Awater. Jaargang 3

[p. 3]

‘Ik denk niet dat tante Bea blij was’

Foto: Wim van de Hulst

Op 27 januari 2000 werd Gerrit Komrij door de Nederlandse lezers verkozen tot de eerste Dichter des Vaderlands, zojuist is het startsein gegeven voor de campagne voor zijn opvolger, die op 1 januari 2005 moet beginnen. Een hele opluchting is het voor Komrij dat zijn ambtstermijn als Dichter des Vaderlands aan het eind van het jaar afloopt. ‘Er is een hoop gedonder over die paar versjes per jaar.’

Door Onno Blom

‘Ik wist natuurlijk vanaf de allereerste dag dat het vijf jaar zou duren, maar dat het vijf zulke lange jaren zouden worden, dat had ik niet verwacht,’ zegt Gerrit Komrij in Hotel Ambassade, steevast het statige onderkomen van de dichter als hij een paar dagen in Amsterdam is teruggekeerd uit zijn tweede vaderland, Portugal. ‘Toen ik die titel aanvaardde bestond die helemaal nog niet, dus ik wist ook niet wat me te wachten stond. Het was voor mij meteen duidelijk dat je daar niet te gewichtig over moest doen, maar dat ik wel het risico liep dat veel mensen daar gewicht aan gingen geven.’

En dat is dan ook prompt gebeurd. ‘Tsja, ik heb dat met enige verbijstering gadegeslagen. Dat je werd gebombardeerd tot iets, waarvan je wist dat je dat niet was. Alle verslaggeving over de Dichter des Vaderlands bevatte van meet af aan een stevige dosis leedvermaak. Dat is begrijpelijk. Ik heb geen mogelijkheid gezien om dat te voorkomen, en dat wilde ik ook niet. Ik heb gewoon “ja” gezegd omdat het me wel aardig leek. Grappig. In mijn naïviteit veronderstelde ik dat iedereen het wel grappig zou vinden voor een poosje. Dat bleek niet het geval. Vandaar dat ik het zelf nou ook wel weer welletjes vind.’

In een interview in nrc Handelsblad bij zijn aantreden als Dichter des Vaderlands op 27 januari 2000 had Komrij gezegd: ‘Tsja, hoe dichter je bij de dood komt, hoe meer dit soort dingen je gebeurt. Je moet er niet te lang bij stilstaan, anders wordt het een grafzerk op je kop.’ Komrij moet die grafzerk vervaarlijk hebben horen knarsen en zien wankelen en overhellen de afgelopen jaren. ‘Ach,’ zucht hij, ‘Er is steeds een hoop gedonder over die paar versjes per jaar, maar je zou ook kunnen zeggen: het gaat om het gedonder, niet waar? Overigens, als ik ze niet schrijf valt het ook niemand op. In het afgelopen jaar, vóór de geboorte van het Oranjekindje, heb ik bijna een halfjaar geen gedicht gepubliceerd. Hoorde ik niemand over.’ Vergenoegd: ‘Binnenkort ben ik ex. Dat ligt me toch beter.’

Toch heeft Komrij met gezonde tegenzin wel zijn best gedaan om er iets van te maken. ‘Die titel is ironisch en relativerend genoeg. Ik kon die titel mooi gebruiken om sponsors te vinden om allerlei dingen op het gebied van de poëzie van de grond te krijgen. En dat heb ik achter de schermen ook druk gedaan. Er is toch iets uitgekomen: een poëzietijdschrift, de Poëzieclub, de Sandwichreeks bij Uitgeverij 521 waarin debutanten en vergeten dichters figureren. Ik heb toch geprobeerd niet helemáál de kantjes ervan af te lopen.’

[p. 4]

De status die de Dichter des Vaderlands werd toegedicht was mede te danken aan het gewicht dat de Britse Poet Laureate werd toegekend. ‘Dat was het enige waarmee men mij steeds heeft vergeleken. Maar de Poet Laureate is een echte hofdichter. Ik had de pech dat het eerste wat er in 2000 gebeurde - en er gebeurt in Nederland natuurlijk nooit wat - met het Koningshuis te maken had. Dan bevalt het Koningshuis weer, dan gaat het weer dood. Dan duikelt er weer een misdadiger op in zijn gelederen. Bij toeval ging mijn eerste gedicht ook over de koningin, en vanaf dat moment dacht iedereen helemaal dat ik een hofdichter was. Maar in feite had ik met het Hare Majesteit en het hof geen bal te maken.’

Zijn allereerste gedicht, een vierluik over Beatrix, ‘ons aller marionet in koningstooi’, zal ten paleize minzaampjes zijn ontvangen. En het gedicht ‘Het aanstaande huwelijk’, gepubliceerd bij de aankondiging van de verloving tussen Willem-Alexander en Maxima, dat je begint te lezen vanuit het perspectief van de koningin, ‘straks trouwt mijn zoon’, maar dat in de vierde strofe blijkt te berusten bij een dwaze moeder die haar zoon heeft verloren onder het generaalsregime in Argentinië, zal de Dichter des Vaderlands zelfs zeer impopulair hebben gemaakt bij het hof. ‘ik denk niet dat tante Bea daar blij mee was. Dat heb ik ook wel via via gehoord. Alles watje hoort van het Koningshuis gaat ook via via en dat gaat je óók de keel uit hangen.’

Toen Komrij na publicatie van ‘Het aanstaande huwelijk’ Willem-Alexander voor het eerst weer ontmoette bij de opening van het voc-jaar, had de kroonprins met zijn handen in zijn zakken tegen hem gezegd: ‘Zo, gaan we weereen gedichtje schrijven?’ Komrij gnuift. ‘Eén voordeel heeft het Dichter des Vaderlandsschap. Dat is dat ik intussen ben uitgegroeid tot een stevige republikein.’

In ‘Oranjekindje’, gepubliceerd op de dag na de geboorte van prinses Amalia, bestaat daarover geen spoor van twijfel meer. De laatste strofe van het gedicht luidt:

Zorg dat het kind een leven krijgt dat echt is, Gun het een stem, een hart, een eigen pad - En schop de monarchie onder haar gat.

Met sombere blik zegt Komrij: ‘Het maakt vaak helemaal niet uit wat je schrijft. De opinie- en beeldvorming gaat heel traag. De meeste mensen zijn al trots dat ze met een idee over je rondlopen dat vijf jaar oud is. Een indruk die eenmaal is ontstaan, verander je heel erg moeilijk.’ Het lijkt er zelfs op dat Beatrix de laatste tijd de regie zelf in handen te nemen. Bij de begrafenis van Claus liet Beatrix haar eigen hofdichter, Huub Oosterhuis, door Komrij vroeger getypeerd als ‘de copywriter van de firma Christus & Co’, een vers voorlezen. ‘Een wondermooi gedicht! Ja, dan kan je eens zien hoe het ook kan. Zo op mijn knieën liggen, dat kan ik niet.’

De magie van maakwerk

Ironisch genoeg heeft Komrij de laatste jaren zelf ook verscheidene malen te horen gekregen dat hij door de knieën is gegaan. In De Groene Amsterdammer vroeg de dichter en criticus Piet Gerbrandy zich af: ‘Werd onze dierbare duivel definitief door het establishment ingekapseld? Hoe kon een dichter met de poëticale opvattingen van Komrij dit narrenpak aantrekken?’ Gerbrandy vond de gedichten van de Dichter des Vaderlands uitzonderlijk slappe versjes die een zichzelf respecterend poëet niet in de krant zet. ‘Maakwerk, daar zijn we tegen.’

Schijnbaar emotieloos zegt Komrij: ‘Dat is allemaal onzin. Er heerst veel hypocrisie over maakwerk. Als een van onze hoogwaardige dichters een telefoontje krijgt van een redacteur van een literair tijdschrift om te vragen of hij een aantal gedichten wil leveren voor het nieuwe nummer en hij stemt toe, dan is dat ook maakwerk. Gedichten schrijven bij gebeurtenissen, reageren op de maatschappelijke omgeving, dat is allemaal zo oud als de poëzie zelf. Ik weet niet waar de grens van maakwerk ophoudt of begint. Het beroemde adagium van Goethe luidt: “Elk gedicht is een gelegenheidsgedicht.” Daar lijkt me geen speld tussen te krijgen.’

Komrij verzet zich tegen het idee dat de dichter iemand is die louter schrijft als de regels spontaan in hem opwellen. ‘Er bestaat dat rare idee dat de dichter een soort zingende profeet is die in een jurk over de aardbol danst en die alleen maar gedichten schrijft wanneer het hem in zijn goddelijke voorzienigheid uitkomt. Onzin natuurlijk.’

Als de Dichter des Vaderlands op de voorpagina van de krant een gedicht publiceert weten de lezers natuurlijk zeker dat het heet van de naald is geschreven. ‘En dat is dan de grens van maakwerk? Ik heb altijd gedichten onder hoge druk geschreven omdat ze af moesten. In dertig seconden, als het moest. Ik heb dat nooit als iets onnatuurlijks ervaren. Het enige probleem met dit soort gedichten is dat ze ook werkelijk meteen gepubliceerd worden. Een tweede blik is je niet gegund.’

‘Iedere dichter,’ doceert Komrij, ‘schrijft bij gelegenheden gedichten. Hij moet iets openen, er is iemand jarig, er gaat iemand dood. Achteraf denkt de dichter: god, dat is eigenlijk niet zo'n gek gedicht. En dan haalt hij de titel, “Aan mijn moeder op haar 83ste verjaardag” weg, schrijft erboven “Aan ene oude moeder”, en dan is het ineens echt. Die tijd om nog eens een tijdje te overwegen of het al of niet bevalt, die heb ik niet als Dichter des Vaderlands. Ik heb altijd wel de afspraak met de krant dat als het echt niet lukt, dat het niet doorgaat. Maar het blijft je stemming van één avond, en die stemming kan ook wel eens een verkeerde zijn geweest.’

Komrij's ‘maakwerk’ zou de magie van de poëzie verpesten, vinden zijn critici. De dichter schudt het moede hoofd. ‘Maar dit is juist het toppunt van magie! Om een gedicht te schrijven op het moment van actuele verwarring, een aardbeving, een brand, een sterfgeval in de koninklijke familie, als iedereen zich nog afvraagt: wat moeten we daar nu weer van denken? Op zo'n moment kristalliseert de dichter één mening uit. Magischer bestaat niet. Je moet voor de dag komen, en het zijn de woorden die jou dat dicteren. En de wetten van het gedicht, niet de wetten van de gebeurtenis. Ik ben zelf ook altijd weer verbaasd wat eruitkomt. Of het kwaliteit heeft, tsja, daar zal elk gedicht een paar dagen voor moeten blijven liggen. Of een paar weken. Ik weet ook niet of ik die gedichten ooit zal bundelen. Maar ik schaam me er niet voor.’

Een acute Pleegzuster Bloedwijn-aanval

Volgens Arjan Peters van de Volkskrant zou Komrij zich wel degelijk moeten schamen: ‘De dichter en polemist Gerrit Komrij van wiens werk een weldadige distinctiedrift spatte, ontpopt zich de laatste tijd als een goedmoedige letterbaas die moeilijk nee kan zeggen.’ Peters signaleerde de ‘Veradriaanrolandholstisering’ van Komrij en sprak er schande van dat de Dichter des Vaderlands zich veelvuldig liet ‘fêteren’.

‘Naar dit soort opmerkingen kijk ik met grote verbazing. Zou ik nu totaal iemand anders zijn geworden? Dergelijke opmerkingen bestaan uit wishful thinking. Men had graag gezien dat ik iemand was geworden die de schoenen likt van de machtigen en de invloedrijken, dat ik een verachtelijk sujet zou zijn geworden en in het gevlei hoopte te komen bij de vorsten van de wereld. Terwijl ik toch eigenlijk al die tijd mijn jute zak heb aangehouden. Elke morgen sta ik op onderwijl de Internationale fluitend. De mensen willen ook graag dat je je verlaagt. Dat is iets waar je je niet tegen kan verweren. Je kan alleen maar doorgaan. Maar die opmerkingen hebben toch wel een peil dat je diep treurig stemt. Vooral als het komt van mensen van wie je denkt: die zouden beter moeten weten.’

Volgens Peters komt het allemaal door Portugal, en omdat Komrij er ‘warmpjes’ bij zou zitten. ‘Er heerst daar inderdaad een gemiddelde temperatuur van 25 graden, dat heeft die jongen goed gezien.’ Peters schreef: ‘Portugal heeft hem ervan doordrongen hoe Hollands hij is. Uit dankbaarheid voor onze dankbaarheid, uit heimwee wellicht, komt hij hier nu de poëzie promoten, overal, waar men hem maar wenst.’

‘Dankbaar was ik helemaal niet, toen ik werd verkozen tot Dichter des Vaderlands. Sterker nog: ik bén niet eens verkozen tot Dichter des Vaderlands. Ik was in de verkiezingsstrijd geëindigd als goede tweede. Tatjana Daan, de toenmalige directeur van Poetry International, belde me in paniek op dat degene die verkozen was, Rutger Kopland, geweigerd had. Daar had ze absoluut niet op gerekend, want in de maanden voorafgaand aan de uitslag van de verkiezingen had Rutger Kopland bijna elke dag naar Poetry gebeld om te horen hoe hij ervoor stond in de stemming. Toen had hij gewonnen, met een neuslengte, toen wilde hij niet. Daarop smeekte Tatjana Daan mij of ik het dan alsjeblieft wél wilde doen. Ik wilde geen spelbederver zijn. Ik zei: dat doe ik wel een tijdje. Achteraf gesproken natuurlijk een acute pleegzuster Bloedwijn-aanval.’

Foto: Wim van de Hulst

[p. 5]

Komrij voelde al snel nattigheid. ‘Ik dacht: ja, die meneer Kopland die gaat vanaf dit moment met de eer strijken. Die gaat vast doen of hij een “echte” dichter is, die nooit gelegenheidsgedichten schrijft. Zo gaat dat in Nederland: degene die weigert is altijd de grootste. En degene die zijn nek uitsteekt moet de klappen opvangen.’ Grimmig: ‘in elk geval hoop ik nog voldoende tijd te krijgen in de poëzie om mijn eigen reputatie grondig te bederven.’

Komrij's reputatie is gedurende zijn schrijversschap nogal eens aan verandering onderhevig geweest. Steeds werd hem een ander etiket opgeplakt. Als debutant gold hij als een uit de dood herrezen Piet Paaltjens, als homoseksueel als de Nederlandse Oscar Wilde, en als Dichter des Vaderlands nu dus als de nieuwe Adriaan Roland Holst. ‘Dat is een kwaadaardige onwil om te kijken wat je werkelijk aan het doen bent. Dat gebeurt in Nederland altijd pas na je dood. Ik denk ook dat op de dag dat er een nieuwe Dichter des Vaderlands aantreedt, dat men meteen zal zeggen: die eerste was zo gek nog niet.’

‘Hoe dat toch komt? God mag weten waarom dat hier zo werkt. Het is een voorspelbaar mechanisme, maar het is toch altijd weer teleurstellend als Nederlanders aan dat mechanisme beantwoorden. Er wordt geroepen dat er tegenwoordig veel meer mag en veel meer kan dan in de dagen die achter ons liggen, maar in feite is alles nog even benauwd en voorgeschreven als altijd. Men heeft nog altijd moeite met ironiseren en versatiliteit. Mensen moeten doen wat ze geacht worden te doen. Er is blijkbaar een onzichtbare instantie in Nederland die precies dicteert wat men moet doen. Ik kan met die instantie niet uit de voeten. Als ik wel wist hoe dat mechanisme werkte, dan zat ik er inderdaad eens warmpjes bij.’

De verwarring is wel enigszins te begrijpen omdat Komrij er altijd een duivels plezier in heeft gehad om zichzelf tegen te spreken. In hem klinkt een koor van tegenstemmen. ‘In elk geval huizen er twee dichters in mij. De dichter en de Dichter des Vaderlands - en die twee kunnen elkaar niet uitstaan. Uiterlijk kan ik die twee goed combineren, maar innerlijk voel ik ze als twee gescheiden dingen. Ik splits me op in twee zeer verschillende figuren die het elk voor zich zo goed mogelijk proberen te doen en hun zuiverheid proberen te bewaren. Ik voel me door de paar jaar dat ik - ik krijg het woord bijna niet meer over mijn lippen - Dichter des Vaderlands ben niet gecompromitteerd.’

Een natuurtalent

Komrij houdt er eigenlijk niet van om over poëzie te theoretiseren, al helemaal niet over zijn eigen poëzie. ‘Ik ben een natuurtalent. Ik schrijf gedichten uit de losse pols. Dat betekent niks - en dus alles. Ik moet er alleen maar wat van zeggen omdat me dat gevraagd wordt. Het staat er zoals het er staat. Ik ben niet van plan de slaaf te worden van een of andere theorie die mensen mij aanpraten, of die ik mijzelf aanpraat. Alles wat ik erover zeg is met moeite bijeengeschraapt, en kan weer omvergeworpen worden door mijn volgende gedicht. Ik heb altijd het gevoel gehad dat ik die gedichten niet schrijf, maar dat als ik eenmaal aan het schrijven ben, het gedicht zijn eigen wetten dicteert. Dat is dan je geluid, je stem, je stijl. God mag weten hoe het heet. Daar zit je aan vast, net zoals je aan je kop vastzit.’

Hij peinst even en zegt dan: ‘Ik moet toch iets doen. En wel op zo'n manier, dat het je andere werk niet in gevaar brengt. Er zijn ook dichters die zijn arts of psychiater of advocaat. Die werken, zo mag je hopen althans, twaalf uur per dag aan hun vak en gaan daarna een potje dichten. Maar daar wordt nooit over gepraat, dat die mensen ook nog een andere functie vervullen. Ik ben een arme schrijver die van zijn werk moet leven, dus ik dacht: gut, zoiets is misschien ook wel een goede reclame voor mijn eigen poëzie. Zo'n ambt zou de mensen nieuwsgierig kunnen maken. Iedereen wil toch dat zijn gedichten opvallen.’

Pretendeert Komrij ook een nieuw soort gedichten te hebben bedacht, nu er naast vrije verzen, sonnetten, sinterklaasgedichten ook Dichter des Vaderlandsgedichten bestaan? ‘Ik zie ze inderdaad als een apart genre, al is dat niet zo'n uitzonderlijke prestatie. Je kan ook op de kermis gaan staan met een kraam waar je voor vijfentwintig gulden de mensen gedichten toeroept. Dat zijn dan kermisgedichten. Vroeger had je ook wel gedichten die werden geschreven op gegeven eindrijm. Eindrijmgedichten. Op poetryslams moeten de dichters onmiddellijk op elkaar reageren. Debatgedichten. Bij mij hoeft er maar iets te knallen, ontploffen of verstoppen in het land - dan schrijf ik daar een gedichtje bij.’ De Dichter des Vaderlands schrijft niet alleen een verslagje, maar kiest ook stevig stelling. ‘Dat is nu eenmaal de manier waarop ik de zaak invul. Ik kies ervoor om ook steeds een standpunt in te nemen, al is het maar om de discussie op te wekken. Wat heb je aan een gedicht dat 's avonds op de voorpagina van de krant staat, en waar iedereen zijn schouders over ophaalt? Een gedicht dat lauw of half-warm is? Niets. Je wilt ook dat het niet onopgemerkt voorbijgaat.’

Zelfbeschouwt Komrij de ‘politieke’ lading van zijn gedichten niet als iets nieuws, maar als iets dat altijd in zijn poëzie aanwezig is geweest. ‘Ik heb mijn hele leven politieke gedichten geschreven. Al mijn gedichten gaan in tegen totalitaire opvattingen, van welke aard dan ook. Ze bezingen het zigeunerschap en de vrijheid. Tussen de regels door is niet van kilte, maar van mededogen sprake - sorry dat ik zulke grote woorden gebruik. Mijn gedichten verraden hoe ik mij verhoud tot de wereld. Wat heb je eraan als de dichter geen maatschappelijk, maar alleen maar een zielkundig verschijnsel is?’

Ook als Dichter des Vaderlands koestert Komrij de wens het gedicht te schrijven dat de blik van de lezer op de wereld blijvend zal beïnvloeden. ‘Ik ben altijd bezig het definitieve gedicht te schrijven. Vandaar dat het ook geen onverdeeld genoegen is. Het komt er niet bij mij uit als het sap uit de druif. Niet dat het er altijd uitgeperst hoeft te worden, maar er zijn momenten dat ik er tegenop zie. Als Dichter des Vaderlands heb ik me ervoor ingezet om de poëzie niet langer louter voor te stellen als een aangelegenheid van jonge meiden en hoog-pathetische doetjes. Op mijn manier heb ik - hoewel ik daar nooit aan denk - toch wel een heel klein bescheiden steentje aan deze liefdadigheid bijgedragen.’ Schamper: ‘Laat ik het zelf eens zeggen, een ander doet het niet.’

Illustratie: Bas van der Schot

Des vaderlands? De dichter zou het willen.
Dit is een land des onderscheids. Verdomd,
Als ik die hondenkop zie ga ik gillen -
Of aan die vijf jaar nooit een einde komt.

Wat is dat hele instituut nou waard?
Hij zelf wordt zwaar, zijn verzen worden lichter.
Kom, rijbroek aan en hobbel op je paard
Terug naar Portugal, verlopen dichter.

Gerrit Komrij