Awater. Jaargang 4

[p. 4]

Interview
Een onbestemde geilheid
Interview met dichter Piet Gerbrandy

Foto's: Bram Budel

Dichter en Volkskrant-criticus Piet Gerbrandy voert een dagelijks gevecht tussen ongeremd zuipen en op tijd opstaan. Dat laat sporen na in zijn poëzie. Zijn nieuwste bundel Drievuldig feilloos vals doet hopen dat hij nooit vrede sluit. ‘Als het niet gaat over hoe ingewikkeld het leven is, hoeft het voor mij niet.’ Een gesprek over hoe te schrijven, hoe te lezen en hoe te leven. ‘Ik streef er niet naar iets moois te maken. Iets sterks wil ik maken.’

door Thomas Blondeau

‘Kijk, ik vind het helemaal niet verkeerd om het over het weer te hebben maar dan moet je het ook écht over het weer hebben. Want het weer is belangrijk, regen is belangrijk, zon is belangrijk. En als je het dan over regen hebt, doe het dan zo dat je als het ware de regen op je neer voelt stromen. Ik maak niet graag woorden vuil. Het grootste deel van de dag hou ik mijn mond. Gezellig kletsen doe ik nooit.’ Het is de enige keer dat Piet Gerbrandy (1958) zijn stem verheft tijdens het interview.

[p. 5]

De dichter van werken als Weloverwogen en onopgemerkt, Nors en zonder haten, De zwijgende man is niet bitter lijkt te spreken en te leven volgens de titels van zijn eerste drie dichtbundels. Woonplaats Amsterdam is allang geleden ingeruild voor een verstild dorp in de Achterhoek, een tv is pas onlangs het huis ingekomen en dan nog alleen om de retorische kunstgrepen tijdens de Amerikaanse presidentsverkiezingen te kunnen analyseren. En omdat het Nederlandse onderwijs volgens hem iedere intellectuele ambitie lijkt te hebben opgegeven, gooide de leraar klassieke talen de schooldeur achter zich dicht. Na meer dan twee decennia had de woede het gewonnen van de liefde voor het vak. Al mist hij de leerlingen wel. ‘Lief waren ze, allemaal. Ook de opstandige klootzakjes.’ Het is de enige keer dat iets van tederheid doorbreekt bij de man wiens poëzie vaak omschreven wordt als ‘aards’ en ‘ruw’.

Maar die woorden schieten te kort voor Gerbrandy's nieuwste bundel Drievuldig feilloos vals (2005). Het aantal pagina's is toegenomen en ook de gedichten zelf zijn langer geworden. Werd in vroeger werk nog plaats ingeruimd voor de beschrijving van gebeurtenissen, in deze bundel is dat nagenoeg verdwenen. In plaats daarvan wordt de lezer direct toegesproken, imperatieven passeren vaak de revue, het taalgebruik is complexer dan eerder en de bundel in zijn geheel gaat meer zingen dan vertellen.

Gerbrandy schrijft behalve gedichten ook poëzierecensies in de Volkskrant en essays over de klassieken voor De Groene Amsterdammer. Twee essaybundels verschenen er van zijn hand. Dit en zijn vertaling van het standaardwerk van de klassieke retor Quintilianus leverden hem de Frans Kellendonk-prijs 2005 op. Het juryrapport looft zijn glasheldere stijl en noemt hem ‘een tijdloze docent’. Wie de man om tekst en uitleg bij zijn nieuwste dichtbundel vraagt, krijgt echter het volgende te horen:

‘Dat kan ik niet. Want zodra een gedicht van mij in een bundel is terechtgekomen, ben ik de affiniteit ermee kwijt. Sterker nog, ik vergeet welk gedicht in welke bundel staat. Ik herlees mezelf nooit. Als ik moet voorlezen, neem ik altijd ongepubliceerd werk. Dus ik kan niet veel zinnigs zeggen over mijn eigen werk. Dat moeten anderen maar doen. Het schrijven van poëzie is voor mij een sterk fysieke aandoening.’

‘Ik vind dat een dichter iets te vertellen moet hebben’

Hoe bedoelt u?

‘Zie het als een honger, als een onbestemde geilheid. Spanning bouwt zich op en op een bepaald ogenblik moet er een ontlading plaatsvinden. Wanneer na een kwartier of een half uur het gedicht geschreven is, zakt die onrust weg.

Een dag later kan ik dan over het geschrevene gaan reflecteren. Dan kan ik er een beetje mee gaan klooien. Kijken of ik het de lezer kan aandoen. Maar er moet een fysieke drang aan vooraf gaan. Anders gebeurt er niets. Ik kan niet achter het bureau gaan zitten en aan de slag gaan.’

Bij de door u bewonderde Bilderdijk kwamen er tijdens dat soort ontladingen gelijk versvoeten uit rollen. Bij u ook?

‘Ik scandeer het niet maar er zit altijd wel een jambische of dactylische Schwung in. Die eerste fase gaat puur op ritme en klank. Soms zit er wel eens een beeld of een idee bij maar het is het ritme dat de regels oproept. Ik schrijf op de cadans van het lichaam. Ik heb het wel eens geprobeerd om niet-ritmische poëzie te schrijven maar het lukt gewoon niet. Mijn poëzie heeft voornamelijk te maken met de muzikaliteit van de taal.’

Maar u schrijft geen klankpoëzie. Sterker nog, uw poëzie staat vol met wat je oneerbiedig ‘levenswijsheden’ zou kunnen noemen. ‘Wijs noem ik hem die bang is/ gek te worden.’ Of ‘Wilt u ook graag ontsporen?/ Leg eerst rails.’ In uw laatste bundel klinkt het bijna als een opdracht: ‘Zit uit verbijt mijn beste lach het laatst.’ Moet uw wereldvisie gedeeld?

‘Ik vind inderdaad dat je iets te vertellen moet hebben. Ik probeer te laten zien hoe erg de wereld is. Hoe ingewikkeld het is om je door het leven heen te slaan. Als het daar niet over gaat dan hoeft het voor mij niet. Mooie prutswerkjes over niks zoals van Bernlef of soms Favery laten me koud. Die zijn eropuit om zo min mogelijk te communiceren. Daar ben ik niet in geïnteresseerd.’

Toch schrijft u geen toegankelijke poëzie. U wil ook niet in de eerste plaats communiceren.

‘Nee, ik wil deautomatiseren. Omdat het anders te makkelijk wordt. Poëzie is geen consumptieproduct of amusement. Het is de bedoeling dat er kortsluiting ontstaat waardoor je de wereld op een andere manier gaat zien. Zodat je je er bewust van wordt wat voor raar middel taal eigenlijk is. Je moet altijd wantrouwen wat je zelf en anderen zeggen.

Daarom heb ik zo'n hekel aan onzorgvuldig of wijdlopig taalgebruik. Daarom kan ik geen Leo Vroman lezen. Dat leutert maar door. Soms heeft hij heel goede regels maar ik denk dat hij gewoon de kraan openzet. Voor mij is poëzie een vorm van taal-

[p. 6]

gebruik met het hoogste soortelijk gewicht. Slap lullen past dan niet.’

Hoe gaat dat deautomatiseren in zijn werk?

‘Door het weglaten van zinsdelen en lidwoorden. Door het op zijn kop zetten van staande uitdrukkingen. Of onovergankelijke werkwoorden een lidwoord geven. Soms zegt men wel eens dat ik ongrammaticaal schrijf. Dat is niet mijn bedoeling. Het gebeurt wel eens dat ik een gedicht in wording een dag later teruglees en besluit het om te gooien omdat het dan werkelijk nergens over gaat. Dat kan ik de lezer niet aandoen.

In Drievuldig feilloos vals heb ik voor het eerst alle komma's eruit gegooid. Dat weglaten was een middel om nieuwe ontdekkingen te doen op het vlak van het uitbuiten van meerduidigheid van zinsbouw.’

U bent classicus, schrijft vaak over literatuur uit de Oudheid en vertaalde verschillende klassieke werken. Toch is uw poëzie niet doordrenkt van bucolische beeldspraak of mythologische referenties. Waakt u daarvoor?

‘Ik gebruik wel een enkele keer een mythologisch beeld maar dat probeer ik te vermijden omdat je daar tegenwoordig veel mensen mee buitensluit. Maar ook omdat je dan slordig lezen in de hand werkt. Want vervolgens gaat men alleen maar op de sjabloonwaarde letten en vergeet men te kijken naar wat er echt staat.’

De klassieken kunt u buiten de deur laten maar het wemelt wel van gedateerde woorden als ‘memmen’, ‘altoos’, ‘lommer’ of ‘puit’.

‘Omdat ik zo vaak bezig met oude teksten en veel achttiende- en negentiende - eeuwse poëzie lees zijn veel van die woorden me eigen geworden. Ik hou wel van de sfeer van die woorden. Dat oubollige dat naar het ironische helt.

Daarnaast kan ik heel enthousiast worden als ik een woord tegenkom dat ik nog niet ken. Zo gebruikte ik in mijn laatste bundel het woord “hispel”, een woord dat niet in het woordenboek te vinden is. Het komt uit de Achterhoek en betekent “mager” vrouwtje, “scharminkel”. De lezer weet niet wat het betekent en daarom gebruik ik ook niet vaak dit soort woorden anders ga je maar frustreren. Maar hier kon ik het niet laten. Zeker niet omdat ik het laat rijmen op “mispel”.’

In Drievuldig feilloos vals heeft u alle gedichten een ‘bodem’ gegeven. Een motto maar dan onderaan de pagina. De citaten komen van onder meer Julius Caesar en John Coltrane. Vanwaar al dat verwijs?

‘Dat is een beetje een uit de hand gelopen kunstgreep. Veel dichters verwijzen naar andere literatuur en ik vind dat meestal arrogant of gevaarlijk. Want je veronderstelt, ten ontechte, dat de lezer een heleboel dingen in zijn hoofd heeft. Het is nu eenmaal zo dat we niet meer allemaal hetzelfde referentiekader hebben. Je kunt niet verwachten dat de moderne lezer een toespeling op Horatius of Ezra Pound nog herkent.

“Ik wil niet schrijven voor een kleine groep hoogopgeleide ingewijden”

Maar ik ben ook een lezer en in mijn leven als lezer kom ik voortdurend teksten tegen die mij raken of inspireren. Het is dus niet zo, zoals een criticus meende, dat ik de gedichten laat voorkomen uit andere literatuur. Ik schreef eerst een gedicht en vervolgens probeer ik dat in een verband te brengen met een andere tekst.

Die bodems hebben een dubbele functie. Enerzijds is het een hommage aan de dichters en muzikanten die mij inspireren. Anderzijds kan de combinatie gedicht-citaat een extra context leveren die misschien niet voor iedereen vatbaar is. Mensen die de citaten wel kunnen duiden, krijgen een extratje cadeau.

Hierna doe ik dat niet meer, denk ik. Ik ben mij er erg van bewust dat het heel erg intellectualistisch en elitair kan overkomen. En dat is niet het soort poëzie dat ik nastreef. Ik wil niet schrijven voor een kleine groep hoogopgeleide ingewijden. Algemene kennis van het Nederlands en de wereld moet genoeg zijn om het gedicht te kunnen waarderen.’

Consequentie, deautomatiseren, communiceren. Het klinkt niet alsof u erop uit bent esthetisch genot te bewerkstelligen bij de lezer.

‘Ik streef er niet naar iets moois te maken. Iets sterks wil ik maken. Ik vertel ook wel eens een grap maar poëzie is een bloedserieuze zaak. Laatst zei Wiel Kusters tegen me dat hij aan mijn poëzierecensies kon zien dat ik geen katholiek was. Er zou een te grote ernst uitspreken. Het zou me niet verbazen als dat zo is. We zijn niet op de wereld om er een spelletje van te maken. Je moet hard werken en je plicht doen.’

Er zit een tweespalt in de manier waarop u schrijft. U noemt het een fysiek, natuurlijk proces maar tegelijk moet dat op alle mogelijke manieren ontwricht of in een stramien gedrukt.

‘Met die twee polen worstel ik elke dag van mijn leven. Hoe moet je omgaan met die drang die je in je voelt? Ik wil me iedere dag wel een stuk in mijn kraag zuipen want ik vind niks heerlijker dan ongeremd zuipen. Dat doe ik niet want de volgende dag moet ik op tijd weer op en werken. Maar aan de andere kant, louter leven als een monnik is ook niet aan mij besteed. Poëzie helpt mij bij het zoeken naar dat evenwicht.’

Die tweeledigheid zit bij u ook in enerzijds het schrijven en anderzijds het recenseren van poëzie. Op uw eigen gedichten beweert u geen zicht te hebben, terwijl u als criticus geprezen wordt om uw helderheid.

‘Ik ben schoolmeester geweest; dat laat zich niet verloochenen. Als je voor een krant schrijft, moet je duidelijkheid scheppen. Te werk gaan als een vormer. Dingen in een kader zetten, structuur zoeken.’

In dat zoeken naar duidelijkheid en structuur maakt u graag gebruik van indeling. U analyseert met behulp van de retorische drietand ethos-logos-pathos. Of deelt dichters in naar de criteria toegankelijk, ontoegankelijk, gesloten of dicht. Favery is ontoegankelijk en gesloten, Lucebert ontoegankelijk en open, Rawie dan weer toegankelijk en gesloten en Remco Campert toegankelijk en open. Waarom dit boekhouderswerk?

‘Ik probeer te begrijpen hoe poëzie werkt. Daarom probeer ik telkens nieuwe theorieën uit en zoek naar nieuwe beelden en metaforen. Neem die ethos-logos-pathos-analyse. Ik weet niet of dat een goede methode is maar in mijn onderzoek naar retorica kom ik dat tegen en dan probeer ik dat gewoon uit. Vaak loop je dan na een paar maanden tegen de grenzen van zo'n methode op en dan moet je op zoek naar iets beters.

Want het zijn altijd maar hulpcon-

[p. 7]

structies en die zijn altijd voorlopig van aard. Die beperkte houdbaarheidsdatum betreur ik niet. Voor je het weet zit je in een vast stramien en acht je alles onbestaand wat buiten je theorie valt. In de jaren tachtig had je die eindeloze discussie over autonome en anekdotische poëzie. Absolute onzin en gevaarlijk bovendien want op een gegeven ogenblik gaat iedereen geloven dat er maar twee soorten poëzie zijn.

Terwijl er zoveel verschillende soorten zijn als er gedichten zijn. Eigenlijk moet je bij ieder gedicht het hele poëzielandschap opnieuw indelen.’

U heeft zichzelf ooit ingedeeld als een ontoegankelijk, gesloten dichter. Bent u dat nog steeds?

‘Heb ik mezelf ooit ingedeeld? Waar dan? O, in een interview. Nou goed, jij zegt het. Ik heb geen idee in welke categorie ik precies thuishoor. Zoals al ik al eerder heb gezegd, ik heb geen zicht op mijn eigen poëzie. Laat iemand anders me maar indelen.’

Houdt die onderverdeling van u een waardeoordeel in?

‘Nee. Maar op volstrekt toegankelijke poëzie ben ik gauw uitgekeken en in volstrekt ontoegankelijke poëzie heb ik geen zin. Bijvoorbeeld zo'n Lucas Hüsgen. Dat is een charlatan. Die is volgens mij bewust bezig met rookgordijnen. Dan haak ik na een kwartier al af. Dan denk ik: “Ja jongen, lul maar, ik ga er geen moeite voor doen”.’

Over het lezen van poëzie schreef u: ‘Iedere lezer is een Narcissus die, zonder dat in de gaten te hebben, in het gedicht dat hij leest alleen de echo van zijn eigen stem verneemt.’ Wat kan een criticus dan nog doen behalve het aanbevelen of neersabelen?

‘Je ziet wat je ziet omdat je bent wie je bent. Daarom is het goed om kennis te nemen van wat een ander vindt om je eigen oordeel te scherpen. Dat is waar de criticus komt kijken. Maar je schrijft andermans poëzie toch altijd wat naar jezelf toe. Als men daarin je methode kan volgen is dat ook niet zo erg. Zo van “O ja, dit is Kopland door de bril van Gerbrandy”. Een bril kun je immers makkelijk afzetten.’

Een laatste vraag. U schrijft in uw laatste essaybundel dat de authenticiteitwaarde van wat een schrijver over zichzelf beweert altijd in twijfel getrokken moet worden. Want, vervolgt u, wie is niet gebaat bij ook maar een klein beetje mythevorming? Is u dat weer gelukt?

‘Ach, ik zeg niet dat ik authenticiteit afwijs. Ik vind dat je daar altijd naar moet streven. Maar hoe vaak gebeurt het niet dat je achteraf jezelf kunt betrappen op een dubbele agenda? Ik geloof niet dat mensen zichzelf kennen. Laat staan dat ze in de persoonlijkheid van een ander kunnen kruipen. Daarom snap ik ook het hele genre van de biografie of het interview niet. Dat berust volgens mij geheel op een misverstand.’