Biekorf. Jaargang 24

[p. 33]

[Nummer 3]

De gewezen muurschildering uit de Speelmanskapel te Brugge

Met een algemeen woord over 't Volto Santo en over S. Ontcommere

Naar men ziet, zijn er dus te ontleden in dit beeld twee opzichten: een beeldhouwkundig en een volkskundig. 't Eerste werd door het Lukkasch volk verwaarloosd, 't ander werd hem eigen. 't Eerste bevatte 't bloot houten stuk, den vorm en de kunst van 't werk; dit alles echter bleef onbezien bij 't volk en onbeoordeeld, verzwegen en bedekt. 't Is wonder zelfs. Eén-dingen-maar ervan hield men in 't zicht: 't was het gelaat van 't beeld. 't Gelaat alleen kwam in den klap. En 't is dit beeldgelaat, geheeten ‘Sacro Volto’ wat dan het mikpunt werd van 't ander opzicht, gelegenheid en grond en spil van 's volks bezinningen. Dit ‘h. Aanschijn’ werd de reden van den tooi van gansch het stuk, en van zijn eeredienst... en van zijn eigen Lukkasche legende.

[p. 34]

Alleenlijk 't tweede opzicht gaat ons aan. Hier volgt ten anderen, voor die ze geren kennen zon, de legende laatsgenoemd⁽¹⁾; we geven ze op, zooals ze berijmd staat in een XVI^deeuwsch gedichtje, bewaard te Angers, en dat luidt als volgt⁽²⁾:

‘Un jour advint par la grâce de Dieu
Que Nicodème⁽³⁾ dormant en quelque lieu,
L'ange luy fut de par Dieu envoyé;
Lequel luy a par exprès aunoucé
Que une imaige fabriquer il s'apreste
A la semblance de Jésus le grand Prebstre.
Et luy pensant de quel boys la ferait
L'ange lui montre où le prendre debvait
Et lui [Nicod.] ayant fait le corps de l'image,
Prenant grant peine à faire l'ouvraige,
En conteniplant comment le chef ferait,
Il s'endormit comme Dieu voulait.
A son réveil trouvast le chef tout fait,
Il en rend grâces au hault Dieu parfait,
Puis en après par grand dévotion
Es Itallies fut conduit de coeur bon
Par Gallefroy évesque révérend,
Puis transporté par deux taureaulx miraculeusement
A Lucques où est grandenient révéré
Es des chrétiens le saint Voux appelé’.

Dusdanig bijgevolg was het Christusbeeld uit Lukka, dusdanig 't gebruik ervan, en dusdanig de voornamelijke zeg erover. En wanneer het volk uit Lukka voortaan elders van zijn S. Volto sprak, en daar op 't vreemde de vereering ervan wilde voortplegen, dan was het immer onder dienzelfden vorm, ttz. mits een gekruisten God, en mits daarbij al 't andere, de eerekroon, den eererok, de eereboog, het eereschoeisel, en den gewonen kelk. Zij, 't volk van Lukka, zijn misschien⁽⁴⁾ de schuld geweest dat die oudewetsche aangekleede Christussen (allang nietmeer gegeerd⁽⁵⁾ noch

(1) Er zijn nog andere legenden erover, ondergeschikte. (Vgl. SL. ald. op bl. 73, vlgg.). Bovenstaande is de hoofdzakelijke.

(2) 't Staat bij JH. ald. op bl. 129-130, waaruit ik het ongewijzigd overneem, al schijnt er me hier-en-daar een letter aan tekort of teveel.

(3) Die 't H. Lijk afdeed van 't Kruis.

(4) Dit gis ik, dit weet ik niet.

(5) Dit is vast, geschiedkundig goedgemaakt. Vgl. JH. ald. op bl. 128, sprekende 't woord van Garucci.

[p. 35]

ook verstaan) alhier aldaar nogeens gemaakt werden⁽¹⁾. En zij dan, van Lukka, begrepen zulke Christussen zeer wel: t.w. naar hun zede aanzagen ze 't als een Christus-Aanschijn-beeld; doch de anderen, de vreemden, 'n begrepen 't niet - zulk oudewetsch gedoensel: een gekruiste, met een baard en met een rok! - ze'n begrepen 't niet, niet hoegenaamd, z'en zagen er zelfs geen God meer in, en ze vertolkten 't als... wat anders.

_**_*

Wat hebben dan deze vreemdeliên verzonnen over dit Lukkasch beeld?⁽²⁾.

(1) Bovendien AG. (zegt SL. bl. 80) zou willen dat het is al Brugge rond, hunne hoofdzate in 't Noorden, dat de Lukkeezen 't S. Volto in Europa inbrachten. Ze hadden in Brugge inderdaad een verblijf, hoogstwaarschijnlijk een gilde, zeer wel mogelijk met een vereering van 't S. Volto. (Vgl. over dit alles wat we verder laten opmerken, in 't bespreken van 't opstel van FD. Le S. Viaire). Uit Brugge zette volgens AG. (SL. ald.) de eeredienst voort over Antwerpen. Hoe zulks alweer bewezen wordt, kan ik niet zeggen. En wat slechter is, Heer FD. (ald. bl. 103, hlfz. 2) beweert: ‘on ne rencontre pas de trace de ce culte dans cette dernière ville’. Daarentegen Heer FD. vindt er sporen van te Doornijk in ‘le S. Viaire [Ste Face] des poissonniers’ (namelijk waarvan het gildeteeken hier verbeeld staat door onze afb. 4). En, zegt hij, (ald. bl. 103-104) misschien hebben de Lukkeezen hun S. Volto (toen ze weken uit Brugge t'halven de XV^e e.) liever rechtstreeks onderander naar Doornijk verhuisd.

(2) Hierboven houden we vóór, beknoptweg, wat tegenwoordig als meest-waarschijnlijk aangeleerd wordt: nl. dat Ontcommere een mis-opvattinge was van aangekleede Christusbeelden.
't Weze nochtans hierbij gezeid, dat deze meening (althans op zoo een enkelvoudige wijze uitgedrukt) nog op-verre-na niet algemeen aanveerd, of als bewezen aanzien wordt. Von Brun kwam ermee voor den dag in 1687, zoo 't schijnt, in een brief uit Praag aan Papenbroek (SL. bl. 73). Sedertdien zijn enkelen ervoor geweest, anderen ertegen (SL. bl. 72-76). Reischl in onze jaren zestig, was onder deze laatsten, omreden dat hij geloofde aan 't bestaan der heilige (SL. bl. 72). Sloet in 1884 (ald. bl. 83 en vlgg.) is ook een-ertegen, daar hij meent Ontcommere te moeten doen afstammen uit de heidensche godenleer. D^r G. Schnürer in onze dagen - die hierover thans een standaardwerk bereidt - gaat integendeel opnieuw s. Ontcommere uithalen uit 't Volto Santo; maar is genegen een dubbele verwarring te onderstellen: eerst eene onder de namen, S. Helper (Salvator) verward met entwaar een [s. Holpe], - oprecht er is wel hier of daar een s. Helper geweest b.v. te Wormer in N.-Holland, nog einde XVI^e e. (SL. bl. 18), en een Sanctus Hulpe ook, b.v. te Bremen, einde XIV^e e. (SL. bl. 68), en meer dan één Sunte Hulpe, Sinte Gehulfin, enz. (SL. hier en daar); - en een andere verwarring van 't kruisbeeld zelf met s. Ontcommere. (Zoo staat het me toch voor, dat hij eenigszins doen wil, uit een brief waarmee hij me vereerde). Nog andere meer-ingewikkelde meeningen zijn even nog vind- en verdedigbaar. Z.E.H. Kan. Duclos, naar ik versta uit Rond den Heerd (1884, bd. XX, bl. 12) en uit een mondelinge bekentenis van hem, heeft in-den-tijd ook eraan gedacht ons algemeen vraagstuk op zijn geheele of ten deele te doorgronden. Uit zijn meegedeelde aanteekeningen, meen ik te mogen opmaken, dat zijn stelsel of zijn gissing een oogenblik was als volgt ('t springt een stapke verder dan dit van Cuperus in de AA. SS. Boll. Jul. V, op 20 Jul. t^k 95, bl. 69). 't Is dat er bestaan had een maagd, martelares voor het maagdom, van naam onbekend, en, om haar toch een naam te geven, genoemd ‘Virgo fortis’ [waarvan Wilgefortis, enz.]; dat ze ‘mirakelen’ liet geheuren, en daaruit geheeten werd ‘Ontcommere’, vandaar in 't lat. ‘Liberata’; en dat men dan een ‘Leven’ heeft zoeken aaneen te smeên voor haar: en hoe dit geschiedde? Men kwam ievers op een ‘Sancta Liberata’... patrona Seguntina [misschien van Siguenza, een bisschopstad in Spanje (vgl. over deze heilige Thom. Trugillo Thesaur. Concionatorum, bd. II De Festis SSor. Barcelona, 1583, nn. 18-20)], welker legende men dan heeft aangepast aan s. Ontcommere. En inderdaad, de volksheiligmakingen zijn meerdan-eens zalzoo geschied.
Laten we 't God en de geleerden scheên! Voor onze zaak is het voldoende, dat de gekleede Christus-aan-'t kruis en s. Ontcommere verwant waren ondereen, gelijkhoe: zij het van boven naar beneên, of van rechts naar links, of anders nog. Niemand en is er, die niet ontwaar entwatsche spier verwantschap aanneemt onder die twee beeld- en volkskundige scheppingen.

[p. 36]

En als we zeggen ‘'t Lukkasch beeld’, dan bedoelen we nu niet meer: bepaald dat enkel eenlingsch beeld uit Lukka, maar ofwel dit, ofwel een dergelijk. 't Zij herinnerd: dat aangekleede Christussen-aan-'t kruis mettertijd waren buiten dienst gevallen. Als type van gekruisten-Onzen-Heer gold de langgerekte God niet meer, al sedert de VIII^e eeuw⁽¹⁾ En hier of daar een beeld alzoo dat overbleef, werd noodzakelijk aangezien als iets buitengewoons, iets wonderlijks, iets zeiselachtigs.

Even vernamen we welk een legende daarover te Lukka op gang was; al een oude: ze was misschien wel van oosterschen oorsprong⁽²⁾.

(1) JH. Ald. bl. 128, opm. 1: ‘D'après Garrucci on a renoncé à la longue tunique dès le VIII^e siècle’.

(2) Vgl. JH. ald. bl. 131. Ongetwijfeld zal ze dagteekenen ten minste van vóór den tijd, toen het aangekleede Christustype een zonderlinge zeldzaamheid geworden was. Anders ging de legende op deze zonderlingheid gewerkt hebben, veel liever dan te gaan uitweiden zoo ze deed op het minst-aardige van een beeld, op het wezen.

[p. 37]

Een andere legende ging nu ontstaan elders, ook omtrent hetzelfde of omtrent een soortgelijk Christusbeeld; maar dit nieuwe zeisel schoot in 't leven, als vrucht van een gansch andere beschouwing en andere bevroeding. 't Kwam uit den kop van menschen die met geheel-andere oogen keken, en uit het hert van romantieker lieden.

Te Lukka bemerkte 't volk aanvankelijk noch kroon, noch rok, noch baard, noch schoe noch kelk. 't Bezag zijn type afdrachtelijk (zoo de zuiderlingen doen?). En elders? Glad omgekeerd: men 'n zag niets anders meer als al die aardigheden, men keek toedrachtelijk (dit, op zijn noorsch?)

Zoo, wat gewierd hiervan? 't Gewierd hiervan een tweevoudig verzinsel. Want ziet:

Eerst, tal van noorsche lieden keken naar den bovenkant van 't tafereel, en gaapten op den gekruiste, op zijn rok (een vrouwendracht in hunnen tijd) - was zij een vrouw? - en op dien baard, en op die kroon... en droomden: van een [nieuwe heilige?] koningsdochter met een baard, en die gekruisigd werd.

Dan, tal van anderen, al kijkende naar den benedenkant, schaften op die rechterschoe van de heilige en op dien kelk... en dachten op een [reeds-bekenden?] speelman, die een schoe kreeg van het beeld welk hij vereerde⁽¹⁾.

En 't was gevonden. Alzoo (of daaromtrent alzoo... naar de meest-voorgetrokken meening) onstond de voorstelling en dan 't begrip van s. Ontcommere, die bedoelde [nieuwe?] heilige koningsdochter, met dien baard verkregen op haar bede om niet te moeten trouwen - 't scheen tooverij -

(1) Deze legende staat wat overal te lezen (b.v. bij SL. ald. bl. 38); onderander voor den vlaamschen Lezer, is ervan een wisselvorm te vinden in Rond den Heerd (1874, bd. IX, bl. 327-328), eene op dicht gesteld ‘naar 't duitsch van den Festkalender’.

[p. 38]

waarom zij dan aan 't kruise moest⁽¹⁾. En dan, bij dit eerste uitvindsel, werd aleens of werd aleens-niet bijgevoegd en aangepast⁽²⁾ het zeisel van den speleman. In sommige gevallen zelfs werd deze er knielend bijverbeeld⁽³⁾.

't Is ongeloovelijk, 't is verstommend op hoeveel plaatsen deze ‘heilige’ werd vereerd!⁽⁴⁾ En wat een wonder heeten mag, 't is dat meestendeel, de voorstelling van ‘de hl. Ontcommere’ in 't minste niet meer een vrouwachtig uitzicht heeft dan de gekruiste op de brugsche

(1) Leest haar leven, volgens Ribadineira, in Biekorf 1894, bd. V, bl. 169; en meer algemeenweg met wisselvormen erbij b.v. bij SL. ald. bl. 1-4, 8-12, 13... Vgl. vooral AA. SS. Boll. V Jul., op 20ⁿ in Hooimaand.

(2) Daargelaten veel andere toegevoegde verdichtsels: b.v., van haar gelijkmachtig-zijn met de moeder Gods (SL. ald. bl. 36, 38, 44, 69); ook van haar aanspoelen op een strand, al varende tegen stroom op (SL. ald. bl. 18-19, 34, 42; vgl. wat we verder hiervan zeggen, sprekende (op bl. 44-45) van het voorgestelde woord an'kommen tot uitleg van 't woord Ontcommere, en dan ook nog, sprekende van de vrage of Ontcommere vereerd is geweest te Nieupoort).

(3) Vgl. A. John Eine Statue der hl. Kümmernis. (- Unser Egerland. Eger, 1907, Bd. XI, S. 22). In Noordbohemen is dit gedaan eftenop, zegt hij. Men zij, bij dit ‘Noordbohemen’ indachtig een woord van een Capucien, die in 1684 schreef aan Papenbroek, ‘dat een Belgisch koopman’ s. Ontcommere [dus ook den speelman?] te Praag had ingebracht (SL. ald. bl. 63, steunend op AA. SS. Boll.?). Vgl. nog voor elders SL.'s afbb. 1, 5, 6, 8, 9, 11.

(4) Neemt eender welk algemeen boek erover, en de gevallen die erin aangestipt voorkomen, zijn zonder einde; te beginnen met een kerk en een stad ‘Ste Livrade’ in Aquitanië, ontstaan alreeds ten tijde van Karel den Groote (SL. ald. bl. 13; en AA. SS. Boll. als bovengemeld).
'k Zou niettemin eens willen vernemen, of elk geval algelijk niet met meer zorg werd vastgesteld dan 't onze hier, wat men reeds beslist begon te noemen ‘het geval der s. Holpe (= Ontcommere) uit de speelmanskapel te Brugge!’ Zooniet, 't ware voor allemaal te herdoen, alvorens een algemeene studie erop vast te bouwen.
Nog iets, voor wien 't aangaat: in Rond den Heerd 1884, bd. XX, bl. 12, wordt gewaagd door ‘een vriend uit Engeland’ van een altaar ter harer eer gewijd, en ‘die men dezer dagen heeft moeten breken’ [Ad. D.]. Waar dit was, en wat ervan gewerd, heb ik niet kunnen achterhalen, tot zelfs niet bij Z.E.H. Ad. D[uclos] die dat vergeten was.

[p. 39]

printe boven⁽¹⁾. Hiermee echter had het volk geen bezwaar. Integendeel. Om onkennelijk of liever om onziende te worden had zij gebeden, en inderdaad ze werd ‘als of zij eenen echten boer hadde geweest’ zegt Ribadineira.... ‘alsof sy een onabel man gheweest had’ luidt het in een XV^deeuwsche legende⁽²⁾. Vandaar, het spreekt, hoe meer ‘man’ en zelfs hoemeer ‘boer’ ze scheen, hoe beter! Er waren zelfs beelden haar toegekend, waar uitdrukkelijk nevens stond ‘Salvator mundi⁽³⁾’;... dit gaf niet. Konnen ze nochtans meer mannelijk zijn dan met zulk een opschrift bij? Edoch alles ingezien, dit opschrift was en bleef voor de menschen... latijn!

Welk een tegenstelling! 'Tzelfde wat in 't Zuiden gold voor 't Beeld-met-'t-schoonste-Wezen, 't ‘Sacro Volto’, was alzoo geworden in het Noorden, 't Beeld-met-'t-leelijkste-uit. Legendenkracht en-rekbaarheid!

Of verder een Ontcommerbeeld geen eigen kenteekens had, die 't bepaald afscheidden van een gewoon Christusbeeld?.... wordt totheden beantwoord daaromtrent-best als volgt:

‘De⁽⁴⁾ gekruisigde Portugeesche⁽⁵⁾ koningsdochter draagt, zooals haar toekomt, eene kroon, soms een diadeem. Het hoofdhaar hangt gekruld op rug en schouders. Zij heeft de oogen dikwerf open, zoodat zij als nog levend aan het kruis wordt voorgesteld. Haar gelaat heeft iets mannelijks, passend bij den baard, die soms zeer lang

(1) 't Zij nu eender, wat deze eigenlijk ‘was’.

(2) SL. ald. bl. 2.

(3) Als in de kapel “Sinte Gehulfin uf der Brücken vor Salvelt” in Thüringen (SL. ald. bl. 64-65, en alfb. 9). En was er niet ook een zulke te Oberwinterthur in Zwitserland? (Men zoeke eens bij Detzel Christl. Ikonographie, Leipzig, Herder, 1896, Bd. II, S. 677-679; dit werk heb ik niet kunnen onderhanden krijgen). Vgl. ook wat we zeiden boven op bl. 26.

(4) SL. ald. bl. 11-13.

(5) SL. (ald. bl. 55-56) waagt: Portugaal niet te verstaan als 't Iberische zuiderland, maar als een gewest dat dien naam droeg, gelegen niet verre van dat Steenbergen in Hollandsch Brabant, waar volgens de duitsche legende (SL. ald. bl. 24) “Sant Kymmernuss liegt”.

[p. 40]

is... De welvoeglijkheid werd bij St. Ontkommer in acht genomen. Zij draagt een tot aan de voeten afhangend, met een gordel om haar midden vastgehouden kleed met mouwen. De boorden daarvan en de zoomen van het kleed zijn meestal versierd, op de borst is dikwijls eene kruisvormige figuur aangebracht. Het kruis [waaraan ze hangt] heeft meestal den algemeen bekenden vorm, doch is soms een zoogenaamd gothisch, ook wel rozen- of klaverbladkruis genoemd, waarvan de drie einden de gedaante van drie rozenbladeren of een klaverblad hebben. De beide armen zijn enkele malen verbonden door een boog, wel eens regenboog geheeten, die door het boveneind van het kruis gaat en van onderen in leliën eindigt... Enkele malen komt St. Ontkommer voor slechts met gebonden en niet genagelde handen en voeten. Grootere afwijking van den regel heeft niet de voeten plaats. Zij hangen dikwijls geheel los, wel eens naast elkander, eene enkele maal over elkander geslagen aan het kruis genageld. Soms rusten zij op een steunsel... Aan den eenen voet is herhaalde malen een schoen of muil afgebeeld; de andere, toegeworpen aan een speelman, die voor haar knielende zijne viool hanteert, ligt op het altaar met een beker er naast’.

Soms vindt men haar gekruist boven, en soms nevens het altaar; met, op ditzelfde, beker en lichters⁽¹⁾; nog, doch zelden, hangende aan ‘een boomstam met takken als armen vervaardigd’⁽²⁾, ofwel, doch even zelden, ‘staande, omhangen met een mantel’ houdende een kruis in de hand⁽³⁾.

(1) Als te Gundshausen (SL. ald. bl. 57), Hausbach (evend. bl. 58), Eltersdorf (evend. bl. 60), alle drie in 't Be iersche; ook te Lubeck op een XV^deeuwsch Passionaal (evend. bl. 68, en afb. 11).

(2) Als te München (SL. ald. bl. 40). Zooals ook te Brugge (in S. Jans Gasthuis, vgl. J. Weale Brug, et ses env. 4^e uitg. bl. 182, n. 9^o) op een XVI^deeuwsch drieluik ‘van de H. Drievuldigheid’ (thans in de Bestekamer der oude Pastorij van 't Gasthuis).

(3) Als te Steinach in Beieren (SL. ald. bl. 62); en om 't even te Brugge (in S. Jans Gasthuis, vgl. J. Weale ald. bl. 182, n. 6^o), op een XVI^deeuwsch drieluik ‘van de Afdoening van 't Kruis’ (thans in 't Museum van 't Gasthuis).

[p. 41]

In deze laatste houdingen staat ze niet-leelijk voorgesteld; integendeel: zelfs haar baard werd door den schilder, eenigszins met de schaduw der kin ineenverwerkt en verontleelijkt⁽¹⁾.

(1) 't Is haast te peizen 't volgende: Zouden er wel, in haar beeldgeschiedenis, verschillende groepen, eigen aan verschillende tijdstippen, voorkomen? Ik denk op:
1^o Eerst een kerkelijk-decoratieven vorm, die haar voorstelt onbepaaldweg, mits algemeene eigenschappen en zinnebeelden (tijdstip misschien van haar onduidelijk ontstaan uit den onbegrepen ‘Salvator’);
2^o Dan een gebruikmatigen vorm om te onderwijzen ermee, of boet of eeredienst ermee te plegen, vorm die immers haar lijden zeiselachtig verhaalt, d.i. in al het ‘juiste’ en glorie-leelijke ervan (tijdstip gewis van de uitbundige verklaringen door de legende aan haar ‘leven’ bezorgd);
3^o Eindelijk zuiver kieskeurige kunstvormen, waarbij een dichterziel ze met volle genegenheid verbeelden mocht als eene van ‘Gods lieve heiligen’, (tijdstip waarbinnen haar ontstaan voortaan onbetwist, en haar leven duidelijk-gemaakt en t'eindenverteld was).
Tot dat eerste vak zouden behooren: voorstellingen zoo verheven uitgewerkt als het fresko uit onze speelmanskapel. - Werd dit fresko ooit een tijd aangezien door het volk als een s. Ontcommere, of gold het immer voor een s. Volto? Dit laat ik nu zoo. Vooraf, niets-eraan ging beletten dat het volk die teekening pakken zou voor wat het wilde. - Bij het tweede vak zouden tellen: alle die wreede gedaanten en uitgezochte aardigheden, waarvan tal van afbeeldingen staan in boeken, opstellen, kunstwoordenboeken, links en rechts. Laat ons erbijvoegen de gekruiste s. Ontcommere der Arme Claren Coletinen uit Brugge, (verder, op onze afb. 1). In 't derde vak komen voor: die gekunstelde en verfijnde voorstellingen, als deze uit S. Jans Gasthuis te Brugge (waarvan spraak hierboven); dan als de miniatuur van de Brugsche Arme Claren Coletinen (verder, op onze afb. 3), en als de hedendaagsche heropsmukking hunner gekruiste S. Ontcommere (verder, afb. 2); ook misschien als de ‘S. Viaire’ uit Doornijk (verder, op onze afb. 4); ooknog als de volgende verbeelding uit Waalre bij Eindhoven (deze [samen met gevallen uit den Bosch, Zevenbergen en Steenbergen], vind ik beschreven onder de stukken verzameld door Z.E.H. Kan. Duclos, nl. in een brief aan hem gestuurd, door Zgel. Heer Hezenmaus uit 's Hertogenbosch, op 13-xii-1884): ‘in (het) nieuwe altaar, dat in 1798 naar de herkregen kerk werd overgevoerd, en daar nog aan de Evangelie-zijde staat, bevindt zich eene tafreel van den bekenden schilder Adriaan de Lelie (Tilburg 1755-1820, vgl. daarover Immerzeel Holl. en Vlaamsche Schilders). Wilgefortis is daar voorgesteld zeer jeudig, met lange zwarte haren, gehecht wordende aan het kruis. Een beul nagelt hare linkerhand vast, een andere grijpt naar haren rechtervoet. Haar vader in koninklijk gewaad, staat bevelend op eenigen afstand. Boven zweven twee engelen, die de martelaarskroon aanbrengen’.
Over dit alles, laat ik het aan deskundigen over, te beslissen.

[p. 42]

Wie kon er nu, na al dit bovenstaande, verwonderd opzien, als hij vernemen zou, dat hier of daar een speelmansgilde s. Ontcommere [met of zonder haren speelman] bezondere vereering zou hebben toegewijd? Mij integendeel, zou eerder maar één dingen verwonderen, 't is als het niet zou zijn dank aan de zwervende en zeisellustige speelmans, dat deze wondere heilige veelal bekend geworden is!

Wat niet belette toch, dat ook andere lieden haar eerden en dienden en aanriepen... te weten tegen alle soort ‘kommer’ en last⁽¹⁾ en gedwongenheid (SL. evend. alom).

_**_*

Hier stop ik met mijn stuk algemeene geschiedenis. Ik gaf het uit, met schaarschheid van tijd en boekenschap, zoo ik best kon. Ik voeg er zeere bij, dat beide eerediensten waarvan sprake, zoowel deze van 't S. Volto als deze van s. Ontcommere, alle twee nog verre zijn van geschiedkundig welbekend. 't Zal bovendien het werk zijn der geleerden, in 't bezonder nog vast te stellen, in hoeverre, waar, wanneer en hoe al het bovenstaande echt en oprecht-geheurd is.

Voor mij en menigen Lezer hier, zal 't lange voldoende zijn, om vooralsnu een gedacht ervan te hebben, zooniet alles, ten minste wat groote trekken daarvan te hebben vernomen.

Toch een laatste opmerking diende ik nog bij te voegen, over de namen.

Uit hemzelf, is het namenvraagstuk belangrijk. Want, zooals uit een beeldvorm dikwijls een legende ontsprong⁽²⁾,

(1) [GG.] heeft ingeschoven in ADW. 's opstel (Biekorf 1894, bd. V, bl. 168) dat ‘ze wierd (wordt) in Engelland gediend door de mans die hun wijf (en vice versa) moe waren’. Komt dit niet uit Rev. Britannique 1852, bl. 231?

(2) Vgl. H. Delehaye Les Lég. hag. bl. 48-49, 51-53.

[p. 43]

evenook is dit al eens geheurd uit een naamvorm⁽¹⁾. Volksgeschied- en -afleidkunde werken al vertellende, en zoeken achter wonderheden. Medeen zal men verstaan hoe gewichtig het is, dat we aan onze brugsche muurschildering, niet vrijweg den eersten naam den gereedsten zouden geven.

Wat eerst betrof, onder bovengebezigde benamingen, het woord ‘S. Volto’ (= S. Vultus), daarvan was de herkomst begrijpelijk. Doch, wat ik zou willen weten en niet weet, is wat de Vlamingen met hunnen vlaamschen mond daarvan zouden of zullen gemaakt hebben. Indien inderdaad de eeredienst ervan te Brugge bekend was, althans in de vereeniging der ‘Lucoysen’ - wat we verder als aanveerdelijk gaan voorstellen, - dan zal hij er evenzeer bij 't brugsche volk een brugschen naam gekregen hebben. Niemand totnog kan zeggen welkeen.

Wat dan betrof de namen van s. Ontcommere, of de reden hunner gebruik? talrijk zijn ze ongehoord, en nietéén volkomen duidelijk. We blijven stil hier, bij enkel een tweetal ervan: s. Ontcommere en s. Holpe; die gaan voor 't oogenblik, alleen ons aan.

We bezigden tot nu, in dit brugsche opstel, den naam Ontcommere, omdat hij vroeger te Brugge is gebruikt geweest, zooals we verder gaan uiteendoen. Zelfs een anderen naam voor onze heilige, heb ik er niet kunnen achterhalen. J. Weale, op een stoutigheid, heet ze Wilgefortis, nl. om ze te bestempelen op de schilderijen waarvan we reeds spraken (vgl. boven bl. 40, opm. 2, 3). Deze is echter de latijnsche standaardnaam onzer heilige, de wetenschappelijke naam zoo men wil, maar een naam dien ik op die twee drieluiken niet heb zien staan.

Ontcommere in den mond van 't volk, wat-overal, hoorde toe tot een reke namen die spreken van ontkoming, van hulp en van verlossing: Ontcommeghe, Ontcommene, Ontcommere en Kummernis, Ohnkummernus, Uncumber,

(1) Vgl. Evend. bl. 53-55.

[p. 44]

Encombre, Saulve [en S. Holvfe?], Libera, Liberata, Livrade, en desgelijkenden⁽¹⁾. Allemaal een lijdend zeggen, zou men denken, niet een werkend. Bedoelde men daarmee dat die heilige aan het kwaad ‘ontkomen’ was, en dat ze ‘saulve’ ‘libera’ bleef? Algemeen integendeel wordt aangeleerd dat ze zoo heette, omdat men, dank aan haar, aan 't kwaad ‘ontkomen’ kon, en door haar ‘liber’ blijven zou; dit is ziendeblind als actief nemen wat passief was van vorm!... Doch enja, aan een spraakkunstig bezwaar heeft de volksafleidkunde geen last. Tot daar! Alleszins, hieraan ziet men reeds dat uit haar naam een reden kon en zou geworden, om haar te aanroepen, in allen nood waaraan te ‘ontkomen’ viel! Welaan toen lijk thans, was zulke nood menigvuldig, overal!

Aan Heer FD.⁽²⁾ geeft dan Heer C. Wybo ook op, dat de naam kon beteekenen: een heilige die an'kommen was, ttz. eene die op strand eens aangespoeld is geweest. Heer FD. zegt: ‘La Sainte qui arriva. Pour comprendre cette appellation, il faut se souvenir qu'on rencontre en divers endroits de la West-Flandre, une tradition d'après laquelle un corps saint on une relique insigne arriva, comme par hasard, sur le littoral. M. Camille Wybo m'a parlé de cette tradition se maintenant encore à Nieuport où une relique fut honorée par une sorte de confrérie dont des membres devaient à certains jours monter la garde, armés de piques, autour de l'objet vénéré⁽³⁾’. Heiligen en kruisbeelden die aangespoeld zijn tegen-stroom, bestaan er bij de macht, inderdaad⁽⁴⁾. Inzonderheid een ‘s. Helper’ alzoo aangevloed, vind ik bij SL. vermeld voor Wormer⁽⁵⁾, een ‘s. Ontcommere’ voor Wang in Beieren⁽⁶⁾, en nog een

(1) Vgl. AA. SS. Boll. ald.

(2) Revue Tournais. ald. bl. 103, hlfz. 1, opm. 2.

(3) Wij zijn 't, die in deze laatste zinsnede sommige woorden lieten schuinsch drukken; immers om te doen zien al-hoeveel-kanten-enwaar deze meldinge mankt. Mocht deze zelfde melding eens rechte geholpen en beter bepaald worden!

(4) Vgl. H. Delehaye Les Lég. hag. bl. 34-36.

(5) Ald. bl. 18.

(6) Evend. bl. 34.

[p. 45]

‘s. Ontcommere’ voor Neufarn ook in Beieren⁽¹⁾. Om hieruit nu te gaan een besluit trekken, om wille van die onduidelijke overleveringe te Nieuwpoort, en te zeggen: aldus zal Ontcommere ook in deze stad ‘an[ge]kommen’ zijn⁽²⁾, en daarbij: vandaar zal zij over heel Vlaanderen en Duitschland ‘Ontcommere’ en ‘Ohnkummernus’ en ‘Kummernis’ geheeten hebben... neen! dit ware tégewaagd! Blijkelijk moet Ontcommere hetzelfde bedieden als Saulve en Livrade, aan welke woorden de uitleg van Heer Wybo niet aangepast kan worden.

Ondertusschen is men hieraan gewaar eenstemeer, dat het niet lang duren moet, zelfs nog in onzen tijd, om uit een schijn van beteekenis, op entwaar een naam een legende te zien aaneensmeên.

...Bijgevolg? de naam ‘Ontcommere’? - blijft nog voort te verontlommeren!

Een andere naam als ‘s. Ontcommere’ is ‘s. Holpe’. ‘S. Helper’ hebben we boven gemoet; ‘Sanctus Hulpe’ ook op bl. 35, opm. 2) waar we spreken van de gevallen uit Wormer en uit Bremen. Dan de naam ‘Sunte Hulpe’ was insgelijks bekend in Duitschland⁽³⁾, alsook ‘Sinte Gehulfin’⁽⁴⁾.

Doch Sint(e) Holpe?

Ik kan het mis voorhebben, maar ik vraag mij af, of het soms Guido Gezelle niet zou zijn, die dezen vlaamschen naam ontdekt heeft. Nergens-nergens totnog ontmoette ik hem, dan enkel dáár waar GG. bij of omtrent geweest is. Want ziet. ‘S. Holpe’ staat vermeld, mijnswetens voor de eerste maal, in De Navorscher, 1881⁽⁵⁾. Johan Winkler geeft aldaar een tweetal westvlaamsche volksgezegden op, waarin de naam ‘s. Holpe’ voorkomt. En JW. vraagt:

(1) Evend. bl. 42.

(2) Ik wil niet loochenen dat ze er toch kan bekend en vereerd zijn geweest. Doch dit zal men bewijzen anderszins, is te hopen.

(3) Vgl. SL. evend. bl. 67, 68.

(4) Vgl. SL. ald. bl. 64.

(5) Johan Winkler Sinte Holpé en Sint Ontkommer. - De Navorscher, Amsterdam, 1881, jg. XXXI, bl. 545-546.

[p. 46]

‘Zijn deze spreekwijzen ook elders in Nederland in gebruik?... Een flaamsche priester deelde mij als zijn meening mede dat die Sinte-Holpe van het westflaamsche volk dezelfde heilig[e]⁽¹⁾ moet wezen als Sinte Ontcommere, Sinte Wilgefortis, Sinte Liberata...’ - Wie die ‘flaamsche priester’ was, zal men gemakkelijk raden. In dien tijd (1881 = 't eerste jaar van GG.'s taal- en volkskundig woordenboek Loquela) was GG., voor taalliefhebberij, de voorman onder de ‘flaamsche priesters’; bovendien goede vriend, en voortdurend in brieven met Johan Winkler⁽²⁾; daarbij ik weet stellig dat GG. over ‘s. Holpe’ een brokje van een studie in d'zin had⁽³⁾. 't Jaar nadien, in '82, 't woord ging alreeds mee in Rond den Heerd⁽⁴⁾, en bovendien Winkler had nog een tweede woord ontdekt uit 't Hageland, welke trok op s. Holpe, t.w. ‘s. Alpus’⁽⁵⁾. In 1883, 't woord scheen rijpe; en ter gelegenheid van een ‘s. Galpert’ opgeraapt uit Noord en Zuid⁽⁶⁾, kwam het eindelijk ter spraak in Loquela, met een bedeesde vraag erbij of het wel gaaf en onverminkt was⁽⁷⁾. Niemand taalde tegen⁽⁸⁾ en 't woord ging vrij zijn gang. In 1884, [ad. D.] deelde 't mee als vastbekend, zonder verder weerhouden,

(1) De -e is in 't drukken uitgevallen. 't Is te zien aan de leemte aldaar.

(2) En GG. kende 't om ‘zijn vrienden’ in 't garen te hebben, en in gang te steken achter zantinge.

(3) Trouwens hier voor me, heb ik nog het briefke van hem, geschreven naar ‘Ad.D.W.’ toen deze zijn opstel bereidde (uit Biekorf 1894, bd. V, bl. 168...); en op dit briefke staat: ‘'t gene ik uitgekruist hebbe over hoevele s. Holpen en hoe heeten ze denke ik later te kunnen invullen’.

(4) Ald. 1882, bd. XVII, bl. 352.

(5) Meegedeeld in Rond den Heerd, 1882, bd. XVIII, bl. 8. Vgl. alhier verder (op bl. 48) waar we uiteendoen hoe en wat het was.

(6) Noord en Zuid, 1882, jg. V, bl. 134-135. Ook voordien vermeld in Rond den Heerd, 1882, bd. XVII, bl. 352.

(7) Loquela, Rousselaere, Demeester, 1883, jg. II, hlfz. 92-93; en Evend. heruitgave, Antwerpen Ndl. Bkhandel, bl. 647. Vgl. ook alhier verder, waar we over dit alles langer bescheed geven.

(8) 't En zij dat, reeds in 1882, V. Vl. (in Navorscher, 1882, bd. XXXII, bl. 18-19) een kale tegenbewering geriescht had... zonder erg en zonder gevolg. We bepalen verder.

[p. 47]

in Rond den Heerd⁽¹⁾; en ditzelfde jaar, Sloet, in zijn meergemeld boek, zei⁽²⁾, sprekende van gewesten in Nederland waar s. Ontcommere thuiswas: ‘Ook elders in Nederland, en wel in West-Vlaanderen, is Sinte Holpe [en deze is de eerste en de eenigste maal in zijn boek, waar hij de heilige zoo noemt] nog bekend. Een priester aldaar verklaarde, dat zij dezelfde heilige moest wezen als s. Ontcommere, S. Wilgefortis, S. Liberata’ [en hij verzendt daarvoor naar ‘Navorscher 1881, jg. XXXI, bl. 545’ bovenvernoemd]. Vandanaf of liever vanaf 1886, stond s. Holpe allejare drukvast in GG.'s Duikalmanak (1886-1899), op 20ⁿ in Hooimaand⁽³⁾. En toen in 1891, ADW.'s meergenoemd opstel uitkwam in Biekorf, met immers erbij een stuksken oorkonde over s. Ontcommere, GG., die werkende hoofdopsteller (overlezer, keurder, en verbeteraar) was van Biekorf, GG. stak er stout twee-drie keer den name tusschen van s. Holpe... Zijn aarzeling was over.

Maar... vanwaar ter wereld nu, zou hij dit woord uitgehaald hebben?

Ik denk alzoo: Van hem zal 't gekomen zijn 't nieuws dat JW. meldt in ‘De Navorscher’ evenvernoemd⁽⁴⁾. Er staat: ‘In West-Flaanderen zeit men wel van een ongelukkigen, wien alles tegenloopt, “Hij is op Sinte-Holpesdag geboren, drie dagen vóór 't geluk”. En van iemand die een zwak gezicht heeft of half blind is: “Hij kijkt lijk Sinte-Holpe”⁽⁵⁾... [met vrage naar uitleg]⁽⁶⁾’. In 't Kortrijksche

(1) Rond den Heerd, 1884, bd. XX, bl. 12. Vgl. alhier, verder.

(2) SL. ald. bl. 19.

(3) Juffr. C. Vande Wiele, die daarvan het stoffelijk werk deed, laat me weten: dat dit dingen waren ‘die ze niet mocht achterlaten’.

(4) Sinte Holpe en Sint Ontkommer. - Ald. 1881, bd. XXXI, bl. 545-546.

(5) Die met de oogen-open verbeeld wordt. Vgl. boven, bl. 39.

(6) V. VI. (Sinte Holpe en Sint Ontkommer - Navorscher, 1882, bd. XXXII, bl. 18-19) zei daarop weer: “Eerstgenoemde Sinte zal wel niet anders dan eene losse spreekmanier wezen, en Holpe met het Hollandsche hulp of help gelijk staan. Wien 't “geluk” niet ten dienste staat, die heeft hulp noodig; wie halfblind is, kijkt als Sinte Hulpe, d.i. hem staat het woord help op 't gelaat.... [Met verder een woord over het zeisél van Ontcommere]”. Maar vooraleer een nieuwe gissing op te bouwen, bovendien een ongeschoorde, ware V. Vl. beter begonnen met de eerste gissing van GG. JW. eerst af en uit te breken; zooveel te meer dat deze laatste (of liever deze eerste) gissing werkelijk grond en voeting had.

[p. 48]

was 't dat GG. gehoord had (zei hij aan ADW.), dat er mondsgemeene gezeid wordt: ‘S. Holpesdag, drie dagen vóór 't geluk’; d.i., zoo vermeldt zijn volkskundige Duikalmanak, drie dagen vóór dat de Hondsterre rijst en ondergaat niet de zonne = [24ⁿ in Hooimaand] gelukkigsten geboortedag van 't jaar, volgens 't oud wangeloove’.

Zoo gold s. Holpe blijkelijk, van taalswege [= hulper]⁽¹⁾ en van tijdswege [= 3 dagen vóór 't geluk = dus op een dag van ongeluk] als heilige aangewezen voor in-nood. Doch juist, haar dag (de 20^ste in Hooimaand) is de dag der h. Wilgefortis, Ontcommere... enz. En, bij gevolgtrekking, ontstond hieruit de ‘meening’ van den ‘flaamschen priester’ dat het woord s. Holpe alweer een ander naam was van nogmaals dezelfde heilige. Ten anderen, deze vlaamsche naam scheen te taalweergade van den duitschen ‘S. Hulpe’.

Dat nu, die zegging van ‘s. Holpesdag...’ geen ‘losse spreekmanier’ en was, werd bevestigd door verdere vondsten.

Want in Rond den Heerd⁽²⁾ lezen we 't volgende, vanwege GG.'s vriend, JW.: ‘Behalve in West-Vlaanderen schijnt sinte Holpe ook in andere Zuid-nederlandsche gouen bij 't volk bekend te zijn, al is het onder een eenigszins verbasterden naam. In de Bijdrage tot het hagelandsch taaleigen van Tuerlinckx, onlangs verschenen, staat [op 't w. “Alpus”] de volgende spreuk aangeteekend: “Hijen es op Sint Alpus dag gebore, drij dage vuer zij(n) geluk”, [hij heeft in alles tegenslag]. (Johan Winkler)’⁽³⁾.

('t Vervolgt).

(1) Vgl. Biek. 1894, bd. V, bl. 168 opm. 1.

(2) Ald. 1882, bd. XVIII, bl. 8.

(3) 'Tzelfde daaromtrent en van denzelfden ook in De Navorscher, 1882, t^k 10.