Awater. Jaargang 9

[p. 26]

Heilsverwachting
‘Het is niet waar dat dit het zonlicht is’ van Herman Gorter

Foto: ANP

door Edwin Fagel

Met zijn bekende ‘Zie je ik hou van je’ schreef Herman Gorter al op jonge leeftijd een gedicht dat nu nog geldt als een klassieker. Het verscheen voor het eerst in de Verzen (1890). Ik ken in de Nederlandse poëzie geen gedicht dat net zo simpel en net zo direct is, en tegelijk niets aan diepgang inboet. De eenvoud van het gedicht is welhaast verraderlijk te noemen: iedere verliefde tiener zou de regels kunnen uitspreken, maar ik zou er flink wat onder willen verwedden dat geen enkele dat inderdaad zo zou kunnen. Want behalve de evidente liefdesverklaring die het gedicht verwoordt, en die feitelijk het ‘I love you, please be true’-gehalte van het gemiddelde popliedje niet overstijgt, getuigt het gedicht ook van een romantische inborst die bijna te groot is voor één man, en - wellicht daardoor - van een diepe onzekerheid. Met name de slotstrofe (‘Zie je ik wou graag zijn/ jou, maar het kan niet zijn’) vormt de opmaat van de diepe wanhoop waar de Verzen uiteindelijk in eindigen.

Gorter schreef ‘Het is niet waar dat dit het zonlicht is’ aan het eind van zijn leven. Hij stierf in 1927 en het gedicht verscheen in de postuum uitgebrachte Liedjes (1930). Tussen de twee gedichten zit een heel mensenleven en dat is te merken. De gave om onthutsend direct te formuleren was de oudere Gorter duidelijk niet verleerd, maar wat bij ‘Zie je ik hou van je’ nog een bijna doorsnee liefdesverklaring van een jongen aan een meisje was, is in dit gedicht een alomvattende liefdesverklaring aan - ja, aan wie of wat, eigenlijk? Gorter noemde het ‘de Geest der Muziek der Nieuwe Menschheid’. Hij was na bestudering van Marx en Engels in 1897 toegetreden tot het socialisme en ontpopte zich in de eerste decennia van de twintigste eeuw tot een vooraanstaande communist. Maar dit gedicht is eigenlijk meer verwant aan Hadewijch dan aan Marx.

Niet toevallig benoemt de dichter juist de grote dingen in zijn omgeving: het zonlicht, de wind, de aarde, de hemel. Al het andere valt daar onder, hij zegt dus: ‘Gij zijt alles’. En niet toevallig schemert in het werkwoord ‘blauwt’ een klein sprankje van de jonge Gorter door. De Gorter van de Verzen maakte wel vaker van zelfstandige of bijvoeglijke naamwoorden werkwoorden, of andersom. Bij Gorter was dat allesbehalve een modegril, of een experiment om het experiment. Eerder heeft het te maken met de directheid die hij betrachtte: zijn particuliere woordenschat, en soms ook zijn particuliere syntaxis, drukte eenvoudigweg het meest precies uit wat hij wilde zeggen.

Zo ook hier. Strikt genomen ‘blauwt’ de wind niet, die is immers kleurloos. Maar met het woord wordt wel heel subtiel, bijna achteloos, het beeld van een oceaan opgeroepen waar het water af en toe door de wind omhoog wordt gelicht. Zijn hele leven heeft Gorter natuurlyriek geschreven, de natuurbeschrijvingen uit zijn epos Mei (1889) zijn hiervan maar een voorbeeld. In dit gedicht roept hij die

[p. 27]

 

Het is niet waar dat dit het zonlicht is,

 

Gij zijt het.

 

Dit is ook niet de wind die over het water blauwt,

 

Die is zoo zacht niet,

 

Gij zijt het.

 

Dit is ook de aarde niet, de hemel niet,

 

Zoo schoon zijn die niet, Gij zijt het.

Herman Gorter, uit: Liedjes. Van Dishoeck, Bussum 1930.

natuur met één woord op. Het is opmerkelijk dat hij dat hier doet om te verwoorden dat het niet de natuur zelf is waar hij in is geïnteresseerd.

Waar is het hem dan wél om te doen? ‘Gij zijt het’, zegt hij, en ondanks dat het gedicht halverwege de jaren '20 van de vorige eeuw is geschreven, vermoed ik dat dat een bewuste plechtstatigheid is. Het gedicht krijgt daardoor het karakter van een gebed: het woord wordt gericht tot iets hogers. Dat het om een godheid gaat, lijkt me uitgesloten, aangezien het marxisme nadrukkelijk een atheïstische ideologie is, en Gorter in eerder werk (bijvoorbeeld het epische gedicht Pan uit 1916) de christelijke/katholieke God had afgewezen.

Een aanduiding als ‘Geest der Muziek der Nieuwe Menschheid’ lijkt rijkelijk vaag, maar wordt duidelijker als je het gedicht bekijkt in de context van de hele bundel. Liedjes is namelijk strak gecomponeerd en je doet de gedichten tekort door ze afzonderlijk, los van de context te bekijken. (Overigens is de hele Liedjes onlangs in het Amsterdamse Perdu uitgevoerd als één compositie: voorgedragen door acteur Hugo Koolschijn en dichter Rozalie Hirs, op muziek van Samuel Vriezen.)

De bundel bestaat uit drie delen: ‘Bij het naderen der revolutie’, ‘Bij het komen van de revolutie’ en ‘Bij de nederlaag der revolutie’. Dit gedicht staat ergens halverwege het eerste deel, waarin ook bij voortduring een Geliefde wordt aangesproken. Deze Geliefde is al direct in hoge mate mystiek, al wordt ze in sommige gedichten ook zeer lijfelijk beschreven - tot de dichter tot de conclusie komt: ‘Niet uw lichaam,/ maar uwe ziel’. In de latere delen wordt het woord ook gericht tot bijvoorbeeld de Strijd, de Vrijheid, het Gouden Meisje, en het ligt voor de hand dat er voor de dichter geen onderscheid bestaat tussen deze zaken. De communistische revolutie wordt in de bundel verheerlijkt als de verwezenlijking van een utopie - een symbiose van het communisme, de Geliefde en de natuur. Het is de concretisering van een heilsverwachting voor de hele mensheid, die voor de dichter gepaard gaat met een extase die - inderdaad - vergelijkbaar is met die van Hadewijch.

Nu, bijna een eeuw later, weten we in welke perversiteiten de communistische ideologie is uitgemond. Gorter zelf zag eveneens dat het met het communisme de verkeerde kant uitging, blijkens de kritiek op Lenin die hij in zijn poëzie en tijdens zijn politieke activiteiten uitte. We moeten het communisme van Gorter dan ook niet verwarren met het politieke systeem dat in de twintigste eeuw zoveel slachtoffers maakte. Bij Gorter was het communisme een ideaal zonder welke zijn leven geen zin had. Een ideaal dat hij in werkelijkheid wilde verwezenlijken, maar waaraan hij het meest indrukwekkend in zijn poëzie vorm gaf. In ‘Het is niet waar dat dit het zonlicht is’ spreekt hij zijn beweegredenen op een bijzonder precieze manier uit.