Awater. Jaargang 8

[p. 30]

1 gedicht 1000 woorden
De tijd staat open
‘Men moet’ van Gerrit Kouwenaar

Men moet zijn zomers nog tellen, zijn vonnis
nog vellen, men moet zijn winter nog sneeuwen

men moet nog boodschappen doen voor het donker
de weg vraagt, zwarte kaarsen voor in de kelder

men moet de zonen nog moed inspreken, de dochters
een harnas aanmeten, ijswater koken leren

men moet de fotograaf nog de bloedplas wijzen
zijn huis ontwennen, zijn inktlint vernieuwen

men moet nog een kuil graven voor een vlinder
het ogenblik ruilen voor zijn vaders horloge -

Gerrit Kouwenaar. Uit: De tijd staat open. Querido, Amsterdam 1996.

door Robert Anker

Gerrit Kouwenaars bundel De tijd staat open (1996) doet, zoals de titel laat vermoeden, uitspraken over de tijd, maar zeker zestien van de vierentwintig gedichten hebben ook, of allereerst, de relatie tussen het gedicht en de werkelijkheid als thema. Dat je op het woord ‘stoel’ niet kunt zitten, zoals Kouwenaar het zelf heeft omschreven. Lucebert noemde het ‘eten van een leeg bord’ - nadat hij zich dat lege bord zelf tientallen malen goed had laten smaken. Bij Kouwenaar is het zodanig een substraat van al zijn poëzie dat hij de onderscheidende kleur, de huid, de geur - nou goed: het thema - van een bundel daaraan niet meer kan ontlenen. De tijd, dus.

Geniet van het leven, zegt het eerste gedicht, ‘nu het vlees steeds vertrouwder/ zich in de spiegel onteigent (...) de tijd/ steeds sneller zich inhaalt zich uitstelt’. ‘Hoe besterft men de tijd’, vraagt het tweede gedicht. Verder: ‘tijd hapte adem en lekte’, naast, duisterder: ‘hoe leegstand zich zat/ aan de tijd at’. Ook ‘de zomer rilt al van de herfst’ is een tijdsbeeld en, zoals meestal, verbonden met de naderende dood. De dood: ‘onderhuids schrikt het donker zich bloot’, en ‘dat buiten de verte stokt voor het hek’: het krimpende tijdsperspectief ruimtelijk verbeeld. Tenslotte de titel, ‘De tijd staat open’. Je denkt: de deur staat open. Maar de tijd was toch het veilige afgesloten huis? Pagina 17: ‘Besta het huis, hierin kan niets gebeuren/ men heeft de drempels gesleten, de deuren geolied/ de scheuren met kranten gedicht’. Nee, zegt het titelgedicht: ‘het huis woont niet meer’; ‘in het huis het gemor van adem’; ‘bij vlagen het heden’. En: ‘dat de groene woorden als kersen bederven’ - het gedicht, altijd de redding van de dichter, vooral van déze dichter, legt het af, vroeger tegen de werkelijkheid, nu tegen de dood.

Het gedicht ‘men moet’, hier in bespreking, is het laatste van de bundel. Ik vind het een van de mooiste gedichten die ik ken. Want: ‘Zo helder is het werkelijk zelden’. Bij Kouwenaar. Een geweldige dichter maar niet altijd helder. In dit gedicht echter lijkt ieder beeld bij eerste lezing duidelijk te zijn, ook al weet je dat het weer anders is. Het is een stervensoefening. Het vertelt wat men nog moet doen ‘voor het donker de weg vraagt’. Wat een meesterlijk beeld! Bij eerste lezing denk je: voor de dood komt. Maar dat staat er niet. Jawel, het donker is de dood maar hij weet de weg niet! Hij spreekt Kouwenaar aan en vraagt of hij weet waar Kouwenaar woont. Een paar straten verderop, zegt Kouwenaar, en gaat er als de wiedeweerga vandoor, naar Ispahaan! In ‘De tuinman en de dood’, P.N. van Eycks beroemde bewerking (maar dat zei hij er niet bij) van een Frans gegeven, vlucht de tuinman, na de dood in de rozenhof te hebben ontmoet, te paard naar Ispahaan, en de dood zegt dat hij verrast was ‘Toen 'k 's morgens hier nog stil aan 't werk zag staan,/ Die 'k 's avonds halen moest in Ispahaan.’

Maar Kouwenaar is de tuinman niet. Hij weet dat de dood je altijd zal vinden en dat je je daarom maar beter op het onontkoombare einde kunt voorbereiden. Tel je zomers en vel een vonnis over die zomers - over je leven. Maar er staat ook dat men zélf zijn doodsvonnis moet tekenen opdat men niet, om met Heidegger te

[p. 31]

spreken, crepeert als het dier maar sterft als een mens die de dood als zijn laatste mogelijkheid op zich heeft genomen - alsof ook dit deel van je levenslot een keuze is. En dat is het ook, de aanvaarding, onder hevig daaraan voorafgaand protest, is een keuze: men moet zijn winter nog sneeuwen: door de handeling van het sneeuwen komt de winter tot stand (een grammaticaliteit die Kouwenaar vaak toepast, zie hierboven ‘Besta het huis’).

Boodschappen doen wijst ook op voorbereiding, maar met een ironische toets: leeftocht inslaan voor de oneetbare reis, brood en vlees dat je een leven lang het gedicht niet in kreeg en nu ook niet binnensmokkelt in de dood: we zijn niet meer in het oude Egypte waar men voorname doden voedsel meegaf voor in het hiernamaals. Is ‘zwarte kaarsen in de kelder’ van dezelfde orde? Om de dood bij te lichten? Kunnen zwarte kaarsen branden? En ‘ijswater koken leren’? Moet men dat trouwens zelf leren of aan de dochters (of koken leren aan het ijswater)?

De fotograaf maakt nog even wat kiekjes voor het plakboek - leuk voor de kinderen. Maar die bloedplas is wel erg dramatisch. Leven als ongeluk, in de zin van Cioran? Kouwenaar is niet zo...eh, existentialistisch. In ‘zomergedicht’, een paar bladzijden eerder, is men evident in de werkelijkheid terechtgekomen, buiten het gedicht: ‘terwijl/ men woorden laat drijven en zinken/ hoort men zich roepen, bloed valt uit de bomen/ men herkent zich, staat op om te stelpen’. Bloed is het leven zelf, net als het brood en het vlees die we zo veelvuldig in Kouwenaars poëzie terugvinden en die ook in ‘zomergedicht’ staan (‘als vlees zich laat strelen’). Waar bloed valt, vormt zich een plas: hier fotograaf, hier moet je zijn!

‘zijn inktlint vernieuwen’ wijst op het schrijven en klinkt ook weer als voorbereiding, sterker nog: het is de ultieme voorbereiding, de stervensoefening vindt plaats in het gedicht. De vlinder (psyche) is een oud beeld voor de ziel. In de Griekse mythologie is Psyche de geliefde van Amor en in het gedicht ‘Ik heb geroepen’ (uit De stem op de 3e etage) staat ‘de vlinder der liefde’. Hoe dan ook, men moet afscheid nemen van de liefde en de ziel.

De laatste regel.

‘het ogenblik’ is nu. Straks bestaat inmiddels niet meer maar ‘nu’ blijkbaar ook niet, men moet het immers ‘ruilen voor zijn vaders horloge’, en dat was vroeger.

Foto: ANP

Neemt men het verleden uiteindelijk als enige mee in de dood? Vaders horloge staat uiteraard stil. Men neemt dus zijn dood over. Soit. Maar wat een afstand tussen dit naderende stervensuur en toen men nog kind was aan de hand van zijn vader en hoe snel wordt die afstand in het omzien overbrugd: ‘alsof men een eender lichaam geleden/ kijkt naar zijn vader die beige en levend/ het gazon van het paradijs maait’ (uit: ‘De zomer is grijs deze zomer’).

Tempus fugit. O Tijd! Maar: (vita brevis,) ars longa. O Kouwenaar!