De Belgische Illustratie. Jaargang 16

Het tooneelspel in Spanje, aan het hof en in de straat.
(Vervolg en slot.)

Het tweede deel brengt ons op het plein voor het koninklijk slot; aan de eene zijde treedt Astolfo, hertog van Moscovia en neef des regeerenden konings Basilius op, van de andere zijde Estrella (Ster), nicht des konings. Wilt gij een staaltje van de hoffelijkheid? Luistert dan naar 't geen Astolfo tot de koninklijke nicht onder ander, zegt:

Dus begroet als Koninginne

Jonkvrouw, u 't musket geknal,

't Voglenkoor u als Aurora,
't Rijk der bloemen u als Flora,
Als Minerva 't krijgsgeschal.
Want gij zijt, den nacht braveered,

eene Aurora in vreugdegloed,

Flora op het veld van vrede,
Palles in den oorlog mede,
Koningin van mijn gemoed.

Estrella beschouwt dit alles als vleitaal; zij gelooft Astolfo niet. Hij echter merkt aan dat zij kinderen zijn der zusters van den koning Basilius, die de kroon aan zijnen zoon onttrokken heeft, en zij dus, met elkander in den echt vereenigd, als zijne opvolgers beschouwd worden. Estrella twijfelt echter aan zijne liefde mits hij, Astolfo, een ander vrouwenbeeld op de borst droeg.

Doch tromgeroftel kondigt de komst van den ouden koning aan, dien men ‘wijze Thales,’ ‘Schrandere Euclides’ noemt, een geleerde, die den loop der sterren kent en meet, die blijkbaar zeer trotsch is op den eernaam van ‘geleerde’ en door zijne studiën in de wiskunst, Basitius de Groote genoemd wordt.

In eene lange spraak, waarin meer dan eene plaats prachtig van dichterlijke beschrijving, schildert hij den nacht toen zijn zoon Sigismond geboren werd. Die nacht is vol visioenen als Dante had: stroomen schenen bloedrivieren, tempels en paleizen beefden, aarde en hemel waren geschokt. Ook toen de geleerde kroondrager het horoscoop trok, ontwaarde hij dat zijn zoon ‘een mensch geworden adder’ zou zijn:

De vermetelste der monarchen,
De Godtergendste der vorsten,
Die zijn rijk eens in partijtwist
En in tweedracht werpen zou;
Die 't tot kweekplaats van verraad,
Tot der ondeugd school zou maken;
Die, verwoed door al zijn woeden,
Tusschen wandaad en verbijstring
Op mijn nek den voet zou zetten,
Zoodat ik mij, als verwonnen,
In het stof zou moeten buigen,
En mijn grijze baard en lokken
(God! met schaamte roep ik 't uit!)
Vloerkleed voor zijn voetzool zijn!

Al die voorspellingen geloofde de geleerde monarch, en hij besloot het kind verre weg, in een slot tusschen de rotsen af te zonderen, waar hij niemand zien zou, doch waar Clotaldo hem in 't geloof en in de wetenschappen opvoedt. Zoo gebeurde 't; doch na jaren, en alvorens over de kroon te beschikken, wil hij Sigismond op de proef stellen en hem laten regeeren. Is hij een wijs vorst, men zal hem gehoorzamen, is hij het niet, volgens de voorspelling, dan zij kerkerstraf zijn deel.

Op dit oogenblik treed Clotaldo op, vergezeld van Rosaura en Claroen, en hij bidt om vergiffenis en vraagt het leven van Rosaura, die het opgelegd geheim verbroken had; doch Basilius ziet er geen kwaad in, aangezien hij besloten heeft Sigismond voorloopig te laten regeeren. Hij schenkt dan ook aan de twee dwalers de vrijheid.

Clotaldo geeft aan Rosaura den degen weer, en deze bekent dan dat haar vijand geen andere is dan de machtige Astolfo; dat zij niet een man, maar eene vrouw is.

Wij bereiken de tweede jornadas of het tweede bedrijf.

Clotaldo verhaalt hoe hij met Sigismond sprekende over de wonderen der natuur en zijnen blik vestigende op den adelaar, die ver boven de bergtoppen dreef, hem met een kostbaren slaapdrank ‘uit papaver, balsemkruid en opium’ getrokken, in een diepen slaap had gedompeld; hoe men hem naar het paleis had overgebracht,

Waar, zoodra de tooverdrank
Zijne werking heeft verloren,
Elk hem dienen zal, mijn vorst
Als u zelf.....

De oude vorst hoopt er op dat, als Sigismond aan de verwachting niet beantwoordt, hij andermaal in slaap zal gedompeld worden, in zijn kerker zal ontwaken en men hem zal doen gelooven dat hij gedroomd heeft.

Na een tusschentooneel voor Clotaldo en den gracioso Claroen, treedt Sigismond op; muziek en zang vergezellen zijne schreden en een stoet van dienaars reikt hem kostbare kleedingstukken toe. Sigismond kan zich geen rekening geven van zijnen toestand. Hij doet de zangers zwijgen; krijgsmuziek alleen is zijn verlangen.

Clotaldo komt hem nederig hulde bewijzen en zelfs de kand kussen; doch het zien van zijnen gevangenbewaarder ontsteekt hem in woede en terwijl hij hem te lijf wil, roept hij uit:

De wet hebt gij gemaakt tot logen,
Den vorst door huicheltaal bedrogen;
Een kwellend wreedaard waart ge mij:
Dies zal bij zooveel bittre plagen
Ik zelf, de vorst, de wet van 't land
Ter dood u doemen door mijn hand.

Vergeefs wil Clotaldo hem doen gelooven dat hij droomt - slechts droomt. Tegenover Astolfo is Sigismond streng en behandelt hem met minachting; slechts bij het aanschouwen van Estrella bedaart zijne gramschap, zijne wildheid en hij wordt, wel wat vreemd! de galantste der galanten. Zoo zegt hij onder ander:

Kusse ik uw hand, o roem der schoonen
Die hand, waaruit de morgenstraal
Zich drenkt als uit een sneeuwbokaal.

En als men beletten wil, ten einde Astolfo's inzichten op den troon niet te dwarsboomen, dat Sigismond haar de hand kusse, dan dreigt hij den dienaar hem door het venster te werpen, en hij voegt weldra de daad bij de bedreiging. Op al het gedruis dat zich verheft, verschijnt de oude koning en deze klaagt er over dat reeds den eersten dag een menschenleven aldus opgeofterd werd.

Ook treurt de oude man over die daad, en hij zegt tot zijn zoon:

Ik had u 't welkom toegedacht
In liefdegroet en teedre blikken;
Thans keer ik weder met de klacht:
Ach, uw omhelzing baart verschrikken.

Sigismond berst echter in eene hevige verontwaardiging los:

'k Behoef uw teedere omarming niet,
Ik, die ze missen moest tot heden!
Een vader toch, die zonder reden
Me een lot zoo streng verduren liet;
Die in 't onzinnigste vermoeden,
Mij van zijn zijde heeft verjaagd,
Mij tot een dier des wouds verlaagd,
Mij tot een monster op deed voeden,
En mijn verderf bezwoer - laat bij
Zijn zoon van geene omarming spreken;
Hij dorst de dierste wetten breken
Hij pleegde zielenroof aan mij.

Basilius doet een beroep van dankbaarheid op het hart zijns zoons; doch deze zegt hem, op hoogen toon dat hij hem niets te danken heeft; dat hij zijn zoon en wettig opvolger is.

'k Ben u in niets, in niets verplicht,
En kon 'k de volle reekning licht
Aan u voor al de jaren vragen,
Dat ge eer, genot en vrijheid mij
Onthouden hebt. Dank mij dan heden,
Zoo 'k niet met u in recht wil treden -
Gij toch, gij zijt mijn schuldnaar, gij!

Maar, zegt Basilius, gij droomt!.. Neen, neen, antwoordt Sigismond: ik weet, ik voel, wie 'k was, wie 'k ben.

Als Rosaura nu in vrouwenkleeding optreedt, is Sigismond inderdaad betooverd. Hij heeft, in zijne eenzaamheid, in de boeken gelezen dat de vrouw een hemel is in 't klein, en gewis nu hij Rosaura ziet, moet die hemel voor hem staan. De hulde, die Sigismond het meisje biedt, het gesprek dat er volgt, bevat inderdaad prachtige regels en wordt andermaal afgewisseld door de komst van Clotaldo, die echter zoo slecht onthaald wordt, dat Sigismond hem weldra aan zijne voeten heeft liggen en hem wil doorsteken.

Basilius treedt op en roept zijnen woesten zoon toe: ‘Gij hebt dus geen eerbied voor grijze haren?’ en Clotaldo, in een aanval van hofmakerij, zegt: ‘Bekommer u daarom niet, mijn vorst, het waren mijne haren slechts!’ Nu de koning nogmaals getuige is geweest van de woestheid zijns zoons, neemt hij het besluit hem op nieuw in slaap te brengen en hem bij zijn tweede ontwaken te overtuigen, dat hij slechts gedroomd had.

Wij treden nu de ontwikkeling der intrigue van het stuk te gemoet tusschen Astolfo, Estrella en Rosaura. De eerste, door den uitslag der proefneming weer belust op de kroon van Polen, komt andermaal zijn hof maken aan Estrella; doch deze herinnert hem dat hij, toen hij haar voor de eerste maal ontmoette, de beeltenis eener andere vrouw op het hart droeg. Die beeltenis was die van Rosaura, die nu, in de kleeren harer kunne, in dienst is bij Estrella. Deze laatste heeft echter die beeltenis niet herkend en Astolfo, die met Rosaura's aanwezigheid aan 't hof van koning Basilius onbekend is, ijlt henen om die beeltenis aan Estrella ten offer te brengen.

[p. 59]

Deze gelast Rosaura die beeltenis in haren naam te ontvangen en treedt op hare beurt af. Welnu, 't is juist Astolfo dien Rosaura zoekt, want 't is hij, die haar met zijne liefde heeft vervolgd en misleid.

Als Astolfo komt en Rosaura herkent, al draagt zij dan ook den naam van Astrea, roept de prins uit:

Geen vermomming meer, Rosaura!
Neen, het hart bedriegt niet licht,
Moet ik u Astrea noemen,
Als Rosaura min ik u.

Zij eischt, namens Estrella, de beeltenis, die Astolfo weigert te geven. Hij zendt haar liever 't origineel, zegt hij; doch Rosaura wil niet alleen omdat het haar bevolen is, maar voor zich zelf het portret uit 's prinsen handen halen. Er heeft dan ook een soort van worsteling plaats.

A.	Maar hoe kunt ge, zoo ik 't weiger, 't overbrengen,
R.	(het portret grijpende) Is het dus? Los, verrader!
A.	(het vasthoudende) IJdel pogen!
R.	Maar bij God! men zal 't niet zien in de hand van andere vrouwen!
A.	Vreeslijk zijt gij!
R.	Gij zijt trouwloos!
A.	Stil, Rosaura! Gij zijt mijn!
R.	Hoe, ik de uwe? Logen, booswicht.

Gedurende die worsteling treedt Estrella op, en met veel tegenwoordigheid van geest en verfijning van intrigue vindt Rosaura plotseling uit, dat op het oogenblik dat Astolfo haar het portret der jonkvrouw bracht, het hare haar uit de hand glipte en Astolfo het opnam, en nu weigerde het terug te geven. Met aarzeling voldoet hij aan Estrella's eisch het portret weêr te geven en Rosaura ijlt met den zoo lang betreurden schat, die in de handen van Astolfo hare eer en faam krenkte, weg.

Dan eischt Estrella de andere beeltenis, niet meer omdat zij er nog aan denkt hem hare hand te schenken, maar enkel wil zij het portret omdat zij hem dit heeft gevraagd; hij weigert echter, natuurlijk omdat hij er geen meer heeft, en zij zegt:

Gij zijt
Een oned'le boersche ridder,
Thans kunt gij het vrij behouden,
Want ik wil niet dat ik ooit
Door 't te ontvangen mij herinner
Dat ik 't eens u heb verzocht.

Rosaura heeft alzoo de droombeelden van Astolfo, die liefde huichelde, met een enkelen slag doen verdwijnen.

Het tweede gedeelte van dit jornada brengt ons weer in de woeste landstreek van den aanvang van 't stuk. Sigismond ligt, als vroeger, in vellen gekleed en geketend op den grond. Alles keert dus weer tot de vroegere strengheid, en zelfs Claroen, die te veel klapt en te veel weet, wordt, in boeien geklonken, weggeleid op bevel van Clotaldo.

Vermomd komt Basilius in het kerkerhol en hoort Sigismond uit zijnen slaap komend, zeggen:

Hoe, koning? wee u tirannij!
De liefde van een volk verwerven,
Dat als verlosser mij begroet:
Clotaldo! sterve, zal - sterven!
Mijn vader knielen aan mijn voet
.....................................................
Wat dag van roem, die aan zal breken,
Als elk op 't wijde wereldrond
Mijn weèrgabozen moed verkondt!
Mijn wraak voltooid! Als aller oogen,
Mijn vader zien in 't stof gebogen,
Roep elk: leef koning Sigismond!
.................................................
Maar God! waar ben ik?

Hij ontwaakt en Clotaldo herinnert hem dat hij lang geslapen heeft. Sinds hij met het oog de vlucht van den arend volgde en insliep, had Clotaldo op het ontwaken moeten wachten. Hii heeft dus gedroomd en die droom van vorstelijke pracht, vertelt Sigismond aan zijnen bewaker; hij bericht hem dat hij dezen heeft willen vermoorden, slechts één wezen vond genade in zijn oog: eene jonge vrouw

Wier beeld mij steeds is bijgebleven,
Wat ijdle droomen mij omzweven,
Dat, dat blijft waarheid, zoo 'k vertrouw.

De koning is bewogen en gaat heen. Sigismond zegt nog: 't was een droom. Leven is droomen - niets meer! Alles droomt hier; de koning droomt van heerschappij, tot dat zijn geleende heerschappij verdwijnt, tot dat de dood een einde aan zijne macht maakt. De rijkaard droomt van overvloed; de arme droomt van 't lijden, dat hij moet verduren.

En zoo ook droomde ik gistren mij
Van elk gevierd en aangebeden.
Wat dan is 't leven? Waanzin is 't,
Wat dan is 't leven? Zelfmisleiding.
Een schaduwbeeld, dat waarheid mist!
Een moeitevolle voorbereiding
Tot wreede ontgoocheling aan den zoom
Van de eeuwigheid, met nacht omgeven.
Nog eens, een droom is heel het leven,
En droomen zelf - zijn slechts een droom.

Met die prachtige woorden eindigt dit deel en treden wij de derde jornadas in, en wij bevinden ons in het binnenste des torens, waar sinjeur Claroen, in gezelschap van spinnen en ratten, den nacht heeft doorgebracht. Claroen's aandacht wordt opgewekt door trompetgeschal en stemmen van soldaten, die den toren bestormen, en als zij binnen gekomen zijn, houden zij Claroen voor des konings zoon. Hij ook dus gaat voor eenige oogenblikken koning spelen! Het hoezee klinkt alom en Claroen zou zich die eer laten welgevallen; maar de ware Sigismond verschijnt en de prinsennaam van den gracioso vliegt eensklaps naar de maan.

De aanvoerder zegt aan Sigismond dat de oude Basilius besloten heeft zijne kroon aan Astolfo te geven; doch dat het volk niemand erkennen wil dan zijn wettigen vorst. Een leger wachtte hem om den strijd aan te vangen.

Andermaal, wat eischt ge, o hemel?
Moet ik dan van grootheid droomen,
Die de tijd hier logenstraft?
Andennaal, door schaduwbeelden,
En fantomen wreed misleid,
Moet ik koninklijken luister
Pracht en majesteit aanschouwen,
Die de wind verstuiven doet?
.....................................................
'k Wil geen bloot gewaande grootheid;
'k Wil geen schijnbeeld hoe verleidlijk;
'k Wil geen schepping der verbeelding;
.....................................................
O, ik ken u reeds, ik ken u!
'k Weet er wacht geen ander lot,
Hem die in den slaap zich vleit.
Mij verblindt geen waanzin langer
Want ontgoocheld, weet ik reeds
Al te goed: een droom is 't leven.

Sigismond erkent dat hij andermaal droomt, en neemt de zending aan, die het volk hem oplegt en in dien droom wil hij het goede. Hij geeft aan Clotaldo de vrijheid en het leven; doch als deze zegt dat plicht en eer hem dwingen aan de zijde van den grijzen koning te staan, berst Sigismond een oogenblik in woede los. Eensklaps bezint hij zich en zegt:

Zelfbeheersching voegt mijn geest,
Daar 'k niet weet of 'k wakend ben.
Rijs, Clotaldo! Ik bevrijd u,
Ik waardeer dien moed en trouw
Ga dan, ja en dien den koning;
Ja - op 't slagveld zien we ons weer?

Sigismond ijlt te wapen en zegt:

Ha, fortuin, wij gaan ten troon!
Slaap ik - doe mij niet ontwaken;
Waak ik - hoed mij voor de sluimring.
Maar, of 't waarheid is of droom,
Recht te doen betaamt mijn streven,
Of ter wille van de waarheid,
Of om vrienden mij te winnen,
Voor de stonde van 't ontwaken.

In 't koninklijk paleis is men verslagen. Het oproer groeit aan. Een deel van 't volk is voor Astolfo, het andere voor den rechtstreekschen erfgenaam, Sigismond. Het land is ter prooi aan den bloedigen burgerkrijg. Elk gebouw, zegt Estrella, is een somber graf en elk soldaat reeds een levend lijk.

Op dit oogenblik ontwikkelt zich in eene samenspraak met Clotaldo, prachtig het stalen karakter van Rosaura, die zich tot den dood toe wil wreken over de vergetelheid en miskenning, waarin Astolfo haar gelaten heeft. Niets kan haar weerhouden, zelfs niet de woorden van Clotaldo, die zoo zwaar bij den adel in de balans wegen: ‘Hij zal eens uw vorst zijn en Estrella's echtgenoot.’

C.	Geen middel kan den stormwind keeren.
	Van uw verblinden hartstocht.
R.	Neen!
C.	Waar wacht ge bijstand?
R.	'k Wensch er geen!
C.	Geen middel?
R.	Geen dat 'k zou begeeren.
C.	Bedenk, licht dat ge een uitweg vindt.
R.	Geen pad of 't leidt mij ten verderven.

In 't gebergte en 't woud klinkt de krijgsmuziek. Alom soldaten. Sigismond is nog in dierenvellen gekleed. Daar ontmoet de erfprins Rosaura, met den degen en dolk gewapend en in een mantel gehuld. Zij komt zijne hulp, zijne rechtvaardigheid inroepen tegen Astolfo, die haar verliet, verlokt door de eerzucht, in de hoop in Polen eene kroon te vinden door de hand van Estrella. Heerlijk, recht dichterlijk schildert zij, Rosaura, haar lijden en strijden af. ‘Ik kom, zegt ze, als vrouw, u overhalen om mijne eer te redden; ik kom als man uwen moed aanwakkeren om uwe kroon te veroveren; ik kom als vrouw uw hart verteederen, buigende tot voor uwen voet; ik kom als man om u te dienen met mijn leven, met mijn zwaard; maar gedenk ook, zoo gij ooit de vrouw met liefde dreigt, dan zal ik als man uw leven eischen, eervol ten strijd komende voor mijn eer; want om haar te herstellen treed ik in dit geding op. Vrouw om u mijn leed te klagen; man om alles voor mijne eer in de waagschaal te stellen.’

Sigismond vervalt hier weer in den twijfel of hij waakt of droomt. Die monoloog is verheven dichterlijk en diep van zin. Het rechtsgevoel drijft boven en hij neemt het besluit Rosaura's eer te wreken, zonder haar echter zijn denkbeeld kenbaar te maken. De strijd duurt voort en wordt heviger. Claroen, die in een rotsspleet gekropen was en daar veilig het gevecht hoopte te kunnen nazien, wordt door een kogel getroffen en stort dood ten gronde, in het midden der vluchtende hofgroep.

Weldra treden de zegevierenden Sigismond, Rosaura, soldaten en gevolg op en als de eerste last geeft den koning, die vlucht, te achterhalen, komt deze terug en knielt voor zijnen zoon

Waart gij hier rond om mij te zoeken,
Hier ben ik, buigende aan uw voet.
Kom, zij de sneeuw dier blanke haren,
Mijn hoofd omgolvend, u 't tapijt.
Treed me op den nek; schop mij de kroon
Van 't grijze hoofd; vertrap, verneder
Mijn aanzien en mijn waardigheid.
Kom, wreek u, wreek u op mijne eer,
En laat me u dienen als uw slaaf.

Doch Sigismond beurt hem op; verkeerd was de weg dien hij insloeg, hij had liever dien van wijsheid en gematigheid moeten inslaan. Hij, op zijne beurt, vraagt knielend vergiffenis aan den koning; doch koning is Sigismond; hij dwingt Astolfo tot eerherstel, en toen deze zinspeelde op Rosaura's geheimzinnige geboorte, treedt Clotaldo voor en bekent dat zij zijne dochter is. Aan Estrella biedt hij, Sigismond, de hand ten huwelijk; maar als de krijgsman opkomt om zijn loon te ontvangen, die den opstand kweekte tegen den ouden en wettigen vorst, en Sigismond uit den toren haalde, zegt deze streng: dat men hem tot loon in den kerker opsluite, waarin hij, de prins, vertoefd heeft. ‘Aan verraders is geen behoefte wanneer 't verraad volbracht is.’

On profite de la trabison, on dèteste le trailre.

Men ziet wat al leven en beweging dit drama bevat. ‘De grootsche en trotsche melancholie, zegt Kok, die dit stuk ademt, maakt het met andere eigenaardigheden tot een stuk, dat overal en steeds de levendigste belangstelling zal opwekken. Het is ongetwijfeld een drama, dat het meest algemeen menschelijk is, dat de meeste sympathie opwekt, dat spreekt tot allen die het lezen of de voorstelling bijwonen, dat in zijn held een beeld vertoont, hetwelk werkelijk de snaren van het medelijden en innig gevoel doet trillen.

[p. 60]

‘Er is hartstocht in dit stuk, die in plaats van tegen te staan, het hart van den toeschouwer beurtelings met verontwaardiging vervult of verheven gevoelens wakker maakt. In het onrecht een edel karakter aangedaan, zien wij den mensch beleedigd, van welk volk, van welken tijd ook. De rechtmatige toorn door het plegen van onbillijkheid en door bekrompen denkbeelden opgewekt, is niet aan plaats of tijd gebonden.

landschap in het javaansche laagland, naar goring.

‘Geestdrift bij de aanschouwing dat de beleedigde menschheid gewroken wordt, in weerwil van alle berekening, in weerwil van alle samenspanning, van zelfzucht en staatkundige intrigue, zal steeds het deel blijven der beschaafde maatschappij. Vandaar de belangstelling die het Leven is een Droom steeds genoten heeft; vandaar dat men aan dit stuk schier het eerst denkt, waar er van Calderon sprake is. Vandaar dat geen drama in de spaansche letterkunde zoo zeer aan Shakespeare doet denken, zoo zeer een geest ademt, die ook den britschen dichter bezielt,’