Awater. Jaargang 8

[p. 16]

Illustratie: Paul van der Steen

[p. 17]

Profiel
Permanent onderweg
Gedichten zijn als halteplaatsen bij Alfred Schaffer

De gedichten van Alfred Schaffer documenteren een wankele gesteldheid. In zijn zesde bundel, Kooi, lezen de teksten als uitsnedes van een zinnetjesstroom in iemands hoofd.

door Hans Groenewegen

Met zijn openings- en slotgedichten zet Alfred Schaffer al zijn dichtbundels tot nu toe in een soortgelijk kader. Het openingsgedicht markeert steeds op een of andere wijze dat het een begin is. Het slotgedicht bevat elke keer weer woorden of zinsdelen die als het lampje Nooduitgang in de bioscoop de lezer beduiden dat hij daar de bundel kan verlaten.

Soms snijdt Schaffer zijn kader zo opzichtig dat het een parodie lijkt. Iedereen heeft wel eens een verhaal gelezen waarin iemand in de eerste zin een raam opent en in de laatste de deur achter zich sluit. Schaffers bundel Definities en hallucinaties (2003) opent met de regels: ‘Het begint met een begroeting, met een brief die plechtig/ ondertekend wordt. Ten teken dat een akkoord is bereikt,// de situatie onder controle. Het begint met een deur/ die opengaat, of sluit.’ De eerste regels van het één pagina lange laatste gedicht luiden; ‘Het eindigt met een bezoek aan een geboortedorp,/ met een tocht op een rondvaartboot.’ De formule ‘Het eindigt’ komt in de tekst steeds terug, alsof het einde inderdaad een ononderbroken rondvaart is, om toch in de laatste twee strofes in een klassiek slot te culmineren: ‘Het eindigt met een lange zwempartij in zee,/ met een treinrit, met de spiegeling van een gezicht// in het raam, steeds duidelijker zichtbaar nu het donker wordt./ Met een brief, herlezen, opgevouwen, weggelegd.’

In andere bundels zijn de markeringen meer weggewerkt. Het eerste gedicht van Schaffers debuut, met de in dit verband markante titel Zijn opkomst in de voorstad (2000), heet ‘Roeping’. Het zoemt in op een voetballer in een groot stadion en bevat de regel ‘Zijn eerste aanname is voortreffelijk.’ Het slotgedicht is getiteld ‘Het naleven’. De verteller in dat gedicht kijkt op zijn horloge en ‘zette flink de pas erin’, waarna de laatste regel van de bundel volgt: ‘Ik weet niet meer waar ik vandaan kwam.’

De verteller in dit gedicht, overigens, is op weg naar huis. Dat is een opvallende parallel met ‘het bezoek aan een geboortedorp’ in het slotgedicht van Definities en hallucinaties. Van dergelijke bewegelijke betekenisconstellaties wemelt het in de poëzie van Schaffer: weggaan naar huis; eindigen bij de plaats van geboorte; een begroeting bij een ondertekening bovenin een gedicht; een deur die, het maakt de dichter schijnbaar niet uit, in een openingsgedicht opengaat of sluit. Echte paradoxen zou ik ze niet noemen, tegenstellingen evenmin. Het zijn geen onverenigbaarheden die een ongezegde of onuitspreekbare betekenis creëren of binnen bereik brengen. De constellaties ontstaan uit kleine, soms grotere betekenisverschuivingen zoals in genoemde voorbeelden. Die verschuivingen vestigen de aandacht eerder op het bewegen van de betekenissen tussen de zinnetjes die de kleinste eenheid vormen van Schaffers poëzie, dan op de betekenis van die zinnetjes en de woorden daarin. Het lezen van een gedicht van Schaffer is als het lopen over een tegelvloer van losliggende tegels die aan de onderkant van wieltjes zijn voorzien. Zijn gedichten creëren of documenteren een gesteldheid, een wankele.

Het laatste en het eerste gedicht van Alfred Schaffers recente Kooi (2008) vormen opnieuw de uitgang en de ingang van de bundel. Het laatste stelt meteen aan het begin: ‘Het is wel mooi geweest’ en spreekt vervolgens verderop nog van een onverwachte ontmoeting. Het eerste gooit met de titel nog de kont tegen de krib, maar het openingszinnetje biedt al een kenmerkend beginwoord:

Bedankt voor de uitnodiging. Als het meezit ben ik bij je
binnen een dag of twee, tegenwind en files meegerekend.
Je bent gezond maar snel ontroerd sinds je speelgoed hebt
om mee te spelen, steeds zoek je een hoekje om te huilen.

Ik hoop wel dat het gezellig wordt, alles moet in orde zijn,
voor je huis staat een boom en erachter ligt een grasveldje,
hijgend sta je naast je voetstuk, het strand is vijf minuten
lopen, daar liet ik soms de zwarte herder van de buren uit,

ik hield zo van het razen. De hond, z'n naam ben ik kwijt,
wist van gekkigheid niet wat hij met die grote leegte moest,
een luchtballon steeg op en jij was roze van het hunkeren.

Wat is nostalgie toch fotogeniek, net een leeg weefgetouw!
Of denk anders aan die ene film waarin dat meisje vrolijk
touwtje springt tussen de graven, terwijl - o, je kent 'm niet.

Het gedicht heeft een aantal aspecten die typerend zijn voor een gedicht van Schaffer. Het biedt tevens aanknopingspunten voor een betekenis van de manier waarop hij zijn bundels opent en sluit.

Om met dat laatste te beginnen. Dit gedicht is een monoloog van iemand

[p. 18]

die op weg gaat. Vanaf de grote wending die Schaffer met zijn derde bundel Definities en hallucinaties in zijn poëzie heeft genomen, kun je bijna elk gedicht lezen als een monoloog van iemand met een nomadisch bestaan. De verblijfplaatsen zijn provisorisch. De tijdsbeleving is ontregeld. In Kooi krijg ik de indruk dat de stemmen afkomstig zijn van iemand met een permanente jetlag, iemands wiens biologisch ritme niet spoort met het dagnachtritme van de plaats waar hij verblijft.

Het kader van de bundels correspondeert met dit nomadisch karakter van Schaffers poëzie. Elke bundel documenteert een reeks halteplaatsen van iemand die permanent onderweg is. Elk gedicht is een uitsnede uit de zinnetjesstroom in hoofd of mond van een dwaalgast. Al voor het eerste gedicht van de bundel is er een vorige uitsnede die niet is gedocumenteerd. Daarom kan een bundel, een gedicht of een zin beginnen met een deur die sluit. Het eerste gedicht van een bundel beëindigt een voorgaand stadium doordat in hem een nieuwe fase van de reeks opeenvolgende momenten zichtbaar wordt. Het eerste gedicht van Kooi combineert op die wijze het ‘waardig afscheid’ van de titel met het openingswoord ‘uitnodiging’ dat de overgang naar een nieuw stadium markeert. Met het laatste gedicht verlaat de migrant weliswaar het gezichtsveld van de lezer, maar die laatste blijft achter in de zekerheid dat de eenmaal ontwortelde nooit meer dan wankel verankerd zal zijn. Zelfs bij een terugkeer naar zijn geboortegrond zou hij eerder een buitenmodel toerist zijn, dan iemand die (voorgoed) thuiskomt. Van wie is losgerukt, of zich heeft losgerukt, behouden alleen de luchtwortels groeikracht.

Genoemde wending in Schaffers poëzie betreft niet zozeer de onderwerpen en thema's, als wel het perspectief van de spreker en de vorm. Zijn opkomst in de voorstad en Dwaalgasten (2002) bestaan uit vrije verzen over ontwortelde figuren - zowel in de betekenis van mensen die van huis en haard zijn losgeraakt of losgemaakt, als van mensen wier wereldbeeld ontzet is, of die door de veelheid van mediaal gesimuleerde persoonlijkheid om hen heen, aan een eigen persoonlijkheid niet toekomen. Steeds dreigt ergens een oorlog. Er zijn migrantenstromen, er fladderen toeristen. Er is theater, rollenspel, film. Schaffer is met die eerste bundels een van de belangrijkste representanten van een toen nieuw soort anekdotiek.

In Definities en hallucinaties begon Schaffer het perspectief te verschuiven. Niet langer worden de dwaalgasten door gebeurtenissen of via hun vervreemde of bevreemdende handelingen van buitenaf beschreven. De migranten worden de sprekers. Via hun zinnen sluipt in deze gedichten de vreemdheid de taal zelf in.

Ik noemde het een grote wending omdat Schaffer hiermee niet langer de enscenering en montage van gebeurtenissen centraal stelde, maar het functioneren van de taal in de totstandkoming van zijn personages. Elke gedicht krijgt vanaf dat moment minstens twee interfererende vertellers: de Nederlandse taal, en de hoofdpersoon die ondanks zijn flux de bouche nooit helemaal uit zijn woorden komt. Minstens twee vertellers, want de monologiserende hoofdpersoon is vaak iemand die niet weet uit hoeveel stemmen in zijn hoofd zijn eigen stem voortkomt, of welke hij moet kiezen uit de vele stemmen die hij buiten zich in het sociale verkeer hoort.

Met deze perspectiefverandering die de beweeglijkheid, veranderlijkheid van de taal en de onvaste kopieerzucht en oncontroleerbare associatiedrift van de personages basis van de gedichten maakt, veranderde Alfred Schaffer ook zijn poëtische vorm. Soms duikt er nog wel eens een vrij vers op, maar de disticha, de kwatrijnen of anderszins gestrofeerde verzen overwegen. Ook de grotere tekstblokken voegen zich naar een visuele orde.

In Kooi gaat Schaffer het verst met deze visuele ordening als tegenwicht van innerlijke bandeloosheid. Een groot deel van de gedichten vertoont net als ‘Een meer dan waardig afscheid’ het tekstbeeld van een sonnet. Andere klassieke vormkenmerken van dat sonnet zijn er meestal niet: geen rijmschema, geen vaste metriek, geen verdeling in beeld en veralgemening, geen inhoudelijke wending. De in het tekstbeeld gepaste stroom zinnetjes is even beweeglijk als die in de prozagedichten die ook in de bundel staan. Die laatste zijn alleen langer, en bieden meer ruimte aan opsommingen vol wendingen en de veelvuldig gehanteerde techniek van de variërende omschrijvingen.

De prozagedichten en de sonnetten van Kooi verschillen in principe net zomin van karakter, als de kwatrijnen, disticha, terzinen en tekstblokken van variërende lengte uit Geen hand voor ogen (2004) en Schuim (2006). Dat geeft aan dat de visuele vorm voor Schaffer hoewel noodzakelijk, in zekere zin willekeurig is. De noodzaak zit er naar mijn waarneming in dat hij met de vorm waarin hij zich opsluit, een maximale beweeglijkheid creëert voor zijn taaltegeltjes. Vrije verzen zouden waarschijnlijk oeverloos en spanningloos worden. De lezer zou niet wankelen, maar onbekommerd in een willekeurige richting skaten. Binding en vorm zorgen voor ritme en zijn voorwaarden voor vrijheid.

Hoe vrij en vanzelfsprekend de gedichten van Alfred Schaffer zijn is ook zichtbaar aan ‘Een meer dan waardig afscheid’. Veel dichters hanteren de laatste jaren montagetechnieken en scherpe, ‘ongemotiveerde’ verspringingen en vreemde verbindingen in hun gedichten. Ze onderbouwen het gebruik van die technieken desgevraagd met een realismeargument. De hedendaagse mens zapt en multitaskt. Er zijn maar weinig dichters die deze middelen zo overtuigend en ongeforceerd inzetten als Schaffer. Het soepele vrije ritme van zijn alledaagse vertellingen neemt me mee - pas in tweede instantie word ik de zorgvuldig gecomponeerde vreemdheid van een gedicht gewaar die de hele poëzie van Schaffer typeert.

De opvallendste laslijn van een Schaffergedicht is die tussen titel en gedicht. Bij verreweg de meeste gedichten vergt het van de lezer een enorme constructiearbeid om een relatie te leggen. In het geval van ‘Een meer dan waardig afscheid’ kun je nog zeggen dat de titel het tegendeel benoemt van wat daaronder aan de orde is - een terugkeer.

Een andere laslijn, meer van een haarscheur, ontstaat doordat Schaffer zinnen gebruikt die uiterst precies naar een alledaagse werkelijkheid verwijzen, maar dan een die net buiten bereik van de lezer ligt. De exactheid roept nabijheid op, die toch vreemd blijft. Een duidelijk voorbeeld in dit sonnet is de tweede zin, waarin de ik-figuur de reistijd meedeelt. Wind als bepalende factor voor de tijdsduur is een ongebruikelijk gegeven. Ik kan er wel iets bij bedenken, een vliegreis of een Lelijke Eend, maar de vanzelfsprekende combinatie van ‘tegenwind en files’ blijft haken.

Dit sonnet laat meer voorbeelden zien van ongebruikelijke precisie in de informatieverdeling. Stel de lezer is hier getuige van één kant van een tele-

[p. 19]

foongesprek, waarin iemand zijn komst aankondigt. Waarom beschrijft die iemand zo exact de toestand van de persoon aan de andere kant, en de locatie waar die zich bevindt, terwijl hij zijn mond houdt op het moment dat hij echt iets nieuws kan vertellen over een film die de ander niet heeft gezien?

Het meest typerende voor de gedichten van Alfred Schaffer vanaf Definities en hallucinaties is zijn montage van zinnetjes die je het best frases kunt noemen. Veel van die zinnetjes zijn, al dan niet licht, gevarieerde standaarduitdrukkingen. Soms varieert Schaffer een niet al te nadrukkelijke spreekwoordelijke uitdrukking, of een regel die tot ons gesunkenes Kulturgut behoort.

Alleen al de titel van het eerste sonnet van Kooi is zo'n frase, die net iets over the top getild is door het gebruik van evenzeer fraseologische superlatief. De eerste strofe begint met een standaarduitdrukking; ‘als het meezit’ is een frase, die wat vreemd wordt door de combinatie met die ‘tegenwind en files’; het ‘snel ontroerd’ maakt de frase ‘Je bent gezond’ vreemd. De tweede strofe begint met twee frases. Hun combinatie laat een techniek zien die Schaffer in andere gedichten intensiever inzet, die van de stapeling. De spreker verwijst met zijn frase naar een toestand of een gevoel, maar hij lijkt er niet zeker van of hij de juiste frase gebruikt. Hij stapelt dan varianten, die voor een native speaker ineens al die afzonderlijke frases van wieltjes voorziet. Een variant op de spreekwoordelijke uitdrukking is te zien in de eerste regel van de tweede terzine. Het is een tegeltjeswijsheid van eigen makelij, maar geschreven op opnieuw een tamelijk onvast tegeltje. Nostalgie is een gevoel en geen fotografeerbare toestand, en zou een foto opleveren even leeg als het weefgetouw dat wel fotografeerbaar is. De symboliek van wevende Nornen en lotsbestemming die het weefgetouw het gedicht insleept is wel duidbaar binnen de thematiek van de ontwortelden, maar lijkt binnen het werk van Schaffer eerder toeval dan opzet.

In het gewone taalgebruik zijn frases het smeermiddel van een soepele communicatie. Ze functioneren nauwelijks als taal in de letterlijke betekenis. Ze transporteren sociale codes en rituelen die identiteiten van maatschappelijke groepen en groepsleden bepalen. Gemeten naar de letterlijke betekenis van de woorden en zinnen zijn ze niet zozeer hol, als wel leeg.

Met een treffende zinsmelodie is het juiste gebruik van frases voor een migrant, iemand die van buiten een (taal)gemeenschap komt, het moeilijkste aspect van taalverwerving. De vreemdeling kan de leegte van de frase niet hanteren. Hij heeft en geeft te veel betekenis, dat maakt hem tot vreemdeling. En als hij zijn eigen frases letterlijk vertaald dan wordt hij bewonderd om zijn bloemrijk taalgebruik. Deze doorsnijdingen van verschillende talen dynamiseren het veranderingsproces waarin een taal zich sowieso bevindt.

Alfred Schaffer past de principes van dit proces toe in de poëzie. Hij dynamiseert de taal tot een beweeglijke ondergrond. Een waaier van vreemde stemmen spreekt onze meest vertrouwde zinnetjes zo uit dat de identiteit waar we ons aan vastklampen, gaat wankelen.

Alfred Schaffer, Kooi. De Bezige Bij, 68 pagina's, €16,50.