De arbeidsenquête van 1887. Deel 3: De vlasindustrie. Tilburg. Eindverslag

[p. 323]

De Sociaal-Demokratische Bond en de enquete

De eerste reactie van de Sociaal-Demokratische Bond (SDB) op de instelling van de parlementaire enquêtecommissie was uiterst negatief. Onderzoekscommissies kosten alleen maar meer geld, schrijft het partijorgaan ‘Recht voor Allen’, en die centen ‘konden heel wat beter gebruikt worden voor de werkloozen buiten de Kamer; want de werkloozen in de Kamer krijgen al genoeg.’ Spottende commentaren werden gewijd aan de samenstelling van de commissie en Goeman Borgesius wordt belachelijk gemaakt omdat hij ervan overtuigd was dat alleen hijzelf geschikt zou zijn om als voorzitter op te treden. Verniers van der Loeff, die door de commissie tot haar voorzitter werd gekozen, krijgt als omschrijving mee: ‘een kapitalist in optima forma’. Eind oktober 1886 wordt ook de commissie als zodanig aangevallen en het belang van haar activiteiten in twijfel getrokken: ‘Een commissie uit het parlement der bezitters zal behandelen den toestand der niet-bezittenden! Ziedaar de grootste dwaasheid!’, schrijft Domela Nieuwenhuis in ‘Recht voor Allen’.

Spoedig wordt ook de werkwijze van de commissie bekritiseerd. De SDB is verontwaardigd over het feit dat alleen de vakverenigingen en niet de politieke partijafdelingen van de SDB de vragenlijsten van de commissie toegestuurd hebben gekregen. Dat laatste lijkt enigszins overdreven, omdat de SDB de vakverenigingen juist had opgericht om de toestand van de arbeiders in de verschillende beroepen beter te leren kennen en om daar iets aan te doen. Binnen de socialistische vakverenigingen waren echter ook andere geluiden te horen dan de felle afwijzing in ‘Recht voor Allen’. In het midden van november 1886 staat de vragenlijst van de commissie wel degelijk op de agenda van een groot aantal socialistische vakverenigingen. En op de cursusvergadering van de SDB-afdeling Haarlem, waar alleen leden toegang hadden, wordt op 21 november 1887 over de enquête gedebatteerd. De spreker van die middag, F.W. Gebing, verdedigde het standpunt van de Centrale Raad van de SDB en wees de enquête volstrekt af. Niet alle aanwezigen waren het daar blijkbaar mee eens; er kwam verzet uit de zaal:

[p. 324]

‘Enkelen der aanwezigen meenden dat het toch geen kwaad kon op de gestelde vragen te antwoorden, alleen maar opdat de werklieden later niet verweten zou kunnen worden, dat zij zelf niet mee hadden willen werken om eene wet op den arbeid tot stand te brengen. Anderen daarentegen meenden dat met zakkenrollers nooit moet onderhandeld worden over middelen tegen zakkenrollerij.’

Aldus het verslag van deze vergadering. De meningen binnen de SDB bleven verdeeld en de discussies woedden nog enige tijd voort. Een aantal belangrijke figuren uit de Amsterdamse afdeling was voorstander van een gematigde opstelling en wenste zelfs medewerking niet uit te sluiten. Onder hen bevinden zich oud-gedienden uit de jaren zestig als Klaas Ris en Piet Schröder, maar ook een activist uit de vakbeweging als Willem Ansing. Deze drie waren al actief geweest in de tijd van de Eerste Internationale en zij keerden zich nu tegen de houding van de Centrale Raad van de SDB in Den Haag.

De felste tegenstander van de enquête was de tweede secretaris van de SDB, C. Croll, een vertrouweling van Domela Nieuwenhuis. In december 1886 reist Croll naar Amsterdam om daar in het vergaderlokaal van de SDB-afdeling over de enquête te spreken. Er waren veel belangstellenden en Croll sprak, volgens het verslag, bijzonder fel: ‘Hij geselde het gehuichel van belangstelling in het lot van de arbeiders en deed een beroep op de vereeniging van alle arbeiders.’

Intussen had de Centrale Raad een officiële verklaring gepubliceerd over haar standpunt en die aan de commissie in Den Haag toegezonden. Deze weigerde echter de verklaring van de SDB aan haar stukken toe te voegen, omdat zij alleen de socialistische vakverenigingen had aangeschreven om antwoord te krijgen op de gestelde vragen. De toon van de brief van de SDB was overigens bepaald niet zachtzinnig en zowel de opzet van het onderzoek als de samenstelling van de commissie werden er frontaal in aangevallen:

‘Wij voor ons voorspellen niets goeds van dat werk en ontzeggen daaraan alle waarde en aan deze commissie alle vertrouwen:

1.	wegens hare samenstelling enkel uit voorstanders van de kapitalistische produktiewijze en een enkelen handlanger van dezulken, gekozen door dito personen, zonder aan arbeiders een plaats toe te kennen in die commissie om een werkzaam aandeel te nemen aan een onderzoek, waartoe zij en zij alleen de goede gegevens kunnen leveren;
2.	wegens de even onverstandige als partijdige wijze waarop de vragen zijn gezonden. Onder anderen zond men in Twenthe wel de vragen aan de Kamers van Koophandel en Fabrieken, maar niet aan de arbeidersvereenigingen. Blijkbaar wil men dus geflatteerde opgaven omtrent de arbeiderstoestanden, evenals de kapitalistenklasse de kunst verstaat om op finantiëel gebied geflatteerde balansen te maken;

[p. 325]

3.	wegens den korten tijd die gelaten is aan de arbeiders om een behoorlijk antwoord gereed te maken. [...]
4.	wegens de manier van werken, zoodat men niet in die streken zelf zitting houdt, om ter plaatse informatiën in te winnen, maar in 's Gravenhage blijft, om daar onder te gaan in en bedolven te worden onder schriftelijke rapporten en slechts betrekkelijk weinigen toe te laten tot een mondeling gesprek;
5.	wegens het geheim karakter zoodat de vergaderingen niet openbaar zijn en niet elk kan worden gehoord, die zich daartoe bereid verklaart;
6.	wegens het gemis aan waarborgen voor hen die wegens hun verklaringen voor de commissie door de werkgevers uit hun brood worden gestooten. Van Staatswege moest aan allen, die verklaringen aflegden, een waarborg worden gegeven om finantiëel schadeloos te worden gesteld bij ontslag;
7.	wegens den duidelijken toeleg dien wij nu reeds vooraf kunnen constateeren. Het is niet te doen om afdoende maatregelen te nemen.’ [...]

En na deze zeven argumenten tegen de commissie, vervolgt de Centrale Raad van de SDB:

‘Het vragen om inlichtingen is het beste bewijs dat men zichzelf een brevet van onbekwaamheid uitreikt. Dankbaar voor die erkenning meenen wij dat men dan ook verplicht is de plaats te ruimen die men inneemt, om haar te doen bezetten door anderen, die toonen beter berekend te zijn voor de taak die men hun oplegt. Een klassenregeering als de onze zich steeds heeft betoond, werkt aan 't behoud der klassenheerschappij, waaraan zij haar ontstaan en behoud heeft te danken. Recht aan alle klassen en afstand van genoten voorrechten te doen, dat is evenmin te verwachten van ulieden, als dat de luipaard zijn vlekken, de hyena zijn vraatzucht zal afleggen.’

Dat loog er niet om. Ter toelichting verklaarde de Centrale Raad van de SDB nog dat zij dit antwoord alleen op uitdrukkelijk verzoek van de bij haar aangesloten vakverenigingen had opgesteld. En ten overvloede deelde zij verder mee dat de Amsterdamse Bestuurdersbond, waarin elf socialistische vakorganisaties samenwerkten, een motie had aangenomen waarin alle medewerking aan de enquête afgewezen werd. Maar, zo vervolgt de Centrale Raad van de SDB, alle verenigingen die over een antwoord hebben gepraat, hebben de volgende eisen:

1.	Algemeen kiesrecht
2.	Verbod van alle kinderarbeid onder de veertien jaar
3.	Beperkte arbeid voor kinderen van 14 tot 18 jaar
4.	Acht-uren werkdag voor mannen en vrouwen tegen een wettelijk minimumloon.

Dit verregaande sociale programma kwam in hoofdzaak overeen met het urgentieprogramma van de SDB in die tijd.

[p. 326]

Toch slaagt de Centrale Raad er niet in om met dit standpunt de oppositie binnen eigen gelederen tot zwijgen te brengen. Het is de Amsterdamse afdeling van de (sociaal-democratische) IJzer- en Metaalbewerkers Bond die openlijk de SDB-leiding tart en een eigen verklaring stuurt naar de commissie. Daarin wordt vastgesteld dat de Bond weinig of niets van de enquête verwacht, maar toch wil meewerken zodat ‘ons niet naar het hoofd geslingerd worde: toen wij iets wilden doen, toen wildet gij niet.’ Daartoe laat de bond een uitvoerig rapport samenstellen en worden de voorzitter en de secretaris als getuigen naar de commissie afgevaardigd. Zo verschijnen Willem Ansing en Johan Heuperman in Den Haag. Zij zijn daar overigens niet de enigen. Ook Klaas Ris en Piet Schröder getuigen - op eigen verzoek - voor de commissie. En ook door de socialistische bakkersgezellen-vereniging ‘Loon naar werk’ wordt aan de enquête medewerking verleend.

De boycot van de Centrale Raad slaagde dus maar ten dele. Daardoor bevatten de verslagen een aantal boeiende verhoren, waaronder dat van Willem Ansing dat tot de belangrijkste sociale documenten uit de jaren '80 van de vorige eeuw behoort. Bovendien leidde zijn verhoor tot een van de meest besproken en indrukwekkende getuigenissen die voor de commissie werden afgelegd. In een openbare vergadering legde hij later verantwoording af voor al zijn uitspraken en in het eindverslag van de commissie wordt de waarheid ervan onderschreven.

Het waren vooral de ervaren arbeiders - die al sinds de dagen van de Eerste Internationale actief waren in Amsterdam - die zich tegen de uiterst negatieve lijn van de Centrale Raad uit Den Haag binnen de SDB verzetten.