Awater. Jaargang 6

[p. 8]

Beschouwing
De dood uitlokken
Het kwaad in ‘Situaties’, de nieuwe bundel van Eva Gerlach

De nieuwe bundel van Gerlach liegt er niet om. De dichteres gaat op zoek naar de bronnen van het kwaad en komt met huiveringwekkende voorbeelden. ‘Je was een hond met schurft’.

door Ron Rijghard

De nieuwe bundel van Eva Gerlach, Situaties, zou wel eens een cruciale in haar oeuvre kunnen zijn.

Gerlach schrijft aan een oeuvre dat mij lief is, met flonkerende gedichten, op een duistere manier helder, en gevuld met een grimmige raadselachtigheid, die vaker dan men denkt ook geestig uitpakt - zoals in een nieuw-klassiek gedicht als ‘Drukte’. Haar poëzie is op zijn best als de donkere grondtoon de regels in zijn greep houdt, als de woorden net genoeg geven om te weten waar je bent, maar het mysterie intact blijft. Poëzie als een thriller zonder einde, met een eeuwig wordt vervolgd.

Maar nu, in haar zeventiende bundel, op haar 58e, zeven jaar na het ontvangen van de P.C. Hooftprijs, nu niemand het nog verwacht, nu komt ze plots met een verdachte. Op een manier waarvan je denkt: dit moet hem zijn. Als een volleerd thrillerauteur dát doet, moet je op je hoede zijn.

Het werk van Gerlach barst van de doden, van denken aan doden, van ze vergeten, ze herinneren. Veelal worden ze in de jij-vorm toegesproken. Dat houdt hen onbepaald. Het is een precies gearticuleerd en toch onbepaald verlangen naar wat was, naar wie er niet meer zijn, naar de macht het tij, de tijd te keren.

Sommige recensenten speculeren graag over ‘een geheim’ in haar leven van de dichteres, over doorleefde tragiek die alles zou verklaren - tot haar irritatie. Het is ook een autobiografische benadering die wat armoeiig is, omdat hij de poëzie plat slaat en de wereld ontkent die in al die gedichten wordt opgetrokken. Niettemin gooit ze met haar nieuwe bundel olie op het vuur, met gedichten die als benzine voor een hummer zijn. Het onheil krijgt een naam.

De onthutsing is nu van vlees en bloed, we kijken het geweld in zijn gezicht. Dat is iets nieuws, een slimme, suggestieve, nieuwe aflevering in haar toch al zo geladen oeuvre.

Ik zal het uitleggen.

Situaties bevat negen afdelingen, waarvan de eerste vier doorlopende reeksen zijn en één, ‘Grote fuga’, een lang gedicht is. De titelafdeling is een reeks van vijftien gedichten over een zekere I. Deze I. snijdt het hoofd van zijn vrouw af en gaat ermee naar de markt. Later, in een café, ontmoet hij een kelner. Bij een benzinestation blijkt hij het hoofd van de kelner te hebben afgesneden, want hij legt het in de geldla.

Niets is zo bizar of het gebeurt. Het surreële is maar de tweede stem van het reële. In maart van vorig jaar stond in de krant (in Trouw althans) dat een man in Hamburg met het afgesneden hoofd van zijn vrouw aan kwam lopen bij een tankstation. Blijkens een weblog van een poëziefestival verklaarde Gerlach afgelopen zomer bij het voorlezen van ‘Situaties’ dat krantenberichten haar hadden aangezet tot deze reeks. Dat is aardig om te weten, maar het zegt op zichzelf weinig.

Anders is het met een bericht op het net uit 2005, waaruit blijkt dat de locatie van de markt ook niet is verzonnen. In mei van dat jaar liep er een man, ook al Duitsland, met het hoofd van zijn schoonzus over de markt. Later verklaarde hij door zijn schoonzus te zijn ‘uitgelokt’. Die verklaring gebruikt Gerlach door van die uitlokking haar eigen interpretatie te geven in het tweede gedicht van de reeks, waar de vrouw aan het woord komt:

‘Ik kan mijn haar bedekken
Zodanig dat niemand meer ziet
Dat ik een zoogdier. Ik ben
Een bouwsel van geest. Uit mijn oksels
Kruipen de letters. Ik voel ze waar niemand ze leest,
Kom en pluk ze hier in de dyslexie van mijn liezen -’

Waarop volgt: ‘Omdat zij dit soort dingen zei, moest haar lichaam/ van haar hoofd gescheiden.’ Spreekt de vrouw wartaal? Zijn het de gecodeerde woorden van een zieneres? Of is zij dichteres? De laatste lezing dringt zich op: poëzie als provocatie. De dichteres lokt haar dood uit met haar poëzie. Wie beweert een bouwsel van geest te zijn, roept agressie over zich af. Rare tekstjes, daar houden de mensen niet van, het maakt ze boos.

Vervolgens laat Gerlach de man nadenken over zijn daad. Kort en tegen zijn zin. ‘Eenvoudig wil hij zeggen,/ zonder dat het zich loslaat.’ Maar hij wil niet ‘aannemelijk maken’ wat hij deed. ‘Hij wil lopen omdat hij/ niet ergens anders loopt en hij wil dat doen/ omdat iets anders niet opkomt.’ Hij wordt gedreven door een dierlijk instinct. Daar gaat het vijfde gedicht op door: ‘Hij oefent zich in zichzelf’. Hij stelt weinig vragen: ‘Niet naar de oorzaak de noodzaak.’

Toch knaagt er iets. Lopend op een zandweg beseft I. ‘dat tussen sloot en veld zijn leven hangt’ en zo ‘wordt van zijn bloed een gang in hem vertraagd// (terwijl hij hunkert naar gewon een been,/ een knie, gewoon de achtbaan in zijn hoofd). En dan stopt zijn bloed: ‘de weg klapt om hem dicht/ en houdt hem vast en I. ziet achter zich// hoe hij zijn vorig lichaam en geen ander/ aflegt op de weg die hem verteert.’

Zijn daad heeft hem getransformeerd. Hier lijkt tot hem door te dringen wat hij heeft gedaan, en wat volgt, in het gedicht erna is de totale eenzaamheid. Er is geen terug, maar ook geen vooruit.

I. belandt in een café, dat Gerlach beschrijft met drie inhoudelijk verwante beelden - bijna té mooi:

‘Het café doopt een voet in verlating.
Het drijft op
gemis. Het is leeg als een glas
waaruit al jaren niet gedronken is.’

[p. 9]

Foto: Fokke Wierda

1948 Geboren in Amsterdam (9 april) als Margaret Dijkstra

1953-1966 Woont in Suriname

1977 Publiceert gedichten in Hollands Maandblad

1979 Debuteert met de gedichtenbundel Verder geen leed

1981 Ontvangt de Lucy B. en C.W. van der Hoogt-prijs (voor Verder geen leed)

1983 Een kopstaand beeld

1984 Dochter

1987 Domicilie

1988 De kracht van verlamming

1988 Ontvangt de A. Roland Holstpenning voor hele oeuvre

1990 In een bocht van de zee

1994 Wat zoekraakt

1995 Ontvangt Jan Campertprijs (voor Wat zoekraakt)

1996 Kruim

1997 Alles is werkelijk hier (met foto's van Vojta Dukát)

1998 Niets bestendiger

1998 Hee meneer Eland (gedichten voor kinderen, met tekeningen van Charlotte Vonk)

1999 Ontvangt Zilveren Griffel en Nienke van Hichtumprijs (voor Hee meneer Eland)

1999 Voorlopig verblijf: gedichten 1979-1990

2000 Ontvangt P.C. Hooftprijs voor hele oeuvre

2000 De invulbare ruimte (Tekst ter ere van P.C. Hooft-prijs)

2000 Solstitium (met illustraties Marianne Aartsen)

2001 Oog in oog in oog in oog (gedichten voor kinderen, met tekeningen van Sieb Posthuma)

2003 Losse bedrading (korte verhalen)

2003 Daar ligt het (Gedichtendagbundel)

2003 Jaagpad (met illustraties Marianne Aartsen)

2003 Een bed van mensenvlees

2004 Ontvangt gedichtendagprijs voor het gedicht ‘Solve et coagula’ uit Een bed van mensenvlees

2007 Situaties

Dan bestelt I. ‘een nieuw leven met glans en orde’ - een verzoek dat de sciencefiction van Zwagermans Roeshoofd hemelt in herinnering brengt. Een gedicht later komt het: ‘Een glans als van duizend fornuizen stijgt op en verblindt I. totaal.’ Met zijn handen voor zijn ogen volgt hij de kelner naar buiten, het nieuwe leven ‘onaangeroerd’.

Gedicht 12 is een kronkel in het plot. Met de kelner begraaft hij het hoofd in het gedicht, ‘in de regels die daar voor openstaan’. Ze trappen aarde aan en met een servet bedekt de kelner het gedicht ‘waarin een metafoor wat eieren legt’. Die onverwachte poëticale invulling benadrukt de aard van wat we lezen. Voor Gerlach is een gedicht een plek. Letterlijk, met tijd en ruimte. Op die plek creëert zij situaties. In deze moordballade fungeert dit gedicht als een contrapunt, een moment van wijding voor de finale inzet.

Gedicht 13 zet in met: ‘Ik kan zien dat u geen ziel hebt,/ zegt de kelner’. De mannen bekijken de lucht, die glanst ‘als oogwit, bot in het midden van de snee, pasgestort zaad’. Waarop I. weet ‘dat hij niet is aangekomen’. Er is geen nieuwe wereld, er is geen tweede leven. Hij valt terug in zijn herinneringen en denkt: ‘Al die tijd om iets vol te maken en leeg te maken’. Is het een citaat van zijn vermoorde vrouw, de dichteres? Wat maak je vol en weer leeg? Je leven, je hoofd?

Gedicht 14 beschrijft opnieuw de dierlijkheid van I.: ‘hij moet springen’, ‘Hij/ weet dat hij zijn lichaam is’. Het gedicht eindigt met de regels: ‘er is geen gedachte in hem en geen vergelijking//zijn hart klopt, hij heeft voeten en hij springt.’ Een gedicht verder, het laatste uit de reeks, levert hij het hoofd van de kelner in.

‘Situaties’ is Gerlachs verkenning van de bronnen van het kwaad. Vijftien

[p. 10]

scènes lang tast zij af wat de moordenaar beweegt: impulsen, ergernis over onbegrijpelijke taal, ergernis over het gebrek aan toekomst, het gevoel vast te zitten, maar vooral een soort dierlijkheid, een lichamelijkheid zonder geest, de puls van het bloed.

Die verkenning is een breuk die ook een voorzetting is. Veel gedichten gaan over kijken. Wie kijkt, bestaat. Zeker in een gedicht. Nu kijkt ze niet om zelf te bestaan, maar om te begrijpen. Al sluit ik niet uit dat het op hetzelfde neerkomt.

Deze redenering laat zich illustreren aan de hand van enkele gedichten. In de bundel Niets bestendiger (1998) staat het gedicht ‘In de verte’, met de regels: ‘De plek bereiken waar je bent, het schiet/ steeds langs, ik oefen hier’ (cursivering in het gedicht zelf). De plek bereiken waar je bent is als het aankomen van I., is als jezelf aanwezig maken. Jezelf zichtbaar maken. Gerlach doet dat in poëzie. Steeds spreekt er een grote nood om houvast in het hier en nu, dat een verzet is tegen de tijdelijkheid en de voorlopigheid van dingen.

In de bundel Domicilie (1987) staat het gedicht ‘Rapport’, dat begint met een huis op een vel papier, een tekening. De moeder, ‘slangen om haar schedel’, klimt naar de vliering, waar ‘het kind/ zich heeft verstopt in onzichtbare inkt’. Dan volgt de afsluitende strofe: ‘Verwarm het lang genoeg en het verschijnt,/ gevouwen in zijn koffer, lijn voor lijn/ beverig van moeheid, krom alvast van angst.’

Het kind verstopt zich in onzichtbare inkt, lezen we, en dient te worden verwarmd om gezien te worden, maar als het verschijnt staat het krom van angst - van angst voor de moeder. Wat de moeder doet, wordt niet ingevuld.

In Wat zoekraakt (1994) staat het gedicht ‘Is wat je ziet’, waarin de vraag wordt gesteld: Is het herinnerde zijn eigen baas? Gevolgd door de regels: ‘Hoe lang kun je doorgaan te zeggen/ hoe het was en dat het er was/ zonder te zeggen’. Zonder iets te zeggen, vul je vanzelf aan. Maar als je doorleest na de witregel gaat de zin verder met: ‘dat het vertelde zich opneemt en wegvliegt over/ de sloot en de vorm van de wereld/ neemt toe’. Dat geldt voor oude jasjes en reigers die voorbij vliegen - voor wat je ziet net zo goed als voor wat je hebt beleefd.

In de stemmingspoëzie van Gerlach speelt onbepaaldheid een grote rol, een rol die in de laatste bundels vaak wordt vertolkt door het woordje ‘het’. ‘Daar ligt het en het heeft zijn sokken uit’, begint haar Gedichtendagbundel uit 2003. Dat suggereert nog een mens. Maar verderop in de bundel begint ‘Roof’ met ‘Het is begonnen alles te vervangen’. Geen mens, want ‘Het is als een hoos/ in ons opgekomen wacht we moeten/ pakken, moeder halen, katten, kinderen/ vinden maar we worden meegenomen.’

De nieuwe bundel kent ook enkele ‘het’-gedichten, zoals ‘Kst’:

Het kan geen vorm hebben en het
heeft er geen. Het

neemt zich voor altijd
zo te zijn maar het weet niet

hoe. Er is niemand
die het ziet zoals het is. (...)

Weer: er is niemand die het ziet zoals het is - geschreven met onzichtbare inkt. Is het een kind, een dier, een geest: de lezer moet het onbepaalde zelf bepalen.

Het gedicht voor ‘Kst’ - de plaatsing van de gedichten in deze bundel is steeds van belang - begint met: ‘Het zijn de dingen tussenin, de on/ vaste, die je raken als een schot zaadpluis.’ Raadselachtige dingen tussenin, ondingen, vaste dingen, zonder vorm, zonder weet, onzichtbaar. Poëzie, zou je kunnen zeggen, maar dit is niet in eerste instantie tot zichzelf vernauwde poëzie.

Minder onvast is het onding in ‘Zat’, uit Een bed van mensenvlees (2003). Dat gedicht blijkt een voorafschaduwing van de stap die Gerlach in haar nieuwe bundel zet.

‘Een god komt naar je toe in de nacht en hij slaat je/ totdat je bijna dood bent. Hij weet niet wat dood is, iets als donkere maan gelooft hij. Je dient hem al jaren,/ je bent hem zat je lacht niet om zijn grappen.’ Hij slaat en hij slaat. ‘Straks zit hij te huilen de god,/ er is iets met vroeger en later/ waar hij geen vat op krijgt is niet alles hetzelfde?/ Voor een god is alles hetzelfde’.

Bij zo'n soort god denkt iedereen meteen aan man of vader met losse handjes. In het 13 pagina's tellende gedicht ‘Grote fuga’ wordt de keuze gemaakt - ik kan de onthulling niet langer uitstellen. Hoewel, elke lezer vraagt zich af of het wel kán dat het raadsel in de poëzie wordt opgelost. Waar zouden we zijn zonder het raadsel in de poëzie? Ik vermoed dat we niet ver komen, dat we onze interesse in poëzie snel zouden verliezen, omdat poëzie zelf niet ver komt zonder raadsel.

Wat is een raadsel? Je hebt de spelletjes: de legpuzzels, sudoko's en cryptogrammen. Raadsels met een uitgang. Onderhoudend zolang het duurt, maar weinig is zo saai als een opgeloste puzzel. Af is uit en op.

Vandaar dat er lezers bestaan die het duiden van gedichten zien als een aanval op het plezier van het lezen, omdat het een aanval is op het raadsel van het gedicht, wat een aanval is op de essentie van het gedicht, daar het gedicht in essentie raadselachtig, magisch en onbenoembaar is. Dit stuk is niet voor hen.

Zelfs goede poëzie die niet raadselachtigheid lijkt, maar vooral fraai geformuleerd, goed gezegd, raak getroffen - zelfs die poëzie is geladen met de raadselachtige magie van taal, van beweringen op een manier zoals alleen een dichter ze kan doen. Het hoort ontegenzeggelijk tot de meest primaire en substantiële uitingen van liefde voor poëzie.

Ook zulke poëzie heeft zijn raadselachtige kant: het raadselachtige van talent, van de gave de dingen zo te zien, zo te zeggen. Fraai, stevig, scherp, liederlijk, vals - er hoeven niet per se violen te klinken bij een goede dichtregel. Het gaat de lezer eerder om regels die mooi zijn van waar zijn. Als het wonder van de wijsheid zich in poëzie voltrekt, voldoet ze aan het verlangen van velen.

Het is een verlangen naar richtingwijzers, levensmotto's, inzichten. Dat vaak een verlangen is naar bevestiging, naar bevestiging van het eigen gevoel, de eigen opvatting. Judith Herzberg bevredigt dat verlangen op haar beste momenten. ‘Vreselijker wreedheid dan door vijanden begaan/ wordt minnaars minnaars aangedaan./ Hoe het hoofd te bieden aan wie in dat hoofd/ al binnendrong en rooft? Vijand/ komt niet zo diep, bonkt tegen buitenkant.’

Zonder de bondigheid, de vernuftige herhalingen en de rijkdom aan klankrijm te kort te willen doen: wat telt is de strekking van dit gedicht. En die telt alleen in de formulering van het gedicht: niemand wil iemand horen zeggen dat geestelijke pijn erger is dan lichamelijke. Dat komt alleen uit de mond van onuitstaanbaar zijige types. Maar zo is het verteerbaar.

[p. 11]

Zo kan je die gedachte aan.

Er zit veel verveling in de taal. En wie van poëzie houdt, heeft daar het meeste last: van de versleten formule, het doodgeslagen zinnetje. Poëzie is taal tegen de verveling.

In het grote gedicht ‘Grote fuga’ is er
sprake van poëzie én ontraadseling.

Draai ik de Grote Fuga, sloft mijn vader
de kamer binnen. Lucht heeft hem vandaag
zo vereenvoudigd dat wij praten. Stom, maar
zonder elkaar met anderen te verwarren:

‘En, red je het nogal?’ Hij wel, zijn as
voegt zich onder alle omstandigheden
aaneen tot wie hij was, is en zal zijn
maar ik: bewaar me. Toch, een samenhang

vindt schraperig akkoorden. Ik vervang
voor even niet wat hem is aangedaan
en doe geen boete. Hij mag, als hij wil,

gerust een dag of wat niet staren, slaan
of sarren. Kaal sforzando. In de rusten,
de sporadische, kunnen wij bestaan.

Vader is het. Althans, in de bedding van dit gedicht. ‘Grote fuga’ bestaat uit twee delen, 12 pagina's + 1 pagina. Het is ook geschreven in de trant van het muziekgenre fuga: een meerstemmig muziekstuk waarin het hoofdthema, door één van de partijen ingezet, achtereenvolgens door andere stemmen wordt overgenomen, waarbij de voorgaande stem zoveel mogelijk stipt gevolgd wordt.

In ‘Grote fuga’ gaat het net zo. Na de zojuist geciteerde inzet gaat het gedicht verder en duiken er in de cursieve tekst tegenstemmen op. Daarbij zweven de regels van het geciteerde deel als losse, vet gedrukte regels tussen de volgende passages door.

Pa weer Zit in de keuken met zijn handen
Iedereen looft de handen van zijn vader
hoe die soms droegen soms sloegen
alle dingen nieuw maakten voor zich uitgespreid
op tafel Draagt me In zijn vingers
Jij was melaats Je was een hond met schurft
woont afkeer Knoopt geen jas dicht kamt geen haar
Van mij wel raakt me nergens aan Slaat hij
is het met de lat Logisch Ik vul zijn hoofd
met tegenzin ik maak zijn oorlog wakker
leeg wil hij alles Schoon Pa's Eerste Uitspraak:
Schoonheid is een leegte in het hoofd

‘Grote Fuga’ is door Gerlach geschreven bij het fameuze strijkkwartet van Beethoven, Grosse Fuge, op. 133, dat te boek staat als infernaal, extreem en intens. Beethoven schreef het aan het eind van zijn leven, in 1826, en al bij de première werd gesproken van een Babylonische spraakverwarring. Componisten spreken van ‘waanzinnige onstuimigheid’ en ‘het hamerende en drammerige van zijn ritmische motieven’. Orkestleider Frans Brüggen vindt alle strijkkwartetten van Beethoven prachtig, behalve de ‘Grosse Fuge’: ‘Dat is een afschuwelijk stuk. Dat ramt maar door. Toen was hij ook doof en half gek, ik kan het ook wel weer begrijpen.’ Maar het stuk heeft ook aanhangers die spreken van ‘de mooiste kwartetmuziek ooit geschreven’.

Onstuimig en hamerend is het gedicht van Gerlach ook. Het liegt er niet om. Melaats, een hond met schurft. Herhaald motief: Raakt me met geen vinger aan, slaat me met de lat.

Net als ‘Situaties’ zoekt het gedicht antwoorden op de vraag naar de bronnen van het geweld. Het kind maakt zijn oorlog in hem wakker. De vader wil zijn hoofd leeg houden, het kind vult zijn hoofd, met ‘tegenzin’ en ‘afkeer’. Hij heeft zijn ribben gebroken in Japan, in de haven van Nagasaki, bij het ijzeren staven sjouwen - de littekens staan op zijn rug.

Het is een man die zwijgend drinkt. Een man die zijn kind in het nauw drijft als het voor hem vlucht tot het geen kant meer op kan. ‘Sta ik daar verlamd’, zegt de ik-figuur dan.

Het tweede deel is een epiloog, die opent met de vraag: ‘Als iemand weg is heb je hem dan nog/ zoals hij was kon je hem laten komen’. Of het nog gaat over dezelfde personen, vader en kind, is niet expliciet, maar wel aannemelijk. Althans, voor wie meegaat in de niet onbekende opvatting in de psychologie dat een mishandeld kind zich sterk, extra hecht aan de mishandelaar. Zo'n kind kan zeggen: ‘je begreep/ hoe je hem had gemist de kans voorbij’. Het gedicht besluit met: ‘en er is geen plek meer waar hij niet is/ precies zoals het nu al jaren is// maar het is niet meer zo dat ik hem mis.’

De vader is dood, al is hij altijd en overal aanwezig gebleven. Hij bleef alles. Maar er is ook iets overwonnen. Het kind is het gemis voorbij. Ook de dichteres is een drempel over, thematisch. Is het raadsel nu ontsluierd? Het gedicht houdt geen afstand, maar blijft een gedicht.

‘Situaties en “Grote Fuga” zijn de omvangrijkste van de negen afdelingen. Tussen die afdelingen bestaan volop dwarsverbanden. In “Grote Fuga” bijvoorbeeld zegt de ik-figuur: “mij ziet hij alleen als hij me niet wil zien”, wat aansluit bij “niemand ziet het zoals het is” uit “Kst”. Ook de eerder in een gedicht gelegde eieren komen terug: elke ochtend moest het kind er drie halen voor vader.

Maar de relaties gaan verder. Zo ver dat je - ook omdat het zo mooi uitkomt - de héle bundel als een compositie opvat, als een fuga. Er is een leidend motief dat zich door de gedichten slingert, geweld, en er zijn tegenstemmen en stemmen die op de voet worden gevolgd. In de eerste afdeling figureren twee padden, een dier en mens. Na lezing van “Grote fuga” vallen de aankondigende woorden op. Er staat: “de grote Pad is dood, dis hem op.” Van hem wordt een gedicht later gezegd: “Soldaat kom terug naar de modder, kruip in mijn bloed. Niet makkelijk loslaten. Niet// haasten naar de verlossing.” Een soldaat voor wie de dood een verlossing is.

Een duidelijk patroon levert het woord “weet”, dat in 24 gedichten voorkomt. Voortdurend gaat het over wat de personages in de gedichten wel of niet weten en beseffen: “Hij weet dat zijn lichaam geen maat houdt”, “Hij weet dat hij verliest”, hij weet niemand anders’, ‘weet je dat nog’, ‘niks weet je zeker’ tot en met ‘alles wat je weet over hem raakt/ alles wat je van hem ziet’. Het idee van een compositie wordt versterkt doordat ‘weet’ moedwillig de eerste, vierde, achtste en negende afdeling overslaat. Eenzelfde orde wordt gevormd door de woorden ‘alles’ (36 keer) en ‘altijd’ (19 keer). Daar is nog veel meer over te zeggen; hier volstaat dat er zulke motieven en refreinen zijn. Zij maken de muziek.

Ja, Situaties is een fuga, een grote fuga, een infernaal, extreem en intens werk.

Eva Gerlach: Situaties. Uitgeverij De Arbeiderspers, 104 pag, €17,95.