|
| |
| |
| |
Luchtvaart en electriciteit.
IN de natuurkundige wetenschappen is er misschien geen vak, dat den geleerden thans meer te doen geeft dan de electriciteit; en wel zeker heeft niet één, door zoo snelle vorderingen de algemeene bewondering der volkeren opgewekt. Wat diensten heeft die geheimvolle doch uiterst werkende kracht aan de maatschappij niet bewezen! Wat verbazingwekkende gewrochten heeft zij niet tot stand gebracht! In korte jaren veroorzaakte haar invloed, eene ware omwenteling in de goudsmederij, de scheikunde en de krankenverpleging. Doch wat is dit alles bij de immer vreemdere uitwerksels van de telegraaf en de telephoon? De 19de eeuw, zoo volijverig om in alles gemak en genoegen te paren, kon geene kluisters meer dulden: de opkomst der stoomtuigen verkortte de afstanden tusschen de ver afgelegene landen. 't Was niet genoeg. Men zocht reeds zijne gedachten, met de snelheid van den bliksem, tot aan het uiteinde der wereld te doen vliegen. Welaan, die hersenschim is thans wezenlijkheid. Niet alleen is het mogelijk, langs één en denzelfden draad met een veelvoudigen telegraphischen overbrenger, omtrent 6000 woorden per uur te doen toekomen; langs één en denzelfden draad tegelijkertijd twee, ja vier telegrammen te verzenden; met de telephoon op honderden kilometers afstand, de stem van eenen virtuoos of het spel van eene harmonie te smaken; onze landgenoot, de heer Van Rysselberghe, is erin geslaagd één
| |
| |
en denzelfden draad, tegelijkertijd voor telegraaf en telephoon te gebruiken, en aan beide diensten de volmaakste onafhankelijkheid te verzekeren.
En hierbij is de onuitputbare vruchtbaarheid van het aardig element nog niet onmachtig geworden. Sinds een tiental jaren legt men er zich op toe, door de electriciteit de bewegingskracht op groote afstanden te vervoeren, en de electrieke stroomen in werkvermogen te veranderen. Men oordeele over den uitslag. Uit hoofde der zoogezegde reversibiliteit der dynamo-electrische machinen heeft men al tusschen Parijs en Creil, dit is op eenen afstand van 56 kilometers, 40 paardenkrachten over de telegraaflinie kunnen verzenden. Weinig tijds geleden, heeft sir William Thomson voorgesteld den Niagaraval te benuttigen tot het voortbrengen van dynamische electriciteit, ten einde in de omliggende staten licht en werkvermogen rond te leiden. Dit ontwerp is volgens den Cosmos gedeeltelijk ten uitvoer gebracht. Thans zijn er in den omtrek meer dan 3000 telephonen met de watervallen verbonden; en te Buffalo alleen, op 40 kilometers afstand, zijn er alzoo niet min dan 1500, gedurig in dienst.
Wanneer in 1783, helden van eene nieuwe soort tot de verovering der hemelruimte in den eersten luchtbal waren opgegaan, werd er een verslag over hunne proefneming aan de Academie der Wetenschappen, door Lalande voorgedragen. Men verhaalt dat hij onder het lezen der grondstellingen eensklaps stil stond: ‘Wij zien het allen, riep hij uit, zoo moest het zijn; hoe heeft men er niet vroeger aan gedacht?’ - Wie zou hedendaags over de electriciteit eene dergelijke bemerking wagen, nu dat men kracht en licht, evenals het nieuws per telegraaf opstuurt, en het werkvermogen van eene stoommachine langs eenen ijzerdraad doet loopen?
Meer dan al de andere, heeft de toepassing der electriciteit op bestuurbare luchtballons, sedert twee jaren, grooten opgang gemaakt. Mijn inzicht is deze te bespreken. Wel is waar, om voldoende vast te stellen,
| |
| |
waarin juist de laatste vorderingen bestaan, is het noodig de pogingen te melden, die voordezen gedaan werden, om aan een luchtschip eene vooraf bepaalde richting te geven. Maar, ware het dan niet eenvoudiger en tevens aangenamer, de geschiedenis der uitvinding vluchtig te doorloopen? Zoo zullen wij de bestanddeelen van het nieuw vaartuig een voor een leeren kennen. Zoo zullen wij zien dat de toestel, die nu gebruikt wordt, over ettelijke jaren al grootendeels gekend was, en enkel bij mangel aan eene genoegzame bewegingskracht, ongeschikt bleef voor zijne bestemming.... Men vergeve het mij dus, indien ik in het eerste deel, mijn doel wat van kant schijn te stellen. 't Spreekwoord zegt wel, dat men er zelden in gelukt twee vliegen met één lap te slaan. Durf ik mij hiertegen werkelijk verzetten, ik hoop niettemin, dat zulks den bijval van deze eenvoudige verhandeling geenszins zal verminderen.
Op het einde der laatste eeuw woonden te Annonay, aan den voet der Alpen, de zoo vermaarde broeders Jozef en Steven Montgolfier. Hun vader, die papierfabrikant was, had zich door zijne behendigheid alom beroemd gemaakt. De jongelingen van hunnen kant, alhoewel zij het vaderlijke bedrijf door hun vernuft en ijver in vollen bloei brachten, moesten zich nochtans in andere bezigheden eenen weg tot de onsterfelijkheid banen.
Beiden waren met eene alles waarnemende uitvindingsgave begunstigd, en in de wiskundige wetenschappen zeer ervaren. Op zekeren dag, bij een uitstapje in de gebergten, werd hunne opmerkzaamheid aangezet door de wolken, die men dikwijls uit de dalen hemelwaarts ziet oprijzen. Het scheen hun niet onmogelijk zoo vreemd een verschijnsel door kunst na te bootsen, en er een nuttig gebruik van te maken. 't Huis gekomen, vervulden zij met waterdamp een vliesachtigen en lichten zak, wel overtuigd dat de vloeistof aan het
| |
| |
omkleedsel eene opwaartsche drukking zou doen ondergaan. Wezenlijk klom het wolkje tot op eene zekere hoogte. Doch, daar de omringende lucht het verdampte water nog al spoedig verkoelt, viel de zak weldra neer. Dit was een eerste stap tot eene gewichtige uitvinding.
Omtrent dien tijd had de welbekende Priestley een boek over de verschillige soorten van lucht uitgegeven. Hij beschreef er een groot getal nieuwe gassen, met hunne eigenschappen en soortelijk gewicht. Dit werk viel Steven Montgolfier in de handen. Eene zorgvuldige lezing gaf hem de verzekering dat het mogelijk was met Priestley's opgaven de lucht bevaarbaar te maken. Uit zijne grondstellingen volgde dat een holle bal van klein gewicht met een tamelijk lichte gas gevuld, krachtens de overmaat van dichtheid der dampkringslucht, zich in de ruimte zou verheffen, tot dat hij op eene zekere hoogte, lagen van hetzelfde soortelijk gewicht bereike.
De gissing was gegrond. Het waterstofgas werd het eerste beproefd; maar het zijdepapier liet de vluchtige vloeistof ontsnappen, en de ballon na eenige oogenblikken gezweefd te hebben daalde ras ten gronde. De twee scherpzinnige broeders lieten den moed bij deze schijnbare mislukking niet zinken. Na lange navorschingen bemerkten zij, dat nat stroo met wol vermengd, en onder een papier of een doek ontstoken, het deksel opheft. Nieuwe pogingen werden gewaagd, en ditmaal met vollen uitslag. Het opstijgend vermogen was nu gegeven door de ijlheid der verwarmde lucht, die klimt totdat zij in evenwicht komt.
Een luchtbal van 12 meters doorsnede werd vervaardigd en gelost. Alles ging naar wensch onder 't handgeklap van ontelbare toeschouwers.
Zoo men 't wel kan denken, had deze uitvinding te Parijs eene algemeene opschudding, en eene onrustige nieuwsgierigheid veroorzaakt. Tien duizend franken waren er noodig om de hoofdstad met eene dergelijke proefneming te vermaken. Op weinige dagen was die som
| |
| |
bij inschrijving verzameld; en de uitvoering werd bij aanbesteding toegewezen aan een parijschen natuurkundige, Charles genaamd. De vervaardiger was in zijn handwerk zeer bedreven, en schikte alles ten beste. De ballon werd spoedig voltrokken en in de werkhuizen zelf met waterstofgas gevuld. In dien staat moest het monster, door de gerechtsdienaren bewaakt, en met fakkels omringd, 's nachts om twee uren, naar het Marsveld, op eene berrie verdragen worden. Langs den doorloopen weg zag men eenvoudige lieden, bij het voorbijgaan van het wonderbaar gedrocht verschrikken, en uit eene bijgeloovige vrees de knie buigen.
De toeloop der nieuwsgierigen gedurende heel den dag was onbeschrijfelijk. Om vijf uren namiddag weergalmt het kanon boven de stad; de luchtbal vrij van zijne banden rijst als een pijl ten hemel op, en verdwijnt na twee minuten uit het gezicht van de 300.000 toeschouwers. Dit nieuw en grootsch tooneel had iedereen in verrukking gebracht. Vele konden hunne tranen niet inhouden, en omhelsden elkander in vervoering; een stroomende stortregen was niet genoeg om die opgewonden menigte uit een te drijven.
Intusschen had de ijlheid der bovenlucht het gas bovenmate uitgezet. Eensklaps borst het omgeefsel; en de ledige zak ging vijf uren van Parijs neerstorten. De verschijning van het bovennatuurlijk wezen bracht aldaar de landlieden in oproer. Zij dachten dat de maan uit den hemel was gevallen. Met rieken en zeissen kwamen zij toegesneld, om het met dien vreemden vijand te klaren. De arme ballon werd aangerand, aan stukken getrokken, en door een paard langs velden, grachten en heesters gesleurd. Ja wezenlijk, dit is wel een boerenkrijg van een nieuwen aard, en waarop het nageslacht toch niet zal roemen. Wie zal het nu nog onwaarschijnlijk vinden dat don Quichotte eens tegens de molens in oorlog zoude zijn opgetrokken?
De broeders Montgolfier hadden dagelijks meer navolgers heel Frankrijk door. Den 19 September 1783,
| |
| |
deden zij zelf eene nieuwe proefneming te Versailles, in de tegenwoordigheid van den Koning. Een haan, een eend en een schaap werden in eene teenen mand meê opgelaten, zonder dat hun 't minste leed toekwam.
Derhalve was het bewezen, dat de ballons als luchtschepen konden dienen. Ook werd er besloten dat men kortelings eene reis zou ondernemen. Zekere Pilâtre des Rosiers, een zonderlinge waaghals, die een jaar later in de zee omkwam, bij eene mislukte luchtreis uit Frankrijk naar Engeland, bood zich aan voor den eersten tocht.
Steven Montgolfier vervaardigde hem dus eenen ballon (fig. 1) van 16 m. middellijn en 20,000 kubiekem. inhoudsgrootte. Aan de opening was met ketenen, een ijzeren rooster gehecht, om bij middel van brandend stroo, naar believen de warmte te kunnen onderhouden. Eene gaanderij voor de reizigers, omgaf den onderrand. Voordat hij hem vrij liet stijgen, vaarde Pilâtre des Rosiers meermaals op, met den door koorden weerhouden luchtbal. Niettemin bleef het ontwerp ten uiterste gevaarlijk. Veiligheidsmiddelen, zooals de ontsnappingsklep, de ballast, de valschermen, 't was alles nog onbekend. En welk behoedmiddel had men tegen het vuur, dat in 't midden van een licht ontvlambaar omkleedsel gloeide, zoo dicht bij het stroo, dat als brandstof in de gaanderij was opgestapeld? Kwam de vlam uit te dooven, of de nabijzijnde voorwerpen schielijk te ontsteken, zoo werden de reizigers noodlottig in een schrikkelijken val ter aarde verpletterd. Het ging er dan om het leven van de manschap. De koning Lodewijk XVI kwam het te weten, en hij stuitte den vermetelen toeleg. Nochtans bekwam een heer van 't hof, de markies d'Arlandes, door smeeken en betuigen, dat de koning op zijn verbod zou terugkomen. Hij beweerde openlijk dat de onderneming zoo hachelijk niet was, en om zijne verzekering te bevestigen, vroeg hij om zelf Pilâtre des Rosiers te vergezellen.
Den 21 October 1783 voltrok de kleine maar onversaagde bemanning, de aanwinst van het onbegrensde
| |
| |
ruim. Trots een hevigen en stormachtigen wind, klom de luchtbal met eene tamelijke snelheid. Op eene hoogte van 100 meters, zwaaiden de reizigers met den hoed, en wuifden het vaarwel aan het volk, dat van verwondering en angst aangedaan, heen en weer woelde.
Fig. 1. - Ballon die diende voor de eerste luchtreis, op 21 October 1783.
Het werktuig klom gedurig, en weldra werd het onmogelijk Pilâtre en zijnen gezel te onderscheiden. Laat ons van dezen laatsten vernemen wat er alsdan in het
| |
| |
luchtschip gebeurde, en hoeverre de verzekeringen van den hoveling gegrond waren:
‘Van tijd tot tijd, zegt hij in zijn reisverhaal, wierp ik eenen bundel stroo op de vuurpan, en poogde zelfs met eene gaffel de vlam te boeten. Eensklaps ontstond er aan het bovenste deel van den bal, een dof gebruis, alsof de doeken openborsten. Ik zag op, en bemerkte niets, doch voelde mij schoksgewijze naar beneden rukken. “Laat ons werken, zei ik aan mijnen gezel; laat ons werken, wij dalen.” - Nauwelijks had ik gesproken, of eene nieuwe knarsing deed zich hooren. Deze waarschuwde mij om met meer aandacht het binnenste van onze woning te beschouwen. De vonken hadden het naar 't Zuiden gekeerde deel op vele plaatsen doorboord, en de gaten waren zeer aanzienlijk: “Wij moeten dalen,” riep ik herhaalde malen. - “En waarom zulken spoed?” vroeg Pilâtre met ongeduld. - “Ziehier, en oordeel,” was mijn antwoord. En ik trachtte met eene natte spons, het nog zengende vuur, op de plaatsen die ik bereiken kon, uit te dooven. Ik was nog bezig, toen de gaanderij onder mijne voeten begon te kraken, en hier en daar van het lijnwaad af scheurde. Wat gedaan? Onmogelijk aan land te komen: wij vaarden boven Parijs; onmogelijk heel de stad door te trekken: de warmte ontsnapte langs alle kanten, en deed ons ras nederrijzen. Reeds naderden wij de daken der huizen en wanhoopten aan ons leven, toen eensklaps een rukwind ons weer opjoeg, en in eenen stond, tot buiten de vesting der stad voerde. De daling geschiedde zonder ongeval.’
Men kan begrijpen met welke blijdschap en lofbetuigingen de helden van den dag te Parijs werden onthaald.
Nog in hetzelfde jaar 1783, werd in de Tuileriën een ander ballon met waterstofgas opgelaten. De reeds gekende Charles, had de maatregelen tot goeden uitslag, zoo zinrijk samengesteld, dat hij te gelijk al de bijzonderheden der luchtbolkunst uitvond. De bovenklep om
| |
| |
het gas te lossen, het schuitje met gansch het netwerk, de ballast om het stijgen te regelen, het met gom-elastiek luchtdicht gewaste lijnwaad, dat de vloeistof minder laat vervliegen, het gebruik van den barometer om de hoogte te meten, dit alles is aan zijne schranderheid te danken, en heeft zijne gedachtenis vereeuwigd.
Den 1 December was alles reisvaardig. Om een uur namiddag werd er een kanonschot gelost om het vertrek aan te kondigen. Alvorens het schuitje in te treden, wilde Charles de richting van den luchtstroom erkennen, en loste te dien einde een zijden luchtbal van twee meters doorsnede. Dezen bij de hand houdende, naderde hij Steven Montgolfier, die zich niet verre van hem bevond, overhandigde hem den proefballon, en zegde: ‘'t Is aan u, mijnheer, dat het toekomt den weg der hemelen te openen en af te bakenen.’ Het volk verstond die kiesche oplettendheid, en borst los in daverende toejuichingen. De voorbode trok 't Noord-oosten in, en weinige stonden daarna vaarde Charles langs denzelfden kant even spoedig op. De vervoering van het volk ging wederom de palen te buiten. De soldaten die de plaats omringden presenteerden het geweer, de officieren salueerden met den degen, en de ontelbare stemmen der menigte begroetten in een verward geluid het immer klimmend wonderwerk.
Voortaan was de uitvinding der gebroeders Montgolfier voldoende bevestigd, en won overal ijverige en machtige voorstanders. De wetenschappen, de legerdienst, het volksvermaak bezigden na eenige maanden een aantal luchtschippers van beroep; en 't werd, om zoo te zeggen, een tijdsgebruik een reisje opwaarts te wagen. Naar allen schijn moet het nog al aantrekkelijk zijn, achter eene reusachtige gasbel met gom-elastiek bekleed, den dampkring eens door te slingeren. Dit was ten minste in 1783 het algemeen gevoelen, en een schertsende schrijver van dien tijd mocht met recht zeggen: ‘Iedereen is in de lucht; - wanneer men
| |
| |
naar boven ziet, krijgt men zand in de oogen; 't is altijd een luchtbal die ballast regenen doet.’
Terwijl het hof, de burgerij en het volk slechts met hun vermaak bekommerd waren, poogden de geleerden te voltrekken hetgeen zij met zooveel geluk begonnen hadden. Zij dachten aan het besturen der luchtballen! Overheid en adel kwam hun met 's lands penningen, en een krachtigen bijstand ter hulp. Die samenwerking moest naar allen schijn doeltreffen; doch reeds in 1789, zag men de fransche omwenteling, die alles ten gronde wist te helpen, ook deze groote bevlijtiging krenken en vernietigen. Heel de vorige krachtinspanning liep uit op den gevangen verkennisballon van Fleurus, dien Napoleon I, zelfs zich niet verwaardigde te gebruiken.
Gedurende de eerste helft onzer eeuw, werd er alzoo aan bestuurbare luchtballons weinig gedacht; en 't is maar in 1870 dat gewichtige gebeurtenissen door eenieder gekend, aan de opzoekingen een werkenden spoorslag toebrachten. De overhaasting schaadt gewoonlijk in alle slag van ondernemingen, en bijzonder in de wetenschappelijke navorschingen. De schoone proeven van den heer Dupuy de Lôme slaagden maar ten halve Bij geluk werden zij na den oorlog hernomen, en dit maal met beteren uitval.
De geschiedenis der hedendaagsche vorderingen is buitengewoon belangrijk; alvorens ze te doorloopen, zullen wij nog een oogslag werpen op de pogingen die de eerste luchtvaarders aanwendden, om aan het eigenaardig schip eene bepaalde richting te geven.
Hieruit zal blijken dat de luchtbolkunst van zich zelve onmachtig was een waren vooruitgang te verwezenlijken, en dat wij tot nu toe, het goed gevolg der nog onvoltrokken werken, gansch aan de electriciteit toe te schrijven hebben.
| |
| |
't Is een franschman, Blanchard, die reeds in 1785 het groot vraagstuk peinsde opgelost te hebben. Die vindingrijke geest had sedert lang een soort van vliegend luchtschip met roer en riemen uitgedacht. Door zijne tijdgenooten miskend en bespot, begon hij mismoedig te worden, toen de nieuwe uitvinding, door de broeders Montgolfier onlangs gedaan, hem ter kennis kwam. Natuurlijk wist hij deze tot zijn voordeel te trekken. Hij hechtte dus zijn schip aan eenen luchtbal, in de hoop alzoo heel het stelsel te kunnen besturen. De opstijging had plaats te Parijs, den 2 Maart 1784. Na de reis verzekerde Blanchard dat hij tegen wind in opgevaren was; maar deskundigen, die hem in 't oog hielden, wisten zijne beweringen te logenstraffen. Zeker toch hadden deze en nog andere proeven, den geest van dien grooten man in de war gebracht. Voortaan meer vermetel dan dapper, besloot hij de roekelooste dwaasheid die men, aangezien de onzekerheid der luchtbolkunst te dien tijde, verdenken kan: hij wilde door het ruim de overvaart van Engeland naar Frankrijk afleggen.
Den 7 Januari 1785, was de hemel helder en kalm. Een zachte wind blies uit het Noord-Oosten. 's Morgens vroeg zag men Blanchard uit het kasteel van Dover zich naar het strand begeven. De zoogezegde bestuurbare ballon werd met waterstof gevuld, en aan het uiteinde van eene puntige rots om éen uur 's middags gelost. Het stelsel woog te zwaar, en de ballast werd gedeeltelijk achtergelaten. De machine klom langzaam en vlood oostwaarts over het water. De twee reizigers (want onze held had een Engelschen doktor, Jeffries genaamd, meê aan boord genomen) beschouwden zonder onrust het grootsch schouwspel dat onder hunne voeten zich ontrolde. Doch naarmate zij zich verwijderden begon de luchbol meer en meer te ontzwellen, en rond half twee zakte hij merkelijk. Om weer op te gaan, wierpen zij al het overblijvende zand; maar zonder gevolg. Zij werden dus gedwongen zich van al
| |
| |
de onnoodige voorwerpen te ontdoen. De ballon richtte zich op, en hield aan in de goede richting; hij was omtrent halfweg gekomen.
Intusschen waren de riemen, het roer en heel het bestuurtoestel onmachtig gebleven, en dienden maar om de daling nog te verhaasten. Rond half-drie klom het kwikzilver in den barometer; men daalde opnieuw en met spoed. Het gereedschap, een anker en andere kleinigheden werden over boord gesmeten, en het gevaarte rees weer eene wijl op. Dan begonnen de kusten van Frankrijk zichtbaar te worden; er bleef ongeveer nog een vierde van den weg af te leggen. De hoop die hun bijna was ontweken, voelden de reizigers weer in hun hart herleven. Doch alle gevaar was niet voorbij. Terwijl zij elkander aanmoedigden, bleef de vloeistof immer verminderen, en liet de noodlottige manschap alras naar de diepte nederzinken. Blanchard dit ziende, werd van schrik en doodsangst bevangen: hij was verzekerd dat zij de kusten niet zouden bereiken. De mondvoorraad, het roer, de roeiriemen waren al in de ruimte geworpen; het touwwerk en al de niet onmisbare kleedingstukken volgden denzelfden weg. En ondanks dit alles bleef de ballon onophoudend vallen.
Men verhaalt dat Jeffries in die uiterste noodwendigheid, zich in de golven wilde werpen, om zijnen gezel te redden: ‘Wij zijn beiden verloren, zeide hij; indien gij meent dat ik u alzoo aan den dood kan ontrukken, ben ik gereed mijn leven ten beste te geven.’ Blanchard, die grootmoedig en goedhartig was, wilde aan dit edel voorstel niet toestemmen. Overigens bleef er nog een andere uitweg. Den ballon konden zij nog van het schuitje ontlasten, en zich aan het netwerk vasthechten. Om dit uiterste redmiddel aan te wenden, waren zij reeds langs de koorden opgeklouterd, en gereed om ze los te snijden, en ziet: het dunkt hun dat zij eensklaps hemelwaarts worden opgeheven... Inderdaad, een gunstige rukwind joeg hen voort, en voerde ze spoedig
| |
| |
tot op de kusten. Zoo eindigden de reizigers, heelshuids en zonder letsel, hunne zonderlinge en roekelooze onderneming. In 't voorbijgaan gezegd: de gelukkige uitslag was toch niet aan het vliegend schip van Blanchard te danken.
Korts daarna vervaardigde Meunier, een fransche veldheer, eene eigenaardige inrichting die de krachten der bemanning zou gebruiken. Zij bestond in een soort van windmolen, die de lucht verdrijvende, den boom volgens zijne lengte in beweging brengen, en gevolglijk den luchtbal voortstooten moest. Bij eene volkomene stilte was het mogelijk met dit stelsel ongeveer vijf kilometers per uur af te leggen. Het bewegingsvermogen had Meunier vooraf nauwkeurig berekend. Ook werd hij bij de beproeving in zijne verwachting niet bedrogen. Bovendien, zijn doel was enkellijk door de werking der machine, de luchtstroomen te kunnen opzoeken, om zich naar believen, door deze te laten vervoeren; en voor zooveel, was de uitslag voldoende.
't Is onmogelijk al de pogingen aan te halen die aangewend werden om de luchtbollen te besturen; maar 't is ook onnoodig, mits vele te belachelijk zijn om er ons lang mede op te houden. Monge stelde eene inrichting voor van vijf en twintig ronde ballen, die als de bollekens van een roozenhoedje aaneengesnoerd langs alle kanten konden wentelen. Elke ballon zou zijn schuitje en zijnen stuurman hebben, om volgens de bevelen van den vlootvoogd, te klimmen of te dalen, en zoo, de bewegingen van den paling in het water nabootsende, zich naar verkiezing te verplaatsen!
(Wordt vervolgd.)
Franc. Dierckx, S.J.
Leuven.
|
|
Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd