De Belgische Illustratie. Jaargang 16

In het ‘jaer van wondere’ 1566.
(Vervolg en slot.)

V.
Jan grauwels, alias spelleken.

Wij lezen in de kronyk: ‘Alsdoen wert er, van 't hoffs weghen noch een roode roey gestelt genaempt Spelleken, om overal in 't lant justitie te doen over die gene die sulkx deden oft kercken gerooft hadden, over valsche predikanten, vagabonden, alwaer hyse vont dat hyse zonder eenige genade hanghen soude.’

Spelleken, de nieuwe roode roede, de omwandelende schrik-justicie, verscheen hier met veel uitgebreider macht dan vroeger, op het tooneel.

De prevoost was gelast met de policie van het paleis. Volgens de archieven van den Staat, had Karel V, bij ordonnancie van 8 augusti 1526, de attributen van dien rechter vermeerderd, door hem het recht toe te kennen overal, in de landen Zijner Majesteit, op te zoeken, te veroordeelen en te executeeren: oyseulx et vagabonds de mauvaise, dissolute et desordonnée vie, et tous aultres belistres, efforceurs de femmes, larrons, voleurs ou aguetteurs de chemins, dus het rechten van alle leegloopers, vagebonden, schelmen, dieven, vrouwenverkrachters, en wat dies meer.

De prevoost had het recht bij nacht en dag in alle taveernen, kroegen, nachtverblijven te komen, waar hij dacht dat zich de boosdoeners zouden ophouden, het hun ten laste gelegde te onderzoeken en kort recht te doen. Die schrikwekkende persoon had twee dienaars en drie paarden, die 18 stuivers daags kostten, verder zes flink gewapende kerels te paard, elk 6 stuivers daags genietende van twee vlaamsch groot in den stuiver; ten slotte had hij nog vier evengoed gewapende handlangers te voet, een priester om de plichtigen ter dood te bereiden en een beul.

Karel V had den prevoost het recht gegeven zelf recht te doen, in zoo verre als de zaak, hem voorgebracht, klaar en duidelijk was; doch in geval van twijfel moest hij voor de eindbeslissing een beroep doen op de prokureurs en fiscale advokaten. Met die allengs al meer uitgebreide macht werd Jan Grauwels, alias Spelleken, bekleedt.

In februar 1567 vinden wij de groep, die zoo verschrikkelijk het sitôt pris, sitôt pendu vertegenwoordigde, in den omtrek, van Lier en Mechelen, waar een aantal kerkdieven, plunderaars, oproerlingen van allen aard huishielden, en onder den dekmantel van het ‘suver evangelie’ den duivel jaagden.

't Was eene huiveringwekkende groep: voorop reed op een zwart paard, Spelleken: eene onheilspellende figuur met gefronsd gelaat, donker oog, langen rossen baard, rooden kolder, zwarten mantel los op den schouder, zwarte tok met roode veer; aan zijne zijde hing een rapier met groot gevest. Hij was omringd door de bende ruiters, met speer en degen gewapend, en waarvan er een de stroppen, even als het breede zwaard, gelijk een trophee aan den zadelknop had hangen.

Waar de groep verscheen, beefde de dorpeling, zelfs al had hij niets op het geweten; maar zij die zich iets te verwijten hadden, die mee ‘gegeusd,’ kerken geplunderd, priesters aangerand, bestolen en de ooren afgesneden hadden;.die zich met de nieuwe leer ingelaten hadden en oproerig tegen den koning geweest waren - kortom, zij, die plichtig waren, namen de vlucht en verscholen zich in hooischelften of in kelders, in donkere bosschen of in de kuilen der vlakte.

Toch had men een van die rebellen gevangen, een jongen stouten gast, en dien wij reeds te Antwerpen en wel in den nacht van Kersmis, ontmoet hebben.

‘Ha, ha! meester Geleyn,’ had Spelleken met een duivelschen lach op de lippen gezegd, ‘eindelijk valt ge toch in het net! Het beulenkind kon zich maar niet aan orde en rust gewennen: het moest zich vergrijpen aan de wet gelijk zijn vader.... Meester Geleyn, uw vonnis zal kort zijn, kameraad; wij kennen u van ouds.

[p. 188]

Gij waart ook bij de predicatie, op den weg van Lier?...’

De toegesprokene gaf geen antwoord.

‘Nu, nu, gij hoeft ook dit kwaad niet op uw geweten te hebben, om kort recht met u te spelen. Er is schier geen artikel in de costuymen of gij hebt het overtreden! Maak u dus maar gereed om uwe dwaling af te zweren, want binnen het half uur bengelt gij aan den boomtak’

de vroolijke speelman.

Geleyn werd doodsbleek: hij, die zoo veel zonden op het geweten, die zoo stout gesproken, zoo stout saamgezworen had in zoo menig geval; die zijne moeder zoo moedwillig in het gevaar had gebracht - hij werd bleek en beefde.

‘Gij wordt bleek, meester Geleyn,’ spotte Spelleken; ‘hebben de Calvenisten dan zoo'n schrik van een eindje koord en van de raven! Uw vader stierf door beulshand, maak u tot denzelfden dans gereed!’ En Spelleken stapte van het paard en zette zich voor eene taveerne in het lommer van eene linde.

Het was van dáár, en terwijl men hem een goeden pot bier en een goede sneê hesp met brood bracht, dat hij de strafuitvoering zou voorzitten. Spelleken wees met den vinger een eikenboom, die op een tiental stappen van de taveerne, op den rand van eene gracht stond.

‘Hang hem daar op!’ zegde de vreesselijke rechter, terwijl de priester Vergeefsche moeite deed om Geleyn zijne dwaling te doen afzweren, zijne zonden te belijden en als een boetvaardig kind voor den troon Gods te verschijnen.

[p. 189]

Te vergeefs! Geleyn was verstokt; hij wilde in zijne dwalingen sterven; hij had zoo min meelijden met zijn eigen ziel, als hij meelijden had met zijne arme moeder.

de gescheurde broek, naar s. pinto.

Bleek en bevend namen de dorpelingen de vlucht bij het zien der aanstalten, die door de ongenadige handlangers van Spelleken gemaakt werden, om Geleyn in de eeuwigheid te slingeren. Velen echter bleven van verre staan en loerden achter hoek of kant uit, om ten minste iets van de strafuitvoering te zien. Die goede dorpers konden maar niet begrijpen dat er menschen zoo wreed bestonden, die ongenadig hunnen evennaaste konden vermoorden; maar zij vergaten dat er menschen bestaan gelijk Geleyn, die

[p. 190]

zich aan alle menschelijke en goddelijke wetten vergrijpen.

Te vergeefs zegden wij deed de priester, een pater Minderbroeder, pogingen om Geleyn tot betere gevoelens te brengen; hij sprak hem van zijne moeder en bracht hem de tijding dat het gerecht hare uitleggingen welwillend aangenomen had en zij, zonder dat men haar leed had aangedaan, in vrijheid was gesteld - een bewijs, dat de justicie van den lande niet onrechtvaardig was, zoo als Geleyn beweerde.

Ook hij had misschien iets te hopen, zegde de priester, indien hij rechtzinnig zijne dwalingen wilde afzweren; doch Geleyn was door den duivel des haats tegen al wat samenleving was, overweldigd, en de nieuwe leer, met al de woelende hartstochten die zij ontketende, was geen middel geweest om dat oproerig gemoed te temmen, te zalven. Dit alleen lag in den geest van het Katholicismus, dat leert vergeten, vergeven en den levenslast verduldig dragen.

‘Te lang!’ riep plotseling Spelleken, terwijl hij den zwaren bierpot, op de half vermemelde tafel sloeg. ‘Te lang! In dien tijd hadt gij er reeds een heilige van kunnen maken, pater! en voor den drommel! dat is nu precies niet noodig. Hang op!’

Het woord werd naar de letter uitgevoerd. Een der voetknechten klom langs eene geleende ladder, in den boom, maakte de koord aan een knoestigen tak vast, terwijl de strop om Geleyn's hals geslagen was. Gelevn beefde als een koortslijder en smeekte met bïauwe bibberende lippen, om genaê; doch Spelleken hoorde niet en terwijl hij met den mondvol knauwde, riep hij: ‘Hang op maar!’ en voegde er lachend bij ‘slaap wel, Geleyn!’

Twee minuten later - want Spelleken's handlangers waren zeer knap in hun verschrikkelijk werk - spartelde Geleyn tusschen hemel en aarde. Niemand had meelijden met den ongelukkige, tenzij de priester, die voor zijne ziel bad en de dorpelingen, die hem niet kenden.

De woorden der moeder ‘deze Kersdagen zullen u noodlottig zijn’ werden waarheid.

‘Tien minuten later trok Spelleken met zijne wandelende justicie op en bekommerde zich niet meer om den gehangene; hij floot een deuntjen tusschen de tanden en loerde op nieuwe prooi.

Zoo vader, zoo zoon! ‘Item, zoo leest men in de kronijk, den 17 january (1564), op St. Anthonis dagh, toen wert t' Antwerpen, op die Meirebrugge, voor 't buys van Oostenryck gerecht meester Geleyn, de beul, die XXXI jaer beul geweest hadde. Dese wert seer gepijnight, maer hij en beleet niet, nochtans moest hij sterven, want hij seer inden haet stont oft was van de gemeynte ende wert onthooft op eenen woensdagh van den beul van Brussel ende begraeven te Predicheeren.’

In februari 1566 voegde de kronijk er bij: ‘Omtrent desen tijt heeft den selven provost op dese plaetse (op den weg van Lier) doen hanghen aen eenen boom eenen Calvenist, den sone van meester Geleyn, eertijds beul te Antwerpen.’

In 1569 was het de beurt van Spelleken zelf en de kroniikschrijver voegde bij het voorgaande: ‘De XI februarij, t' saterdaghs naer den noen, sijn tot Brussel, voor't hoff des coninckx, van ducy d' Albens weghen, onsen governeur, gegeesselt geweest, aen de staecken van de gal ge gebonden wesende, den klerck ende luytenant van Spelleken, die roode roye, ende op een galleye gebannen, omdat hy gecomposeert hadde ende heymelijck geit genomen hadde van die teghen den coninck Philippus van Spagnien rebel en oproerigh geweest hadden. Ende terstont daernaer is Spelleken, die provost ofte roode roye was in Brabant, van 't hoff weghen, haerlieden meester, daer gebracht geweest om gehangen te worden, ende hij dese voors. twee kneghten gecust hebbende, is voorwaerts alsoo met den scherprechter op die teere gegaen, ende aanhebbende den strop, heeft hem selven van de teere geworpen, ende terstont is zijn roodt hair ende baert met sijn aensight alsoo sweert geworden als eenen Moriaan, alsoo dat hem een ijgelijck verwonderde die het sagh, maar doodt sijnde is hem eenen brief op sijnen boesem gespet, daerop geschreven stont aldus: want desen gedaen heeft onrechtveerdige justicie over die rebellighe des coninckx Philippus ende met haerlieden gecomposeert ende geit nemende heeft laten loopen, daarom heeft hij het met den hals moeten ‘becoopen.’