Awater. Jaargang 8

[p. 20]

Dubbelbespreking
Ruige cummings geeft Greshoff kleur
Tegengestelde bloemlezingen van Henny Vrienten en Dirk van Bastelaere

Een bloemlezing is meer dan een omgevallen boekenkast: het vertelt een verhaal over wat poëzie is of zou moeten doen. Twee recente bloemlezingen bewijzen hoe verschillend die verhalen kunnen klinken.

door Laurens Ham

‘Een van de boeken die ik zorgvuldig bewaar is een stukgelezen pocket uit 1954. Zo'n tien jaar na verschijning vond ik het boekje in een tweedehands boekwinkel, inmiddels verdubbeld in prijs. Het bundeltje overleefde een aantal liefdes, verhuizingen, reizen en ruzies. Wat ik ook aan bezittingen achter liet, Nieuwe griffels schone leien was daar niet bij, en het ligt op dit moment gehavend maar voldaan voor me.’

Zou Henny Vrienten, die het bovenstaande stukje schreef, met Nieuwe griffels schone leien zijn intrede in de wereld van de poëzie hebben gedaan? Het wordt uit de tekst niet duidelijk, maar het is heel goed mogelijk. Bloemlezingen vormen vaak een ideale introductie voor wie nog onbekend is met poëzie. Tegelijk moet een bundel ook de poëziekenners tevreden stellen. Vrienten bevestigt dat wanneer hij schrijft: ‘Van het voorwoord begreep ik destijds niet zoveel’. Ook zonder dat voorwoord moet een boek dus de moeite waard zijn.

Dat lijkt vanzelfsprekender dan het is. Bloemlezingen worden, vooral in de literatuurwetenschap, soms gezien als niet veel meer dan een literair-historisch of cultuurpolitiek verhaal. Natuurlijk willen veel samenstellers laten zien welke literatuur de moeite waard is of betogen dat er één literaire traditie bestaat in het (taal)gebied. Maar een boek doet meer dan overtuigingen demonstreren. In de eerste plaats is een bloemlezing een verzameling teksten die in een nieuwe context wordt geplaatst. Mede dankzij het feit dat veel bloemlezingen meer dan één gedicht op een pagina afdrukken, gaan die gedichten met elkaar een relatie aan. Ze veranderen elkaar, gaan iets nieuws betekenen of vormen een koppel met hun buurman. Zo ontstaan er, naast het grote verhaal dat de bloemlezer wil vertellen en dat hij vaak expliciet in een voorwoord uiteenzet, talloze kleinere verhaaltjes die elkaar kunnen tegenspreken of bevestigen.

De bloemlezing Zwaan Kleef Aan. Een kettingreactie van Henny Vrienten, waaruit het bovenstaande citaat afkomstig is, thematiseert die veelheid aan verhalen op een verrassende manier. Het is geen gewone bloemlezing die een compleet overzicht wil bieden van een literaire traditie, maar een boek dat steunt op een particuliere leespraktijk. Vrienten doet in nog geen honderd bladzijden een greep uit de wereldliteratuur aan de hand van de associaties die gedichten bij hem oproepen. Hij begint bij ‘Een foto van 11 september’ van Wisława Szymborska, knoopt dat vast aan een thematisch verwant gedicht van Jan Eijkelboom, stapt via dat vers weer naar Faverey, enzovoort. Zo ontstaat een lange ketting van gedichten waartussen thematische, stilistische of andere verbanden worden gelegd. Vrienten licht in korte aantekeningen die verbanden toe en geeft summiere achtergrondinformatie.

De opzet van het boek geeft volop de ruimte aan het kleine verhaal. Vrienten wil geen groot literair-historisch of politiek punt maken, hoogstens pre-

[p. 21]

Erwin Jans, Dirk van Bastelaere en Patrick Peeters in literair theater Perdu, mei 2009. Foto: Roeland Fossen.

senteert hij een ruwe schets van zijn eigen poëzieopvattingen. Het gaat juist om de verbindingen die gedichten met elkaar aangaan wanneer je ze bij elkaar in de buurt zet.

Neem het koppel Jan Greshoff en e.e. cummings, die twee totaal verschillende gedichten over het huwelijksleven schrijven. Greshoffs vers laat een bijna serviele gedienstigheid van de vrouw aan haar man zien: ‘Bedeesd keek ze op en zei: zo ben je daar/ Je zult wel moe zijn, je moet straks gaan rusten/ Er staat een kopje koffie voor je klaar/ Een warm kadetje zal je vast wel lusten.’ Tegenover deze brave rijmelarij plaatst Vrienten een rauw gedicht van e.e. cummings, de Amerikaanse dichter die bekend staat om zijn eigenzinnige typografie:

it really must

be Nice, never to

have no imagination) or never

never to wonder about guys you used to (and them

slim hot queens with dam next to nothing

on)tangoing

Dit gedicht beschrijft juist de twijfels van de getrouwde man die, bij het zien van het ouder worden van zijn vrouw, terugdenkt aan zijn verloren dromen en verwachtingen. Het mooie is dat de gedichten elkaar versterken en tegelijk afremmen. Greshoff krijgt ineens iets dynamisch door die ruige tekst ernaast, terwijl cummings' tekst ineens minder baanbrekend lijkt naast Greshoffs traditionele kwatrijnen. Zijn de zorgen die onder de teksten verscholen liggen in beide gevallen niet hetzelfde?

Er worden niet alleen inhoudelijke, maar ook stilistische verbanden gelegd in Zwaan Kleef Aan. Het intertekstuele spel van Anneke Brassinga ‘De woorden, ach de dingen (lamento aan mijn boekenkast)’ hanteert met spot de bekende poëtische uitroep ‘ach’: ‘Ach de vrouw in ach het zand, hoe zij haar zijn en tijd/ verdeed met ach verdriet en rede’. René de Clercq, daarnaast, mijmert nog zonder enige ironie: ‘Ach, uit oude koude boeken/ straalt zoo zelden 't warme lied.’ Ik heb zijn gedichten altijd overdreven retorisch gevonden, maar in combinatie met Brassinga klinkt De Clercqs uitroep bijna authentiek. Tegelijk laat Brassinga's gedicht zien hoe versleten het gebruik van de ‘ach’ is geworden.

[p. 22]

Vrientens keuze verrast niet altijd. Gedichten als Paaltjens' ‘Aan Rika’ en Koplands ‘Een moeder’ zijn ook al in Komrij's dikke bloemlezing te vinden, ‘Impasse’ is één van Nijhoffs meest stukgelezen gedichten. Maar dit boek moet het ook niet van de keuze hebben. Het is de methode waar het om gaat, het verrassende spel met associaties, dat in staat is om zelfs afgezaagde verzen weer nieuw leven in te blazen.

Hotel New Flandres. 60 jaar Vlaamse poëzie 1945-2005, samengesteld door Dirk van Bastelaere, Erwin Jans en Patrick Peeters, is in veel opzichten de tegenhanger van de bundel van Vrienten. Hier gaat het in de eerste plaats om het grote verhaal: het boek is een literair-historisch en cultuurpolitiek statement. Ten eerste wil het aantonen hoe de geschiedenis van de Vlaamse literatuur als een opeenvolging van ‘breuken’ kan worden gezien, ten tweede betoogt het dat de Vlaamse poëzie los van het Nederlandse systeem kan (of moet) worden beschouwd.

Op beide punten valt iets aan te merken en dat is dan ook volop gedaan in een discussie die zich vooral op weblogs afspeelde. Vooral het sterrensysteem dat de samenstellers gebruikten om hun keuze zoveel mogelijk te ‘objectiveren’ (hoe invloedrijker de dichter, hoe meer sterren; hoe meer sterren, hoe meer gedichten) moest het ontgelden. Maar alle discussies over de legitimiteit van de keuzes die in Hotel New Flandres gemaakt werden moeten niet doen vergeten dat dit een heel belangrijk boek is. Van Bastelaere, Jans en Peeters maken een schat aan Vlaamse dichters toegankelijk voor een (Noord-)Nederlands publiek dat volstrekt niet thuis is in die traditie.

De makers hebben voor een praktische structuur gekozen: de bundel is per jaar gestructureerd en binnen ieder jaar alfabetisch op achternaam van de auteur. Dat betekent dat de lezer inzicht krijgt in de ontwikkeling van de poëzie in Vlaanderen. Dat is het literair-historische aspect van het boek. Heel spannend is het om te lezen hoe, slechts drie jaar na Jan van Nijlens inkijkje in een ‘Oud Salon’ (‘Hier heerscht de vrede, de eeuwigheid bijna..../ In zulke kamers drinkt men oude wijnen/ En denkt men rustig over 't leven na’), het oude beschavingsideaal wordt weggeschreeuwd door Remy C. van de Kerckhove:

o mes enfants je zag nog niet de vertraagde film van teirlinck

je wist nog niet dat onder het poelachtige water der liefdewanen

het glibberig verdriet breekt tot de

HAAT

Iets heel anders gebeurt er wanneer Jotie T'Hooft, de jonggestorven dichter-junk die nauwelijks in Nederland wist door te dringen, eind jaren zeventig de popcultuur en het sentiment in de Vlaamse letteren introduceert. De makers hebben maar liefst negen gedichten van hem opgenomen, waarmee hij als een van de belangrijkste dichters in de bundel wordt beschouwd. Dat is opvallend, gezien het feit dat zijn licht hysterische poëzie weinig navolging lijkt te hebben gehad.

Iets vergelijkbaars geldt voor Mark Insingel, van wie zeven gedichten werden opgenomen. Hij is een van de meest kameleontische figuren van de Vlaamse letterkunde, met een schitterend oeuvre dat zowel uit concrete poëzie bestaat als uit repeterende verzen vol spiegeling en herhaling. Ik zie echter nauwelijks hoe hij in de Vlaamse poëtische traditie past. Wel ontdekte ik dat hij zich in een andere grote traditie heeft ingeschreven: dat van de geëngageerde literatuur. Vlaanderen is permanent in conflict met zichzelf, met België, met (vermeend) racisme en met de taal, waardoor reflectie op politieke kwesties nooit ver weg is. Insingel doet die reflectie niet op een gemakzuchtige of expliciete manier, maar met een omweg, zoals in ‘verhaal’. Deze zichzelf voortdurend in de rede vallende, verzwijgende, herformulerende tekst toont een politiek proces. Een samenleving wordt opgeschrikt door wat zich eerst voordoet als ‘een vlekje’, een onwelgevallig element dat al in de derde strofe wordt vergeleken met ‘een gek op vrije voeten, ee/ n jood’ en dat dan in termen beroemd wordt die ons al te bekend zijn:

steeds grotere uitwassen, van ‘het gestadig was

sende’ zoals men het (men ging het woord ‘vloedgolf waardoor de uitdruk

king ‘het getij keren’ eerst minder vaak en dan verbetener), men begon (steeds
hopelozer) pogingen om een einde (om paal en perk) aan iets wat alles in zij
n stroom scheen te zullen, men nam zijn toevlucht tot

Deze tekst uit 1970 ontmaskert genadeloos het discours van nieuw-rechtse en populistische types van vroeger en nu. De woorden ‘tsunami van islamisering’ sluiten er naadloos op aan.

Het is onvermijdelijk dat er ook Vlaams-nationalistische ‘verhalen’ in de bundel te horen zijn, zoals van de collaborateur Wies Moens die ook na de oorlog (in 1968!) nog ijverig zijn Groot-Nederlandse ideaal belijdt: ‘Opnieuw wil ik belijden/ mijn heerlijk Diets geloof, / al bleve' in deze tijden/ ook àllen er voor doof.’ Het gedicht wordt, toeval of niet, voorafgegaan door een vers van Herwig Leus die zich zorgen maakt over het nog altijd machtige Vlaamse nationalisme: ‘in alle parochiezalen/ Wapperen de vendels weer/ Weerklinken de strijdliederen/ Worden zwarte uniformen aangetrokken/ De laarzen blinkend opgepoetst’.

Het is passend dat Hotel New Flandres, dat een zeer complexe Vlaamse geschiedenis vertelt, afsluit met twee gedichten van debutante Herlinde Vekemans. Daarmee wordt het woord ‘new’ in de titel waargemaakt - de bundel presenteert telkens wat nieuw en jong is in de Vlaamse poëzie. Ook benadrukken Vekemans' meertalige gedichten, net als de titel van de bundel als geheel, hoezeer de Vlaams-Belgische geschiedenis is bepaald door de taalproblematiek. Door haar wordt de vermenging van talen niet uit racistische zuiverheidsmotieven afgewezen, maar juist omhelst. Voor wie wil verwijst dit gedicht zelfs naar de moderne poëzie als geheel, die zich te pletter zuipt aan internationale invloeden en indrukken:

en de zee zuipt zich te pletter
the Thames has been wrapped up
la Seine s'est suicidée
den Donau hat man um die Eck geleitet
there it is

Hotel New Flandres. 60 jaar Vlaamse poëzie 1945-2005. Samengesteld en ingeleid door Dirk van Bastelaere, Erwin Jans en Patrick Peeters. Poëziecentrum, €29,95.
Zie voor de discussie over dit boek: hotelnewflandres.wordpress.com.
Henny Vrienten, Zwaan Kleef Aan. Een kettingreactie. Uitgeverij De Harmonie, €16,00.