Awater. Jaargang 6

[p. 23]

Gedichtenanalyse
De dichter als broeder
‘Broeder zool’ van Willem Jan Otten

Foto: ANP

door Johan Sonnenschein

Zij betast haar ivoren biceps, het meisje
in de lurex bustière. Naar haar is gespannen,
strak als begeerte en snerpend als Allah,
een draad. Daaroverheen, ja ja, ha ha.
Er klappert tentdoek in Plato's nok.
Daar is de man die het waagt. Zijn denken
verengt hij tot draad - hij zou anders vallen.
Dus denkt hij haar weg, de stomme Sirene,
en legt heel zijn ziel in zijn zool.
Vaarwel realist, zet voet op de afgrond.
Het koord breekt als een dichtregel af
aan de rand van de volgspot. Hij wordt doel
in zich zelf, ondiep als een pauw, ontlichaamd
als zij die verscheen aan het eind van het koord.
Toch is hij als wij. Hij heeft onze droom
van tastbaarheid gedroomd en stolde tot droom.

Het gedicht ‘Broeder zool’ is het slotgedicht van Willem Jan Ottens zevende poëziebundel Paviljoenen (1991). Het bevat volgens velen -onder wie ik mij graag schaar- zijn spannendste werk. In 2003 uitte ook de auteur zijn waardering voor juist deze bundel: ‘Misschien bevat die bundel wel mijn beste werk. Een vlinder zou kunnen zeggen dat hij als pop het beste was.’ Deze voorzichtige zin met vergelijking typeert Otten. Het is een dichterlijke denker die uit is op de geschikte formuleringen voor wat van belang is.

Ottens essayistische inzet houdt zijn zeer diverse werk bij elkaar. Zijn boeken tonen een zoeker die telkens zijn mening herijkt. Vaak barsten ze van betekenis en zijn ze beladen met grote thema's. Zijn poëzie doet datzelfde in weinig woorden, to the point en intelligent. ‘Broeder zool’ herbergt in zestien regels een veelheid aan kwesties die zijn werk op dat moment beheersen. Bij een oeuvreschrijver als Otten is het erg lonend om omringende gedichten en omringende publicaties mee te lezen. Zijn werk is door

[p. 24]

de grote thema's erg open, maar Otten heeft ze in zijn werk heel geleidelijk met betekenis opgeladen. Na ruim dertig jaar schrijven bestaat er zoiets als het Otten-idioom.

Dit klinkt zwaar, Ottens werk is ook licht. Dat zit 'm zowel in het toneelmatige karakter ervan, als in de puntigheid van zijn taal. ‘Broeder zool’ laat zich lezen als korte scène. We zitten in een tent -vooruit: een paviljoen. Het gedicht springt aan, de volgspot stuurt onze blik naar boven tot de nok. Daar staat een sexy circusmeisje uitgelicht. De lichtbundel verschuift onze aandacht geleidelijk over de strakgespannen draad naar de andere kant. We zijn muisstil, horen tentdoek klapperen. Dan zien we ‘de man die het waagt’. Hij staat klaar voor zijn nummertje.

Hoe hij zijn evenwichtskunst denkt te gaan klaren, lezen we in de rest van het gedicht. Regels 6 t/m 14 geven inzicht in de hersenpan van de waaghals. Van filmscène wordt het introspectie: we gaan zijn ‘denken’ in. De regisseur, die het met louter beeld moet doen, wordt hier afgelost door de dichter. De elfde regel herinnert eraan dat we ons in een gedicht bevinden: ‘Het koord breekt als een dichtregel af’, waarna die inderdaad afbreekt en de belangrijke toevoeging ‘aan de rand van de volgspot’ krijgt. De vergelijking is dus: zoals het volglicht iets zichtbaar maakt uit de duisternis, zo licht het gedicht iets op uit het wit van de bladspiegel. De koorddanser kan zomaar een dichter zijn, en de circusklant de lezer, het paviljoen de poëzie.

Ottens taalgebruik is niet ingewikkeld, maar zijn compacte zinnen eisen grote aandacht. In dit toch niet lange gedicht is een boel betekenis samengebald. Het aanvankelijk vooral erotisch beschreven meisje is even later een ‘stomme Sirene’, de man wordt ‘realist’ genoemd en zijn leegte een pauw. Zelfs het koord ondergaat gedaanteverwisseling: voordat het met een dichtregel wordt vergeleken, noemt de derde regel zijn staat al ‘strak als begeerte en snerpend als Allah’. De later poëtisch beladen draad verenigt dus ook religieuze en erotische spanningen. Die strakke spanning kent de regel ook klankmatig: met de woorden over het koord maakt de dichter van slechts 15 verschillende letters gebruik -van de mogelijke 26.

Wat gebeurt er nu precies met de man, het meisje en de draad? De man waagt de stap, en we volgen het proces dat hem tot ‘broeder zool’ maakt. Zijn gevaarlijke daad neemt hem geheel in beslag. Hij moet daartoe zijn ‘realisme’ achterlaten, zich tijdelijk opheffen als deel van de wereld. Hij doet intrede in de kloosterorde van de zool. De voorwaarde is dat hij zijn doel ‘wegdenkt’: het meisje in beeld te houden zou hem doen vallen. Het gaat hier om een precair evenwicht, en het gedachte-streepje lijkt hier te fungeren als evenwichtsstok. De man legt zijn doel het zwijgen op: hij wordt ‘doel/ in zich zelf’. Hij betreedt een ruimte waar noch hijzelf, noch het meisje nog bestaat. Uiteindelijk wordt hij wel ‘als zij’, maar is daarbij volledig ‘ontlichaamd’.

Het gedicht toont de in zichzelf beslotenheid van een man die geilt op een meid. Zijn verlangen brengt hem in beweging, maar vanaf die beweging wordt hij zijn verlangen. Realiteitszin laat hij achter, wordt slechts oppervlakte,

[p. 25]

lichaamloos. Semi-scenisch schetst Otten het proces van de begeerte. Verlangen zet aan tot vreemde capriolen, maakt zowel dat wat wordt verlangd als degene die verlangt afwezig. De erotische verbeelding is een irrationele vorm van denken. Eigenlijk vindt er niets meer plaats, de denker raakt volkomen in zichzelf verstrikt.

Deze abstracte allegorie lijkt een erotische versie van Plato's grot. De mens zit vast aan de ketens van zijn begeerte en komt daar, als hij er zich eenmaal aan overgeeft, niet meer uit weg. Het gedicht kent namelijk geen afloop: broeder zool komt niet aan, hij valt niet te pletter op de grond. Plato's mythe bood de mens nog een uitweg naar het licht: zich op de filosofie storten. Otten biedt geen oplossing, zijn broeder zool wordt juist geketend door zijn denken.

Het is poëzie zoals je die van een modern dichter kunt verwachten: geen redden meer aan, open einde. ‘Broeder zool’ wordt zo mede een allegorie voor het moderne dichterschap. De dichter zet ‘voet op de afgrond’, de lezer heeft hem daarin te volgen. Niemand komt er met een pasklaar antwoord van terug, lezer en dichter blijven ‘ontlichaamd’ dolen door het paviljoen van de poëzie. Fanatieke close-reading is een ‘doel in zichzelf’.

Maar het gedicht kent een ontsnappingsmogelijkheid. De eerste 14 regels krijgen een coda mee. Het ‘toch’ suggereert een wending, en de laatste twee regels lijken me inderdaad een breuk met wat voorafging. Het blikveld verplaatst zich van de circusact naar het publiek. Dat beschouwt zijn gespannen verwachtingen (‘ja ja, ha ha’) na in een moralistische uitsmijter. ‘Ze lijken op ons,’ zei Socrates tegen Glaukon toen deze de mensen in Plato's grot maar ‘wonderlijke gevangenen’ vond. Even socratisch klinkt Ottens voice-over, die het gedicht tot gelijkenis maakt. Hij doorbreekt de spanning van het gedicht door de lezer expliciet aan te spreken. Zo betrekt hij hem in de tekst, met een ultieme poging het gedicht als ‘doel in zichzelf’ te verijdelen.

Zonder de twee slotregels zou het gedachtestreepje het gedicht in balans hebben gehouden. De toegift geeft dat evenwicht een zetje, en verstoort de opgeroepen concentratie. Wordt broeder zool ten val gebracht? Niet echt, lijkt me. Het slotduet hoort namelijk niet meer bij de koorddans. Broeder zool is in zijn droom ‘gestold’ -hij weet nergens meer van. ‘Wij’ zijn daar buiten geplaatst en maken al niet meer echt deel uit van de gebeurtenis in het gedicht. Het is een samenzweerderig onderonsje tussen dichter en lezer, dat het gedicht als een uitwerpsel achterlaat.

Of als een cocon. De slotregels breken het gedicht af, en moeten voorkomen dat het doel in zichzelf blijft. Breken ze ook iets open? ‘Broeder zool’ sluit de bundel Paviljoenen af. Daarin wordt geworsteld door Penelope, betekenissen buitelen erin over elkaar, je bent er niet gauw klaar mee. Het leverde prachtige poëzie op. ‘Een vlinder zou kunnen zeggen dat hij als pop het beste was,’ zei Otten erover. ‘Paviljoen’ is via het latijnse ‘papillio’ verwant aan de vlinder. ‘Broeder zool’ sluit eveneens Ottens verzamelbundel Eerdere gedichten af. Het een jaar eerder gepubliceerde Eindaugustuswind nam hij daar niet in op.