De Belgische Illustratie. Jaargang 16

Het tooneelspel in Spanje,
Aan het hof en in de straat.

II.

Het is dan ook even valsch als wij zekere protestantsche kritiekers, duitsche, engelsche en fransche, hooren beweeren dat Calderon allengs al minder kan verstaan worden, naar gelang er tijdruimte komt tusschen zijnen leeftijd en den onze. Dat protestanten, oproerig en vreemd aan het katholicism, den dichter minder en minder verstaan, dat is waar; men moet katholiek zijn om in den verheven atmosfeer van Calderon te leven. Het katholicism van toen en nu is in den grond immer hetzelfde en zal dit blijven, zoodat de dichter bij ons steeds winnen zal wat hij bij onze tegenpartij verliest, omdat zij niet kan doordringen tot het ware uitgangspunt.

Dit wil niet zeggen dat wij elke stof, door Calderon behandeld, onvoorwaardelijk goedkeuren; neen, wij hebben het reeds doen gevoelen, men moet nooit vergeten dat de dichter uitsluitend Spanjaard was en de opvatting van zekere toestanden en het beoordeelen van zekere levensbeschouwingen, altijd bij ieder volk hunne eigenaardigheden hebben, terwijl de geest der eeuwen immer verschilt en wij niet met onzen geest dien der vroegere eeuwen moeten vergelijken; doch ons In de vroegere moeten kunnen verplaatsen, willen wij tot eene rechtmatige beoordeeling geraken.

Dat kunnen is slechts voor zeer weinigen mogelijk, en echter hoevelen wagen het stoutweg te oordeelen!

Dit is ook het geval met al de vergelijkingen, welke men waagt tusschen Calderon en Shakespeare; stipt genomen is die vergelijking eene onmogelijkheid, tenzij te zeggen dat het twee geniën zijn, die beiden door een hooger vinger werden aangeraakt, doch beiden levende in gansch verschillende toestanden. In het verhevene raken zij elkander dikwijls aan en betwisten zich soms den palm; maar afdalend in de spottende levensbeschouwingen, in grepen door en in het werkelijke leven, is Shakespeare gewis machtiger en heeft hij creaties voortgebracht, die aan Calderon vreemd zijn.

Overigens Shakespeare schildert overal daden en karakters; Calderon gaan de karakters in de bespiegelingen, we zeggen niet verloren, maar toch overheerschen zij niet gelijk in de engelsche meesterstukken. In den grond zijn beide schrijvers katholiek, dat is onmiskenbaar. Beiden erkennen het goddelijk recht; doch bij Shakespeare treedt het laatste, in zekere stukken, zoo als in Richard III, omgeven met zekere nevelen op. Terwijl Shakespeare zijn katholiek geloof verdoken vereerd, ja; maar niet doorslaande doet deelmaken van zijne karakterschilderingen, vormt dat gevoel bij Calderon, integendeel, een hoofdtrek in de karakters.

Men vergelijke niet, men late aan de twee dichters elk hunne eigene sfeer en men reike beiden de lauwerkroon der onsterfelijkheid toe: beiden zijn genieën, beiden zijn vereerenswaard tot in den hoogsten graad en Calderon verdient vooral bij de katholieke letterkundigen meer en meer gekend te worden.

De tooneelstukken van Calderon zijn deels uit het oud testament, deels uit de mythologie, deels uit de geschiedenis, deels uit het spaansche leven ontleend. Het leven der helden en het leven der martelaars werden door den dichter behandeld, en boven dit alles schittert immer het kruis. De haarlokken van Absalon, de Jozef der vrouwen, de Sybille van het oosten, de Vereering van het Kruis, de Belegering van Breda in 1625, de Jaloezie het grootste monster zijn allen stukken waarin men de verhevenste dichterlijke grepen ontmoet; doch het dichterlijkste is misschien de Geneesbeer van Zijn eigen eer en het Leven is een Droom. Overigens, neem welk tooneelspel of mysterie van Calderon en gij vindt overal dezelfde geniale bron, die altijd en overal, tot zelfs uit den dorsten grond, de droogste stof, verkwikkend opschiet, en betoovert door zijne frischheid, door het prisma zijner glansen en kleuren.

Doch wij gaan beurtelings de twee stukken doen kennen en vangen aan met El Medico de su honra, met den geneesheer van zijn eer. Het is in dit stuk dat het ingrijpend en zoo algemeen gekend tafreel voorkomt.

Het stuk speelt in de dagen van Pedro den Wreede, die in de XIV eeuw als koning van Arragon (die al zoo willekeurig met zijne vrouwen handelde als eens Hendrik VIII van Engeland) regeerde, en zijnen troon met bloed en vergif bemorste. De hoofdpersoon is don Guttiere, een edelman uit een castiljaansch geslacht, een jaloersch en opbruisend karakter, en deze jaloezie, die overigens in heel den spaanschen theater eene zoo overwegende rol speelt, wordt hier een monster dat verbaast door zijne kracht en zijne overdrijving.

De echtgenoote, in tweede huwelijk, van don Guttiere wordt door den broeder des konings vervolgd; doch Mencia biedt kloeken weerstand; zij wil echter den prins voor de schrikkelijke wraak haars echtgenoots behoeden. Deze heeft vermoeden over hare eerbaarheid, en het vermoeden is hem genoeg. Laat ons de vertaling van een nederlandsch overzetter ter hand nemen, om den lezer ineens al het brandende te doeu zien dat Calderon's tooneel kenmerkt.

Als don Guttiere zich in tegenwoordigheid van zijne vrouw bevindt, kan hij zich niet weerhouden:

Don Guittiere. Wanneer eene windvlaag eene flambouw heeft uitgebluscht, kan eene andere windvlaag haar weer aansteken. Maar het is zoo niet met het leven. Het is zoo niet met de eer. Het leven, de eer! Helaas! indien zij eens zijn uitgebluscht, zijn zij niet weder te ontsteken. Dat is voor altijd!

Mencia. Voorwaar, mijnheer! gij geeft aan uwe woorden eene dubbele beteekenis, die ik onmogelijk kan vatten. Zoudt gij bij toeval ook jaloersch zijn?

Don Guttiere. Ik jaloersch? Ik, zegt ge? Weet ge wat jaloezie is? Ik voor mij weet niet wat het is. Indien ik het wist!..

Mencia. Mijnheer!

Don Guttiere. Vrees niets! Wat is jaloerzie? Eene inbeelding, eene opvatting, eene dwaasheid?... Ik voor mij, als ik eene vrouw beminde en ik jaloezie koesterde jegens haar, al was zij eene slavin, ik zou haar de borst verscheuren, haar het hart uitrukken, het in stuk-

[p. 51]

ken snijden, het verslinden... Ik zou met wellust haar bloed drinken, droppel voor droppel, het drinken met genot!

Mencia. Mijnheer, mijnheer, gij vervult mij met afgrijzen!

Een oogenblik: dat tooneel is kort, is prachtig. Er zijn hier geen stroom van uitgezochte woorden; doch men gevoelt, bij het lezen derzelve iets onbeschrijflijk meesterlijks, en men rilt als men het monster der jaloezie, dat zich nog wil verbergen, eensklaps in al zijne afzichtelijkheid voor het oog ziet oprijzen.

Men denkt onmiddellijk, bij het lezen, aanhet tooneel van Shakespeare's Othello en Desdemona, doch dit laatste is minder natuurlijk, hoe prachtig en wegslepend ook en van die zijde wijkt het voor Calderon's tooneel achteruit. Hoe kort, hoe vreesselijk is hier de blinde hartstocht geschilderd!

Heeft Othello een terugkeer, keert hij een oogenblik tot haar, tot Desdemona weer, echter zonder hem van het misdadig ontwerp af te brengen, ook don Guttiere heeft een dergelijken terugkeer. Bij Shakespeare is hij echter hartstochtelijker, dichterlijker, doch nog eens niet zoo waar, als Othello zegt: ‘Nog éen kus, nog één.... Wees na uw dood zoo schoon en ik die u zal dooden, zal u nog heminnen.’

Bij Calderon zijn de woorden meer in verhouding van den toestand. Als Mencia gezegd heeft: ‘Gij vervult mij met afgrijzen, antwoordt don Guttiere als ontwakend uit eene monsterachtige zinsverbijstering:

‘Wat heb ik gezegd?... O mijn schat, mijne vreugde, mijn engel, mijn roem, o mijne geliefde echtgenoot, mijne dierbare Mencia! vergeef mij, bid ik, deze onzinnige woorden. Ik zweer bij uwe schoone oogen, dat ik u hoogacht, dat ik u aanbid, dat mijn leven het uwe is, van u afhangt... Ik had mijne bezinning verloren.

Mencia. Gij hebt mij verbijsterd van schrik.

Don Guttiere (ter zijde, na een oogenblik zwijgens). Geene zwakheid meer. Daar ik mij den geneesheer van mijne eer noem, zal ik mijne onteering bedelven in den schoot der aarde.

Don Guttiere weet dat zijne vrouw niet schuldig is, maar zij kan het worden en deze vrees is hem genoeg om hem te doen besluiten tot den dood van haar, die hij bemint!

Nog eene opmerking:

Flinker, grootscher dan don Guttiere, is hier voorzeker Othello, die geen laffen sluipmoord laat begaan, maar zelf het voorwerp zijner liefde onder het kussen smoort.

Wat doet de Spanjaard? Hij laat een chirurgijn ontvoeren en dezen geblinddoekt voor hem brengen:

Don Guttiere. Treed binnen, Ludovico! Vrees niets. Het is tijd dat ik u den blinddoek van de oogen neem.

De heelmeester. God beware mij!

Don Guttiere. Dat niets u verbaze van hetgeen gij zien zult.

De heelmeester. Wat wilt ge dan van mij, edele heer? Ontzetting maakt zich van heel mijn hart meester.

Don Guttiere. Het is tijd dat gij binnentreedt. Maar luister eerst... Deze ponjaard zal u de borst doorboren, indien gij weigert te doen wat ik van u eisch. Treed nader. Wat ziet gij in deze kamer?

De heelmeester. Ik zie iets dat op het beeld van de dood gelijkt, uitgestrekt op een rustbed. Ik zie aan beide zijden eene waskaars ontsteken en een crusifix voor het bed. Maar ik kan niet zeggen wie het is, want het gelaat is met eenen sluier bedekt.

Don Guttiere. Welnu, dat levende lijk daar voor u, moet gij den dood doen sterven.

De heelmeester. Hoe, wat bevel is dat!

Don Guttiere. Ik wil dat ge haar aderlaat, dat ge hare wonde laat bloeden en dat gij bij haar blijft en haar bewaakt tot haar al het bloed ontvloeid is en zij den geest geeft. Antwoord mij niet, zoo gij wilt dat ik u spare.

De heelmeester. Mijnheer, ik gevoel dat ik zoo iets nooit zal kunnen doen.

Don Guttiere. Hij die een degelijk plan, zoo streng en zoo wreed, kon ontwerpen en besloten is te volvoeren, zou bij weigering niet aarzelen u te dooden. Welnu?...

De heelmeester. Maar Mijnheer!

Don Guttiere. Wat is uw besluit?

De heelmeester. Ik heb het leven te lief om te sterven.

Don Guttiere. Gehoorzaam dus.

De heelmeester gehoorzaamt, maar de wroeging pijnigt hem en hij wil ten minste eene poging aanwenden om te weten wie hem tot die misdaad gedwongen heeft en ijselijk! hij prent zijne bebloede hand op den muur om door die merkteekens het moordhuis terug te vinden. Nu ijlt hij naar den koning om hem bericht te geven van 't geen hem overkomen is.

Het teekenen van de bebloede vingers op den muur is een meesterlijke greep; geheel het tooneel moge barbaarsch zijn, doch het is waar, echter, zoo als wij zegden, niet zoo dichterlijk ingekleed als de versmachting van Desdemona door Othello. Het slot, waarin de koning den barbaar vergeeft omdat hij zijne eer - die in waarheid niet gekrenkt was - gewroken heeft, is voor het minste wonderlijk, om niet te zeggen stootend in onze oogen.

De koning, Pedro de Wreede, vergaf don Guttiere zijne wandaad, op voorwaarde dat hij zijne verstooten vrouw, die inmiddels bij den koning eenen voetval gedaan had, zou hernemen; wij, met onze strenge begrippen van zedeleer en godsdienst verstaan die toestanden niet, zoo min als wij vele toestanden kunnen verstaan in de Vereering van het Kruis (la devocion de la cruz).

De geestelijke stukken, die op het feest Corpus Christi gespeeld werden, waren veelal aan het oud testament ontleend. De deugden en ondeugden komen in deze tooneelen verpersoonlijkt voor. De drie jornadas zijn ook hier gebruikelijk; doch wij willen hier bet Leven een Droom (la vida es sueno) ontleden.

De eerste dag brengt ons in Polen. Zoek echter niets wat kenmerkends is in het landschap, noch juistheid in de topographische ligging. Noch het een, noch het ander legt Calderon aan den dag, zoo min als Shakespeare in eenige zijner stukken, die hi buiten Engeland laat spelen. Wij bevinden ons dan in Polen, in een bosch, met bergen op den achtergrond, terzijde ligt een somber en sterk slot:

Eene adellijke jonkvrouw Rosaura, als man vermomd, daalt van den berg, opgevolgd door Claroen, de rol van Grasioso of komiek. Rosaura, die haar paard verlaten heeft, roept het achterna:

Onstuimig ros, dat zoo gezwind

Daar voortstuift als op vleuglen van den wind,

Waarheen? gij vlammelooze straal,

Gij, vogel, zonder vederpraal,

Gij stroomdoorkliever, zonder 't schubbig kleed,

Woest dier, dat van instinkt noch rede weet,

Waartoe, zoo wild en zoo ontzind

Door dit verwarde labyrint

Van naakte rotsen voortgestormd?...

Dan, zich wendende tot het land zelve, zegt zij dat Polen den vreemdeling slecht ontvangt

. . . . . . . . want in uw zand

Schrijft gij zijn komst met 't bloed,

Dat afdruipt van zijn voet.

Smartelijk en tevens wanhopig zijn de woorden van Rosaura, terwijl Claroen dit karakter wil afwisselen door geestigheden. Beiden naderen het slot en hooren het gerammel van kettingen en het gejammer van eenen gevangene, tot dat zij eindelijk een mensch in eene dierenhuid gehuld en geketend zien buiten komen, en die luidop en tot zich zelf sprekend, vraagt wat misdaad hij toch wel mocht hebben bedreven, om zoo wreed mishandeld te worden. Ligt de misdaad dan in ‘geboren te worden?’

Ook de vogel wordt en nauwelijks

tooit hem schoonheids rijkste pracht

Als een bont gepluimde bloeme,

als gevleugelden smaragd,

Of hij klept met snelle wieken

door het wijde ruim der lucht,

Moederzorg en vreugd vergetend,

van het nest dat hij ontvlucht.

Ook het luipaard wordt, de stomme visch wordt, de bergstroom wordt en pas is deze laatste ontstaan

.....glijdt hij af in 't bloemrijk dal

Als een zilvren slang zich kronklend,

vrijheid minnende overal,

Of hij heft den lof der velden

in een statig murmlen aan,

En met majesteit vervolgt hij

zijn verbreede waterbaan.

Maar hij, de rampzalige, was niet vrij. De onbekende, die plotseling de twee vreemden ontwaart, ontsteekt in hevige woede en wil Rosaura met gramschap vastgrijpen, omdat hij denkt dat men zijn geheim onthuld heeft, hetgeen Claroen recht komisch doet uitroepen:

Maar ik ben doof; geen enkel woord

Heb ik van uwe preek gehoord.

Rosaura smeekt echter op de knieën om genade en de zoete toon der stem brengt eene diepe ontroering in Sigismond, zoo heet de ongelukkige, te weeg. Hij richt haar op en zegt haar dat dit kerkerhol hem voor de wereld verborgen hield; dat was zijn wieg, het zal zijn grafkuil zijn. Hij zelf was dus niets dan een ‘ademend geraamte.’ Zoo zoet is de blik van Rosaura, die altijd vermomd is, dat hij denkt daarin een zalig genot te drinken,

En mocht een dronk mij doodlijk wezen,

Ik drink, ik drink wat de uitkomst zij,

En wil al stervend mij verzaden

In uwe blikken......

De mededeeling, die Rosaura op hare beurt doet, wordt onderbroken door de stem van Clotaldo, een grijsaard, die door den koning tot bewaker van Sigismond is aangesteld en bemerkt heeft, dat er vreemdelingen in het geheimzinnig slot zijn gedrongen. Gemaskerde soldaten komen op en Clotaldo, met dreigende pistool, bericht de reizigers dat zij tegen 's konings wil de grenzen van het geheim hebben overschreden. Sigismond wil zich opofferen om Rosaura te redden, doch men voert hem weg naar het slot, terwijl de twee vreemdelingen gedwongen worden de wapens neer te leggen.

Het gezicht van een zwaard, ontzet Clotaldo hevig; hij vraagt aan Rosaura wie haar dit wapen gaf? Eene vrouw, luidt het antwoord, wier naam moet worden verzwegen; doch Clotaldo heeft het erkend. 't Is het zwaard dat hij eens aan de schoone Violante gaf, met de belofte dat hij die het hem bracht, in hem een beminnend vader vinden zou. Clotaldo denkt niet anders of de vreemdeling is zijn zoon; doch wat zal de koning beslissen, hij die wilde dat hij, die het geheim schond, zou sterven? In deze worsteling tusschen plicht van onderdaan en plicht van vader, besluit Clotaldo tot den koning te gaan en hem de moeielijkheid te doen kennen.

(Wordt vervolgd.)