve H. Maghet wel heeft willen opnemen, ende op dien Autaer haer leven sacrificeren tot bevesti[n]ghe voor het Geloof ende de Maegdelijcke Reijnigheijt; opdat sij met ieverighe devotie dese H. Maghet vierende het exempel van haere stantvastigheijt nae volghen, ende alsoo als kloecke Maeghden ende Bruijten van den bloedighen Bruijdegom der zielen alle moegelijckheden, anxten, ende peinen van deser wereldt moghen ontcommen, ende overwinnen, ende met haer de hemelsche vreught genieten in alle eeuwigheijt. Aldus gegeven tot Brugghe den 3. October 1733.//. Henricus Josephus Bisschop van BruggeGa naar voetnoot(1). ⓩ Ter ordonnantie van sijne Hoogh^wt. J.A. De Doncquers Secr. De h. Ontcommere heeft te harer eer, ook een gilde gehad in de brugsche s. JanskerkGa naar voetnoot(2); dit was op 't einde der XV^e eeuw, en waarschijnlijk wel tot binnen de XVI^e eeuw. Alles wat ik ervan wete, vooralsnu tochGa naar voetnoot(3), staat in 't volgende stukGa naar voetnoot(4):
[pagina 84]
[Fol. 191 v^o]. Lre concessionis capelle in ecclā S^ti Johañis confraternitati Stor. Willefortis virginis et mris ac Rochi confessoris suffragatoris contra pestem. Wij deken ende capitle van Sinte Donaes kerke In brugghe doen te wetene alle den ghuenen diedese onse Irên zullen zien of hooren lesen dat ghemerct de goede jonste ende zonderlynghe deuocie die onse beminde vrienden In gode Amand du Billiau deken Lodewyc vince-guerreGa naar voetnoot(1) Jan hoste ende ghisebrecht de Pape zoorghers In dien tyden ende de ghemeene ghildebroeders van der ghilde der heligher maecht ende maertelare sinte Ontcômeghe ende sinte RochusGa naar voetnoot(2) den heleghen confessuer ende maerscalc vander pestilencie hebben tot onser kerke waert van sinte JansGa naar voetnoot(3) staende in de selue stede in ende onder ons
[pagina 85]
patronaetscap ende specialic aldaer ten outare van onzer lieuer vrauwen staende in de voorkerke neffens derGa naar voetnoot(1) zuudduere ande oostzyde hebben de voors. ghildebroeders ende den ghemeenen gheselscepe vander zeluer ghilde van sinte ontcômeghe ende sinte Rochus gheconsenteirt ende by desen onsen Irên consenterenGa naar voetnoot(2)Ga naar voetnoot(3) den voors. outaer midsgaders der plecke int viercantte teender capelle streckende vanden zeluen outare in deGa naar voetnoot(4) langde toot den ganghe van der voors. zuuddeure ende in de breede vanden vtersten zuudmeure tot onder de boghen van dier zyde ende alzo verre ter kerken waert in als den vtersten pilaer neffens den voors. outare staende dat bewyst ende niet voordere de welke voors. plecke de zelue ghildebroeders zullen moghen doen ofluucken ende betîmeren tuerlieder gheliefte ende ooc bouen den voors. ganghe eenen docxael doen maken ten weerkelicxten twelc wy hemlieden bij desen onsen letteren consenteren ende al dit ten oorboore ende ghebruucke vander voors. ghilde omme daer in huerlieder messen ende den gods dienst te doen doene teeuwighen daghen behouden de voorwaarden condicien ende besprec hier naer verclaerst. Int eerste dat alle de offeranden [fol. 192 r^o] zij in ghelde wasse ofte andersins commende ten outare tspriesters handen ter messe zy van kercganghen brulochten zielmessen ofte andersGa naar voetnoot(5) Ne zal de voors. ghilde niet anghaen noch en zullen de voors. ghildebroeders daer in geen Recht noch deel hebben maarGa naar voetnoot(6) alzulke offeranden zullen ghegeuen worden bij den capellaen vander zeluer kercke van sinte Jans in onsen choor ghefundeirt ende anders zo dat
[pagina 86]
vanGa naar voetnoot(1) houden tyden gheploghen es Voort van allen den apporten proffyten ende incommen ter cause van indulgencien deuocieñ processien sermoenen ofte andersins ter voors.Ga naar voetnoot(2) capelle incommende zal tofficie van onser fabrycke hebben de rechte heltsceede ende dander heltsceede de voors. ghilde Voort waert ooc zoo dat in de voors. capelle eeneghe pardoenê vercreghen worden ende datmen daer zeinde met eeneghen Reliquien zo zullen die vander voors. ghilde of die daar of tlast hebben zal van onser fabrycke weghe ende van der voors. ghilde al tghelt datter incommen zal steken ende besteden in eene busse ende alle andre zakene te wetene was vlas of dies men daer ghiften zal in eene kiste of confre sluutende alzo wel de voors. busse als de kiste met tween sloten van welken wij hebben zullen den eenen slotele ende de ghilde den anderen omine ter zeluer busse kiste ende confre ghesaemder handt te ghane alst ons lieden ghelieuen ende goeddyncken zal. Ende tapport daer gheuonden alf endeGa naar voetnoot(3) alf te deelene Item wanneer datmen sermoenen doen zal ter begherte vander voors. ghilde vanden conqueste ende almoesenen diemen vercrijghen ofte ontfanghen zal binnen ofte ter cause vand. voors. sermoene zo zal de selue onse fabrycke hebben deen heltsceede behouden dies dat vander helt vander voors. fabrycke vp datter zo vele incame de helt vanden salarisse van den predicare zal worden ghedefalquiert ende ofghetrocken Item de voors. ghilde wort ghehouden te betalene teeweghen daghe alle jare twaalfGa naar voetnoot(4) g. vlaemscher munte ten profyte vander zeluen fabrycke van onzer kerke teener zeker Rente Voort zullen zy ghehouden zijn te betalene voor water wyn ende broot daermen de messen mede celebreren zal jaerlicx ooc twaelf gr. Ende bouendien te onderhouden de glaseveinsters vander voors. huerlieder capelle altoosGa naar voetnoot(5) de voors. veinsteren beterende ende niet arghende zonder cost of last van onser kercke voors. Item van ludene en van tghuene dat den costre angaet zal de zelue ghilde conuenieren ende ouercommen metten voors. costere ten bewysene van ons deken ende capitele voors. Waert ooc zoo dat yement van der voors. ghilde begheerde Inde voors. capelle begrauen te zyne tware manlic of vraulic persoon boúen deGa naar voetnoot(6) veertien jaren houdt wesende zo zal hij daar mueghen begrauen wesen behouden dat hy fonderen zal twyntich gr. tjaers om een jaerghetyde in onsen choor eruelic te doene ofte daar [fol. 192 v^o] vooren betalen der officie van onser obediencie twyntich ponden parisis In ghereeden pennîghen ende kynderen beneden de veertien jaren die daer begrauen worden zullen ghehouden zyn in de heltsceede vander voors. somme te weten x gr. tsiaers te fonderene of v g.Ga naar voetnoot(7) te legghene ende te
[pagina 87]
betalene tien ponden par. in ghereeden ghelde behouden nochtan elcx Rechte van sepultuere up datter yemend binder zeluer capelle begrauen ware of begrauen worde ende van zulken Rechten suffisant betooch dede bij onsen brieuen of anders maer en word niet gheoorlooft der voors. ghilde of die van diere Regiment ende admistracie nv hebben of hebben zullen hier naermaels an of in mueren of pilaren vander zeluer kerke van sinte Jans te brekene of te hauwene zonder ons weten ende consent Endr waert bij alzoo dat in naercômende tyden eeneghe zwarighede difficulteit ghescil ofte twyfelynghe ter cause van desen ende van al tghuene dies voors. es gheuiele ofte ghesciede zo zal van dien ende als de interpretacie moderacie declaracie verclaersynghe ende verstannesse gheopent ghedeclareirt ende ghetermineert worden by onslieden deken ende capitele voors. In kennessen van desen zo hebben wy dese onse voors. letteren beseghelt metten grooten zeghele van onser kerke. Ghegheuen te brugghe in ons capitele den achte en twyntichsten dach van hoymaent int jaer ons Heeren Dusent vierhondert viere ende tachentich. s.s. Per caplm. [Concordat] B. MysGa naar voetnoot(1) met naamtrek. Uit dit stuk meenen we te mogen besluiten dat de gilde van s. Ontcommere, of liever van s. Roclius en s. Ontcommere, aldaar reeds een tijd bestond vooraleer ze haar altaar bekwam. En waaromtrent stond dit altaar? Heer J. Colens [= JC.] heeft voorheen een onderzoek ingesteld over den buiten en den binnen van de s. JanskerkGa naar voetnoot(2). Had hij echter toen ons bovenstaande stuk gekend, hij ging 't een en 't ander hebben kunnen voegen bij dat wat hij erover geboekt heeft. 't Is te weten, dat de kerk bestond al vanuit de XIII^e eeuwGa naar voetnoot(3), en waarschijnlijk met één beuk. Is ze vermeer-
[pagina 88]
derd geweest, en met een tweeden beukGa naar voetnoot(1) voorzien, omtrent 1430? 't Kan zijn, aangezienGa naar voetnoot(2) men spoor vindt van buitengewone groote onkosten aan de kerke gedaan in dien tijd. In alle geval ze is dan blijven meegaan tot in 1611; toen is de toren op een nachtGa naar voetnoot(3) ingestort, terwijl het overige van den bouw stond om in stuiken. Sedertdien heeft men niet meer gestopt van aan die bouwvallen te herstellen, en te kramen en te blijven kramen, tot in 1786, wanneer men alles voorgoed heeft moeten afbrekenGa naar voetnoot(4). Van de kerke, zoo ze was na deze herstelling, heeft JC. in zijn werk, een grondteekening uitgegeven, geheeten: (Pl. 1.) Plan de la chapelle S^t Jean à Bruges vers la fin du XVIII^e s.Ga naar voetnoot(5). Deze grondteekening zal ons dienstig zijn, 'k en zegge niet rechtstreeks, maar onrechtstreeks tot vergelijking. 't Is trouwens te peizen dat de herstelde kerk, voor grondvesten en voor algemeene bedeeling van muren, zal opgetrokken geweest zijn uit de grondvesten en voetingen van de oude murenGa naar voetnoot(6). Dit immers als werk, was het goedkoopste. En we weten dat de herstellers naar goedenkoop hebben uitgezienGa naar voetnoot(7). Alsdan andere teekeningen van de kerk, van 't uitwendige dezer, bovendien van de oude kerke nu (deze van vóór 1611) bestaan er ookGa naar voetnoot(8); nochtans enkelmaar één
[pagina 89]
ervan is duidelijk en volledig genoeg om ons te kunnen baten. 't Is deze van Marcus Gheeraert, afgenomen vanop zijn beroemde kaarteGa naar voetnoot(1). Ze dagteekent dus ten laatste uit 1562. Deze teekening heeft een gave, nl. de bekende stiptheid van MG.'s aanwijzingenGa naar voetnoot(2). Doch ze heeft voor ons ook een nadeel; t.w. dat ze voorstelt den noordkant der kerk, als we integendeel den zuidkant behoeven. We gaan ons ermee moeten verhelpen over dat 't gaat. De kerk stond met het koor in 't oosten, en den toren tenden de kerk in den westen. Op de gemelde kaart van MG. staan twee beuken, alle twee evenhooge, en ook evenlang (welverstaan als men, vanvoor den noordbeuk, den toren wegpakt). De noordbeuk is er op zijn geheel, en schijnt één stuk van breedte met den toren; onder dezen komt de endeldeure, gevende in den westen. Dan van den zuidbeuk ziet men het dak, welke koorwaarts stopt tegen een platten gevel, juist gelijk 't dak van den noordbeuk. Uit dit alles zou men zeggen dat deze noordbeuk geweest was eigenlijk het eerste oorspronkelijk kerkje; en de zuider-‘zyde’ zal geweest zijn de bijgebouwde kant. Dezelfde zuidbeuk op de kaart en komt niet vooruit, samen met en langs den toren; bijgevolg hij bleef eindigen daar waar hij eraankwamGa naar voetnoot(3). - De kleinigheden nu. Twee dakvensters kijken met hunnen top uit aan den zuidkant, schoone de weergade van de twee die we zien op hun geheel aan den noordkant; waaruit ik besluiten durf dat
[pagina 90]
in 't algemeen, vensters en deuren zuidwaarts beantwoordden aan deze vanin den noordmuur. Dus als volgt: weggaande van den toren kant, d.i. van den westen oostwaarts op, eerst een deurken (de ‘zuudduere)’ met een klein vensterken erboven, en dan verderop twee groote vensters; en de twee dakvensters pasten alsdan tusschen deze drie openingen. 't En is dus niet te verwonderen dat we vernemen uit de beschrijving van de ‘conduiten, moederfonteinen ende fonteinen vander stede [van Brugge]’Ga naar voetnoot(1), dat er water te putten was ‘voor de duere van de zuudzide vander voors. kerke’Ga naar voetnoot(2), dat er bijgevolg aldaar oprecht een deure was omtrent den stadswaterput. Aan een anderen kant die ‘zuudduere’ en stond daarom niet vlak voor dezen put; trouwens op de bovenvernoemde grondteekening van de nadien-herstelde kerk, kan men inderdaad de krage van den put aangeduid zien, doch zoodanig oostwaarts op, dat de put eerder achter de kerk uitkomt dan ernevens. Bovendien temeer peis ik dat de ‘zuudduere’ zat, zooals daareven de uoorddeure, nl. aan 't wester-einde, omdat 't me schijnt dat anders de bovenstaande oorkonde dienaangaande kwalijk opgesteld en schier onvatbaar zijn zou... in 't bezonder omdat deze ‘zuudduere’, blijkens die oorkonde, moest staan in de ‘voorkerke’, met oostwaarts dannog een pilaar, en een altaar, en weer een tweeden ‘vtersten pilaer’, ook allemaal in de voorkerke. Wat den binnen betreft? Het kerk ruim zal een vierhoekig vlek geweest zijn: (daargelaten den toren) een drietal keeren zoo lang, en allichte tweemaal zoo breed als de toren zelf, welke vierkantig was. Welverstaan, we hebben 't boven vernomen, de kerk bestond waarschijnlijk inden beginne uit maar één beuk, van de wijdte van den toren; doch een tweede beuk, misschien een ook-zoo breed, werd
[pagina 91]
erbij aangebracht in 't vervolg. - Uit deze gedane veranderingen besluit ik dat er nu dus ook ‘pilaren’ waren gesteld geweest, nl. ten minste onder de nieuwe middengote, daar waar voordien de gewezen uitgebroken zuidmuur gestaan had. Ten anderen in ons stuk boven, is eveneens sprake van een ‘pilaer neffens den voors. outare’ welke zelf te vinden was ‘neffens der zuuddeure’; zoodat ik insgelijks mag spreken van ‘pilaren’ die grepen in de muren, allerminst in den zuidmuur. Deze pilaren stonden tusschen deuren en vensters, 't is klaar; en bijgevolg waren of met achten, of getwaalven (getwaalven indien er ook stonden tegen den noord muur). Verondersteld binnenste der oude S. Janskerk te Brugge: metende (zonder den toren) 10 tot 12 m. × 8 m. (?) 't Vakje binnen de stipjes (....) ware het beluik, en 't kruiske zou verbeelden het altaar der gilde van s. Rochus en s. Ontcommere. Dit pilarenspel wordt nogmeer aannemelijk, als men bepeist dat er ‘boghen’ in 't gewelf zaten; immers aangezien daarvan gehandeld wordt in ons bovengedrukte oorkonde.
[pagina 92]
Aan de ‘zuuddeure’ en zeker langs den westmuur heen, liep er een ‘gangh’. Eerst vroeg ik mij af, of deze niet was een houten brugsken onder de gewelven dwarsdoor den zuidbeuk, weetwel om naar de zolderingen te gaan; trouwens dit is er wel geweest in veel vroegere kerken alhier, nogalveel zelfs al hun zuidkant, met een traptorentje ernaartoe van al buiten. Doch in ons stuk is er sprake een ‘docxael’ te doen maken ‘bouen den voors. ganghe’, en dus zal deze gang liever een effenvloersch afgeluikt doorloopje geweest zijn, vanaan de ‘zuuddeure’ tot wat-innewaard. En 't altaar zelf thans? Stond ‘inde voorkerke neffens der zuudduere ande oostzyde’; met een ‘vtersten pilaer’ ernevens, m.a.w. tusschen twee pilaren: een aan den kant van de deure, d.i. westwaarts, en een al den ‘vtersten’ kant, al den overkant, d.i. oostwaartsGa naar voetnoot(1). En ‘'t viercantte teender capelle’ 'twelke ze mochten doen ‘ofluucken ende betimmeren’? Om deze afdeeling aneen te brengen, nl. uit het zeggen van Mys, zij men indachtig dat men in die tijden de uitmetingen aan wees al beschrijvende, d.i. topografiekweg en niet schematisch, bovendien empiriek-achtig en niet geometrisch. We moeten dus zoeken, waar Mys hem staande hield in zijn gedachten, toen hij in zijn beschrijving zei: ‘int viercantte teender capelle streckende van den zeluen outare: 1^o inde langde toot den ganghe van der voors. zuuddeure ende 2^o inde breede vanden vtersten zuudmeure tot onder de boghen van dier zyde ende 3^o alzo verre ter kerken waert in als den vtersten pilaer neffens den voors. outare staende dat bewyst ende niet voordere’. Medunkt dat hij stond bij het altaar, tusschen dit en de deur, en dat hij zei, al wijzende links: ‘inde langde’ dat het ging ‘toot den ganghe’; dan al wijzende vanbachten-hem-weg naarvoren: ‘inde breede’ van den ‘vtersten’ of buitensten kant van den
[pagina 93]
zuidmuur, tot onder de ‘boghen’ en das tot het midden alverre (niet van den beukvloer, die tendeele bezet was met het altaar, maar) van de zuidbeukruimte; en als hij dau rechts keek, gekeerd met zijnen rug naar de deur, dat hij erbij zei: ‘alzo verre ter kerken waert in’ tot den ‘vtersten [ttz. versten] pilaer neffens’ dezen ‘outare’, d.i. tot aan den pilaar die stond al den evangeliekant van dat altaar. - Miek dit vlek aldus een vierkant uit, gemeten? Dit was de zake niet; 't was vierhoekig en 't geleek aan een ‘vierkant’... wat voldoende was. ‘Bouen den gangh’ van de ‘zuudduere’ mocht de gilde een ‘docxael’ doen maken. We hebben ervan (bl. 92) gesproken. In de latere kerk ook is er een doxaal geweest, alachter ‘au-dessus de l'entrée [principale]’Ga naar voetnoot(1), namelijk met een draaitrap opwaarts (verbeeld door ons sterreken), welke stond in de kerk bij de endeldeur aan den zuidkant. Dan, een van de lasten van de gilde was, dat ze moest de ‘glaseveinsters vander voors. huerlieder capelle’ onderhouden. Dezen zullen geweest zijn: 't vensterken boven de ‘zuudduere’, 't groote venster boven het altaar, en misschien nog een doxaalvensterken in den westmuur op de hoogte van dat uit den toren. De gilde en mocht ook niet zonder toelating ‘brekene of hauwene’ ‘in muren of pilaren’; steller bedoelde 't in den zuidmuur omleege en in den westmuur boven, alsook in de pilaren rechts en links van het altaar, en rechts en links van 't doxaal. Nader bescheed over het altaar en kunnen we niet geven; evenmin over de lidmaatschap van deze eerste gilde. Een tweede gilde van Ontcommere, en waarvan we meer wetende zijn, was een gewezen genootschap uit S. SalvatorskerkGa naar voetnoot(2).
[pagina 94]
Heer FD. zegt: ‘elle est vénérée à Bruges dans l'église cathédrale’Ga naar voetnoot(1). Ze'n doet, nu en wordt ze het nietmeer; maar ze is 't geweest.
[pagina 95]
Vroegerdagen werd Ontcommere vereerd in onze kerk, nogal druk zelfs. Kerkrekeningen zijn er van S. Salvators, die daarvan getuigen. En wel te weten, de kerkrekeningen, die aldaar nog overblijven, beginnen enkel in ‘1481’Ga naar voetnoot(1), ‘zichtent 's maendachs naer den tweesten zondach na paesschen 1481 tot den zelfuen maendach- - - [van 't volgende jaar]’Ga naar voetnoot(2). Ze loopen dan aan tot 1502; ontbreken verder tot aan 1509, jaar waarvan ook de rekening nog overis, en waarachter weerom een leemte komt tot in 1526Ga naar voetnoot(3). Daarin staan aangemeld ten eerste: inkomsten van de ‘appoorte ende de heltsceeden vande bussen vande ghilden’. KV. heeft eruit aangestipt ‘de busse van s. Oncommere’ voor 1481, 1484, 1490, 1491Ga naar voetnoot(4); hij mocht hetzelfde doen voor 1482Ga naar voetnoot(5). Dan een tweede slag inkomsten komen daarin voor, en bestaan uit rechtstreeksche betalingen van ‘bezetten’ of andere lasten, te keeren door gilden en houders van altaren. In 't eerste geval daareven stonden enkel genoemd ‘bussen [van ghilden]’ die uithongen ter eere van heiligen; hier echter worden meer bij name bepaald én de altaren én de gilden waarvan de kerk moest ontvangen. KV. haalt eruit aan een belangwekkenden tekst uit 1483-'84Ga naar voetnoot(6). Z.E.H. Duclos heeft er mij nog twee andere
[pagina 96]
bijbezorgd uit 1482 en 1485-'86Ga naar voetnoot(1). In deze drie teksten staat s. Ontcommere weerom vermeld, met daarbij 'tzij een altaar ter harer eere, 'tzij een gilde (duidelijk of onduidelijk haar toegekend). Welkeen was dit altaar, en welkeene deze gilde? 1^o Dat altaar welke in 1481 heette ‘ten outare van sint Augustin’, heet in 1482 ‘ten outare van sint Augustin en sinte Oncomere’; al is 't dat de gilde in die twee jaren dezelfde blijft, nl. de gilde is van de ‘biervoerders van de maerct’. 2^o Daarna hooren we van den ‘deken ende zorghers van sint Ontcommere ende van sint Angnieten’ t.w. in 1483; en die zullen ookal dezelfde zijn als deze uit 1485-'86, nl. van ‘ste Agniete en ste Ontcōmighe die de ghilde van de biervoerders houden’. Deze laatste bepaling ‘die de ghilde van de biervoerders houden’ brengt ons ongetwijfeld terug naar de biervoerdersgilde ‘van de maerct’ uit 1481 en 1482. Men merke op dat in 1483 s. Augustin weg is van 't altaar (en nooit meer erop terugkeert). S. Ontcommere echter is nu eropgebleven en s. Agniete is er bijgekomen. 3^o Hiermee geraken we nu aan 1490, waarvoor vermeld wordt de ‘deken van de ghilde van sinte Agniete die de biervoerders houden’Ga naar voetnoot(2). Blijkbaar nog dezelfde gilde. Ooknog aangebleven op het altaar is s. Agniete; is verdwenen ‘s. Ontcommere’. Men wille nochtans indachtig wezen dat er nog een ‘busse van sint Ontcommere’ overis binnen datzelfde jaar 1490, almede nog eene in 't volgende jaar 1491 (benevens een andere van ste Agniete)Ga naar voetnoot(3). ('t Vervolgt).	voetnoot(1) Allemaal uit mondelinge inlichting, welwillend aan mij verleend door Z.E.M. Abdis. voetnoot(2) Uit welk gebed, alsook uit den aflaatbrief die erop volgt, de Lezer zelf gemakkelijk zal vastestellen, dat immer ‘de eer geschiedt niet aan het beeld’, maar ter gelegenheid van 't beeld en van dezes vrome zeisel, aan God... voornamelijk ‘ter eere van de vijf bloedighe wondekens vanden gecruijsten Jesus’. De godvruchtigheid onzer heilige boetzusters, steunt op veel te gave leering en op te helder doorzicht in de deugd, dan dat zij, in hare kleine kanten, ons zou moeten schijnen minder-grootsch te zijn. voetnoot(1) Ik schrijf het af van een bladje met hedendaagsch geschrifte (zelf nageboekt van 'k weet niet wat). Alle de misgrepen heb ik erop gelaten, ten dienste van hem die zou willen bij vergelijking de afstamming ervan achterhalen. Ten anderen die plaatsen zijn toch voldoende verstaanbaar. voetnoot(2) Deze verzen heb ik zelf schakelwijsde ondereen gezet, en niet (zooals ze stonden) achtereen. - Herinnert heel deze voorzang niet aan: ‘Eia, dulcis anima, eia dulcis rosa Lilium convallium, gemma pretiosa...’ zoogezeid van s. Bonaventura? Vgl. A. Walgrave Eene studie over Gezelle's Kerkhofblommen (Biek. 1912, bd. XXIII, bijblad) bl. VIII. voetnoot(3) 'Tzelfde gebed, op een kleintje naar, als in een litanie uit het engelsche Enchiridion praeclarae Ecclesiae Sarisburiensis, gedr. in 1533 (SL. ald. bl. 14. Ook aangegeven door den Boll. Cuperus). 'Tzelfde gebed nog staat in een Missale uit waarschijnlijk de XV^e e., bewaard te Maastricht (zoo haal ik uit de papieren van Z.E.H. Duclos). voetnoot(4) Slaafsch naar 't oorspronkelijke (bewaard in 't klooster). Dubbelgeplooid blad papier, op één kant beschreven, 't blad gehouden zijnde in zijn breedte, naar de oude wijze van de perkamenten. 't Meet aldus, op dezen beschreven kant, 0.315 breed door 0.195 hoog. Linkerhands van den lezer, op den hoek beneden, bult door het papier, de uitgeprente ronde zegel van Mgr Van Susteren. voetnoot(1) Dit zal gehandteekend zijn door Z. Hgw. zelf: 't is ander geschrifte als voor 't overige. voetnoot(2) JG. (Eph. bl. 317-318) zegt (zonder bewijssprake erbij) dat daarin huisden: de IJzerwegers tot in 1527, ook sedert 1504 de Hoedenmakers, dan tot in 1701 de Pegelaars. Van een s. Ontcommergilde handelt hij niet. voetnoot(3) En na slechts een oppervlakkige zoeking. voetnoot(4) 'k Neem het over uit een fol.-Registrum Copiarum, n. 5, ab anno 1438 usque 1493, bewaard in de Oorkondschap van 't Bisdom: vak van ‘s. Donaas’. Of ons stuk in 't oorspronkelijke nog bestaat, almede of onze ‘copia’ een eerste of een tweede afschrift ervan is, eindelijk of deze reeds elders niet uitgpgeven werd, zijn drie vragen waarop ik totnu niet kan antwoorden. Erg ten anderen en moeten we ons hierover niet bekommeren. Inwendig aanschouwd, 't stuk ziet er echt uit; en daarbij, 't werd haastigweg, maar toch met ongemeen veel zorg in 't Registrum overgeboekt. Deze zorge was te verwachten vanwege den oversteller B. Mys, een eersten man in 't vak (vgl. bl. 87, o. 1); en is bovendien waar te nemen aan de talrijke misgrepen, telkens en aanstonds verbeterd, die erin voorkomen. Verkortingen zijn er haast geene. (Deze die er zijn, drukken we in verkorting over; uitgenomen waar de zin ons twijfelachtig voorkomt: in dit geval vertolken we de verkorting in schuinsche boekstaven). 't Algemeen uitzicht eraan hebben we gerust gelaten, alhoewel in de Commission Royale d'Histoire (Bull. 1906, reeks 5, bd. VI, bl. 5-14) aangeprezen wordt de oorkonden uit te geven, naar hedendaagsche spelwijze, gevolzet en gezindeeld. Dit zal beter eensdaags doen, iemand die van doelswege erop zal uit zijn dit Registrum volledig uit te geven. Sommige teekens nochtans, aldaar aangeduid, (....) voor een leemte in 't stuk, (- - -) voor een overlating door ons gepleegd, (< >) voor een tusschenvoeging van stellers hand zelf, ([]) voor hedendaagsche aanvulling, enz. bezigen we naar aanwijzing der gezeide CRH bull. We doen 't hier, en we doen 't ook verder. Waar het beschrijven van de reken stopte zonder dat deze reken vol waren, heeft B. Mys overal een schreefken (/) bijgevoegd tot aanvulling. Deze schreefkens laten wij achter. voetnoot(1) Misschien hij (of een afstammeling van hem) die vermeld staat in Gilliodts' Invent... Chartes... Bruges, Introd. bl. 159; en bd. V, bl. 277. voetnoot(2) Niet kwalijk ware 't op te merken dat Ontcommere hier niet alleen de beschermheilige is. We zullen bevinden in een tweede gilde uit S. Salvators, verder, dat ze 't daar ook niet alleen was; zelfs zullen we zien dat, in dit laatste geval, zij het is die laatst bijgevoegd werd en eerst is achtergelaten. voetnoot(3) Geen een reden heb ik om te peizen dat de speellieden hier voor een deel in 't spel zijn; maar ware 't toch zoo, 't en zou me niet verwonderen. Want de s. Jansbrugge was vanouds bekend voor een verzameloord van zulke mannen, en de s. Jansavond en -dag een tijd voor hen van groot geweld. De ‘vremde ministreulen’ (Groenebouck, kant A, fol. 196) die hun brood wilden winnen binnen Brugge, waren entwat schuldig aan de speelmansgilde ‘onder zinte Baselis’ en mochten daarna ‘tallen tyden dat hemlieden ghelieft piperen ende haerlieden insirumente prouvende daer hemlieden goetdincken zal, alzo wel up zinte Sjansbrugghe als elders zonder begryp’. ('t Stuk is gedagteekend van 9-ii-‘1430’; en uitgeg. door DVdC. ald. bl. 91). En op 23ⁿ in Zomermaand 1520 werd uitgeboôn dat ‘men gheift te kennen dat alle de pelegrems die sint jansdaghe eertcommende huerlieder offerande meene te doene jn sin Janskercke niet en gheoorlove binder zelver kercke te commene danne naer noene, daer zo zullen moeten binnen tot zy huerlieder offrande ghedaen zullen hebben zonder achter strate of jn eeneghe plaetsen binnen deser stede te moghen gane ter aelmoessene; nichtemeer sint Jans avonde dan tsanderdaechs met pipers, bidscraghen [bidstreghen?] noch anderssins, up de boete van xx s. parisis, te verbuerne also wel de pipers als de bidstreghen; ende boven dien ghecorrigiert te zyne ter discretie van scepenen’. (Hallegeboden 1513-1530, fol. 202 v., t^k 1; uitgeg. door L. Gill. Les Mén. op bl. 68). voetnoot(1) Misgreep. Er stond reeds ‘zud’, wat dan werd uitgedaan. voetnoot(2) Misgreep. Er stond eerst ‘consenteiren’. De ‘i’ is uitgedaan. voetnoot(3) Misgreep. Eerst stond ‘dên’, aanstonds uitgedaan. voetnoot(4) Misgreep. Een mij-onduidelijk teeken, misschien een ‘z’ doorschrabt. voetnoot(5) Misgreep. Uitgedaan ‘ne’, om te vervanghen door ‘Ne’. voetnoot(6) Misgreep: ‘all’ stond er, en 't is uitgedaan. voetnoot(1) Misgreep: ‘oud’ uitgedaan, en verbeterd in ‘houden’. voetnoot(2) Misgreep. Een ‘d’ uitgedaan. voetnoot(3) Misgreep. Er stond reeds ‘h’, wat is doodgedaan. voetnoot(4) Misgreep. 't Werd eerst gesteld ‘xii’, dan doodgedaan. voetnoot(5) Misgreep. 't Stond ‘bet’, uitgeschrabt. voetnoot(6) Misgreep. 't Was eerst ‘xiv’, dan gedempt. voetnoot(7) Ik gis het zoo. voetnoot(1) Balduinus Mys was, op het einde der jaren 1400 (dus tijdgenoot van de bovenstaande overeenkomst): ‘presbyter Tornacensis, publicus apostolica et imperiali auctoritatibus, venerabilisque curiae episcopalis Tornacensis notarius juratus’ zooals hij links en rechts zegt van zijnzelven in ons Reg. Cop. S. Don., alsook in stukken te vinden bij Gilliodts Inv. Arch. Br. bd. VI, bl. 281 en 312. voetnoot(2) J. Colens, L'Église Saint Jean à Bruges. Ses tombes polychromées - Annal. Émul. Brug. 1891, bd. XLI, bl. 223-339, met afb. voetnoot(3) JC. ald. bl. 253, steunende vooral op 't romaansch-achtig uitzicht (evend. bl. 256) ervan, volgens Marcus Gheeraert en zijne kaart; steunende ook op Gilliodts (Bruges anc. et mod. Plan... Deventer... [als boven, bl. 53, opm. 3] bl. 51) die echter zijn bronnen niet aanwijst. voetnoot(1) Er bestaat zelfs een overlevering dat er drie beuken geweest zijn. JC. ald. bl. 251, opm. 1. voetnoot(2) Evend. bl. 255-256. voetnoot(3) Van 25ⁿ tot 26ⁿ in Schrikkelmaand. Evend. bl. 298. voetnoot(4) Evend. bl. 309. voetnoot(5) Overgenomen uit kanonik de Molo's Collection de plans, tombeaux, épitaphes, pierres sépulchrales, blasons funéraires se trouvant autrefois dans l'église cathédrale de S. Donatien à Bruges. Hs. 595 uit Stads Boekenzale. voetnoot(6) De ingang echter schijnt lichtergemaakt geworden en meer naar den midden gebracht, en het koor is afgerond geweest. Wat toch ook niet een meerder on kost was, dan geheel den toren te hermaken en het koor vierkantig uit te werken. En deze herstelde kerk mat alsdan een 11 m. op een 8 m. (Evendaar bl. 224). Zal de oude kerk ook 10 tot 12 m. (zonder den toren) gemeten hebben op 8 m.? voetnoot(7) Evend. bl. 298-309. voetnoot(8) Evend. alom. voetnoot(1) Ze werd weergegeven door JC. ald. op bl. 250. voetnoot(2) JC. (ald.) zegt ook van MG. dat hij is: ‘apprécié pour la minutie de ses détails, ainsi que pour l'exactitude et les soins apportés à son exécution’. Doch niet blindelinge te overdrijven! Die kaart is onbetwistbaar-en-vooraf minder-stipt dan een lichtprente het ware geweest. (‘Malum ex quocumque defectu’ zegt de wijsgeer; welaan b.v. een kleinigheid die onze zaken hier eenigszins aangegaan heeft: MG. steekt, in den noordmuur van de Speelmanskapel, vier vensters... wat onmogelijk zijn kon, ingezien immers de lengte van den nog-bestaanden muur. Zooveeltemeer daar inderdaad de zuidmuur ertegenover werkelijk maar drie vensters bevat en geen vier.) voetnoot(3) Deze meening acht ik bevestigd doordat we een dergelijke schikking ontwaren aan de herstelde kerk (op de bovengem. grondteek.). voetnoot(1) Uit den G heluwenbouck (losse verzameling allerhande stukken gaande van 1279 tot 1567: Gill. Inv. Arch. Br. Introd. bl. 36). voetnoot(2) Gheluwenbouck, f^o 227^vo. De tekst staat overgedrukt: tendeele bij JC. ald. op bl. 258, en heelemaal bij Gill. ald. bl. 433. voetnoot(1) JC., die weet van zes altaren in de latere kerk geweest, spreekt van twee ter eere van O.L.V., waarvan een stond werkelijk ‘au côté gauche du choeur’ (ald. bl. 281, met aangewezen bron), en dat zeker wel hetzelfde was als 't onze-hier. voetnoot(1) JC. ald. bl. 224, steunende op de grondschets van de Molo. voetnoot(2) [GG.] in meergemeld opstel van Ad. D.W. heeft (op bl. 170, opm. 1) daaruit een gissing opgevat en geuit als volgt: ‘Heeft men gelijk elders nog, zegt hij, de oude, gebaarde, gekruiste Sinte Outcommere niet miszien voor eenen Sint Salvator. Ontcommeren = salvare... en van daar S. Salvatorskerke’? Inderdaad aan Ontcommere zijn bidsteden toegewijd geweest, welke soms en welke soms-niet medeen ‘Salvator’ werden geheeten, en wederzijds. Te Montreuil s/m (PdC.) is er een kerke die heet Ste Sauve (verneem ik van Heer de Flou, die daarover ingelicht werd door Heer Hoger Rodière verblijvende aldaar). SL. (ald. bl. 13) spreekt van eene, gesticht door Karel den Groote ter eere van S. Liberata, immers in Aquitanië (vgl. boven bl. 38, opm. 4), waaruit daaromheen ontstond de stad Ste Livrade. Hij noemt nog een kapel (ald. bl. 64; vgl. boven bl. 39, opm. 3) te Saalfeldt ‘gebouwd ter eere van St. Salvator en S. Katharina’ t.w. in 1379, en welke in 1383 genoemd staat Sinte Gehulfin. Weer een kerke vermeldt hij (ald. bl. 65), gelegen ‘op den Hülfenberg in het Eichfeldt’, geheeten in 't duitsch ('t jaar 1352) ‘mine Herren Sinte Hulfen’ en in 't latijn ('t jaar 1367) ‘Eccl. Salvatoris nostri Jesu Christi’. Naar verder voorbeelden heb ik niet gezocht; wat niet belet dat er wellicht wel nog overzijn. GG.'s gissing is gewaagd, ja; maar oprecht niet onredelijk. Hoe heette onze brugsche kerk, zoover als men weet? ‘Primitivement, zegt J. Weale (Br. et ses env. 4^e uitg., bl. 81), chapelle dédiée à la Sainte Vierge, cette église fut, en 961? érigée en paroissiale sous le titre de Saint-Sauveur, avec saint Éloi et saint Wulfran pour patrons secondaires?’ Waarop dit zeggen allemaal steunt, tot hoeverre het te betrouwen valt, en hoedanig te verstaan, heb ik niet kunnen onderzoeken. Is nog een vraagstuk uit de duizend, betreffende Brugge's verleden, her te bespreken eens door een of anderen die op-zijn-brugsch-gezeid ‘aan de source is!’ Iets wat me ondertusschen verdacht voorkomt, is dat, van patroonswege de ‘terminus a quo’ O.L.V. is, de ‘terminus ad quem’ ss. Elooi en Wulfran, en van titelswege de gebruikelijke naam ondertusschen ‘S. Salvator’ ‘parochia S. Saluatoris’ [te vinden onderander in het beroemd (betwist en toch waarschijnlijk echt) diploma genaamteekend van Arnold den Oude, en gejaarteekend uit 961. 't Staat nl. in Gill.'s Coutumes des Pays et Comté de Flandre. Brux., bd. II, 1887, bl. 7]. Zouden die ‘termini’ wel van kerkswege ontstaan zijn, en de S. Salvatorstitel van volkswege?... zoodat GG. alreeds gemakkelijker zou kunnen gelijkhebben? voetnoot(1) FD. Le S. Viaire (ald.) bl. 103, hlfz. 1. Hij steunt, zegt hij, op ‘communications manuscrites de M. le baron Albert van Zuylen’. Er is voorzeker een misverstaan in 't spel. Misschien heeft Heer Vrijheer AvZuylen overgeschreven uit K. Verschelde's Rues... (bl. 79) enkel de woorden ‘vénérée dans l'Église S. Sauveur’, daarlatende de andere woorden die volgen t.w. ‘à la fin du XV^e s.’. Heer Vrijheer AvZuylen weet immers wel dat er op onze dagen, geen zulke eeredienst bestaande is in S. Salvatorskerk te Brugge. voetnoot(1) J. Weale, Br. et ses env. 4^e uitg. bl. 108. K. Versch. De Kathedrale van S. Salvator te Brugge. Geschiedkundige beschrijving. Brugge, Gailliard, 1863, bl. 119. voetnoot(2) Uit aanteekeningen van Z.E.H. Duclos. voetnoot(3) KV. Kath. S. Salv. bl. 115, opm. 1. voetnoot(4) KV. Rues... Bruges, bl. 79, opm. 1. Voor 1481 ‘- - was gheruumpt de busse van sint Ontcomere’. Voor 1481 ‘- - was gheruumpt de busse van sint Ontcommeghe’. Voor 1490 en 1491 ‘- - de busse van sint Ontcommere’. voetnoot(5) Z.E.H. Duclos bezorgde uit de rekening (22-iv-)1482 tot (14-iv-)1483 nog het volgende uittreksel: ‘was gheruumpt de busse van sint Onōmere. Ontfaen van der kercken deel van sint Oncomere busse 7 gr.’ voetnoot(6) KV. Rues evend. ‘Ontfaen van den deken ende zorghers van sint Ontcommere ende van sint Angnieten - -’. voetnoot(1) Voor (12-ii-)1482: ‘Item de biervoerders van de maerct die huerlieder ghilde houden zyn ten outare van sint Augustin en sinte Oncomere hebben betaelt voor tbezet van Antheunis van de Moere 2 sch. gr.’. Voor (18-iv-)1485 tot (10-iv-)1486: ‘ste Agniete en ste Ontcōmighe die de ghilde van de biervoerders houden’. voetnoot(2) Mij aangewezen door Z.E.H. Duclos. voetnoot(3) Rekening (18-iv-)1491 tot (7-v-)1492 ‘Ontfanc van de bussen - - - van St. Oncomere - - - ste Agniete’ (mij vermeld door Z.E.H. Duclos).

Vorige Volgende

[Nummer 6]

De gewezen muurschildering uit de Speelmanskapel te Brugge

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs

plaatsen