De arbeidsenquête van 1887. Deel 3: De vlasindustrie. Tilburg. Eindverslag

[p. 307]

De Nederlandse klassenmaatschappij in de XIXe eeuw

Rond 1890 bedroeg de Nederlandse bevolking ruim vier en een half miljoen personen. Vergeleken bij 1850 was er sprake van een sterke groei die vooral te danken was aan de twee decennia tussen 1870 en 1890. Ook daarin weerspiegelde zich de nieuwe fase waarin Nederland in die periode belandde: het begin van de industrialisering. In 1850 telde Nederland nog maar net drie miljoen inwoners - een aantal dat al bijna twee eeuwen daarvoor bereikt was.

Over de sociale structuur van deze veranderende samenleving zijn we redelijk goed ingelicht. Bij de volkstelling van 1889 werden voor het eerst sinds dertig jaar weer de beroepen gevraagd en apart opgetekend. Nu is het een merkwaardig feit dat volgens de officiële cijfers de beroepsbevolking van Nederland veel minder sterk toegenomen was dan de totale bevolking. Bij de telling van 1849 gaven 1.250.000 mensen op dat zij een beroep uitoefenden, terwijl er dat in 1889 1.650.000 waren. Dat betekent dat op de totale bevolking in 1849 41 procent een beroep uitoefende, en in 1889 nog maar 36,5 procent. Waarschijnlijk ligt de oorzaak in het feit dat aan de volkstellers strengere instructies waren meegegeven. Alleen mensen die een volledig beroep uitoefenden en van de opbrengst daarvan zichzelf of hun gezin moesten onderhouden, werden in de tellingslijsten opgenomen.

Daardoor verdwenen vooral vrouwen uit het cijfermateriaal. In 1849 gaf nog 21 procent van alle vrouwen een beroep op; veertig jaar later was dat teruggelopen tot ongeveer 15 procent. Deze percentages zeggen niets over de werkelijk bestaande vrouwenarbeid, die hoogstwaarschijnlijk in diezelfde periode aanzienlijk is toegenomen door de proletarisering van handwerkslieden en ambachtslui. Immers in het traditionele levenspatroon van de handwerksman werd het als een sociale declassering beschouwd als de man niet in staat was om het gezin op zijn eentje te onderhouden en de vrouw uit werken moest gaan. Juist in de enquêteverslagen is herhaaldelijk te lezen hoe de crisis van de jaren tachtig en de mechanisering de ambachten ernstig troffen en hoe de vrouwen noodgedwongen werkhuizen zochten of de fabriek in gingen.

[p. 308]

De cijfers over de vrouwelijke beroepsbevolking zijn dus over het algemeen erg onbetrouwbaar - zij geven hoogstens een indicatie van de meer of minder strenge instructies die de volkstellers meekregen in een bepaald jaar. Om die reden zullen we in het hiervolgende overzicht van de sociale structuur van de Nederlandse samenleving en van de veranderingen daarin, ons noodgedwongen moeten beperken tot de mannelijke beroepsbevolking, waarover de cijfers betrouwbaarder zijn. Daarnaast zullen de afzonderlijke cijfers voor de vrouwelijke beroepsbevolking waar mogelijk aangegeven worden. Bij het bekijken van dit materiaal kan vastgesteld worden dat vrouwenarbeid in de meeste sociale lagen weinig voorkwam, behalve onder de ongeschoolde en fabrieksarbeiders in de steden en de landarbeidersbevolking op het platteland.

Hoewel de sociale structuur van de, Nederlandse samenleving rond 1850 (dus vóór de grote veranderingen die de industrialisering met zich mee zou brengen) niet met exactheid is aan te geven, kunnen we wel een beeld geven dat bij benadering juist is. Daarvoor kunnen de gegevens over de mannelijke beroepsbevolking dienen. Deze cijfers bevatten een alleszins betrouwbaar beeld van de sociale gelaagdheid. In de meeste gevallen is het beroep dat iemand uitoefent immers de beste indicatie voor zijn plaats in de sociale gelaagdheid. De plaats binnen het produktieproces is - anders gezegd - bepalend voor de positie binnen de sociale structuur (zie tabel 1, hiernaast).

De arbeidende klasse maakte rond 1850 niet meer dan de helft van de totale mannelijke beroepsbevolking uit. Opvallend is ook dat ongeveer 11 procent tot de zelfstandige ambachtslieden behoorde. In de meeste gevallen oefenden deze ondernemers hun beroep alléén uit of met slechts een paar knechts in loondienst. Het zeer lage percentage van het administratief en technisch personeel (1,5 procent van de mannelijke beroepsbevolking) is eveneens een indicatie van de overheersende positie van het kleinbedrijf binnen de Nederlandse economie.

Opvallend is ook het hoge percentage dat de agrarische sector innam binnen de totale mannelijke beroepsbevolking: liefst 45 procent, waarvan meer dan de helft tot de zelfstandige boerenklasse behoorde. Rond 1850 leefde nog meer dan zestig procent van de Nederlandse bevolking in de dorpen en op het platteland en nog geen veertig procent in de steden (boven de 5.000 inwoners).

Er bestonden natuurlijk grote verschillen tussen de sociale structuur van de stedelijke bevolking en die van het platteland. De stedelijke structuur was uiteraard aanmerkelijk ingewikkelder en geeft een totaal andere verdeling tussen de verschillende sociale lagen en klassen te zien. Terwijl op het platteland alleen boeren en arbeiders te onderscheiden zijn - met de ambachten en winkels in de dorpen - zijn in de twintig grootste steden

[p. 309]

Tabel 1: Sociale structuur van Nederland rond 1850, in procenten (aantal inwoners: 3.056.879)
Bourgeoisie		3
Kleine burgerij		23
waarvan:
a.	zelfstandige ambachtslieden		11
b.	winkeliers, kooplieden enz.		7
c.	vrije beroepen		2,5
d.	administratief/technisch personeel		1,5
Boerenklasse		24
(zelfstandige boeren, dwz. van grootgrondbezitters tot keuterboeren zonder personeel)
Arbeidersklasse		50
waarvan:
a.	geschoolde handwerkslieden		20
b.	losse arbeiders, fabrieksarbeiders en sjouwers		10
c.	landarbeiders en veenarbeiders		20
Bron: Tijdschrift voor sociale geschiedenis, 1976, 5, p. 181

van het toenmalige Nederland alle lagen en klassen vertegenwoordigd. De bourgeoisie vormde er 6 procent en de kleine burgerij maakte er maar liefst 36 procent van de bevolking uit. De arbeidersklasse vormde er 58 procent van de mannelijke beroepsbevolking en het is in verband met de resultaten van de arbeidsenquête interessant om te zien dat de geschoolde handwerkslieden het overgrote deel van deze klasse in de steden uitmaakten: ruim twee derde van het totale aantal. Losse, ongeschoolde en fabrieksarbeiders vormden één derde van de stedelijke arbeidersklasse, of bijna 18 procent van de beroepsbevolking. We kunnen dan ook gerust stellen dat rond 1850 het overgrote deel van de ongeschoolde arbeidskrachten op het platteland te vinden is.

Wanneer we nu proberen na te gaan hoe de toestand in het jaar 1887 was en welke veranderingen de beginnende industrialisering had veroorzaakt binnen de sociale structuur, kunnen we helaas niet over dezelfde overzichtscijfers per sociale klasse of laag beschikken. Die zijn echter wèl beschikbaar voor de periode rond de eeuwwisseling. Met dat voorbehoud zullen we hierna twee tabellen weergeven die de cijfers van 1900 bevatten over de mannelijke beroepsbevolking, uitgesplitst naar bedrijfstakken en de plaats

[p. 310]

van ieder binnen het bedrijf. Uit deze cijfers blijken de grote veranderingen die de sociale structuur in de halve eeuw tussen 1850 en 1900 had ondergaan. Het zijn de directe effecten van het industrialiseringsproces dat rond 1870 inzette en dat in 1887 uiteraard nog niet voltooid was.

Tabel 2: Mannelijke beroepsbevolking van Nederland in 1850 en 1900 (aantallen en percentages)
Bedrijfstak	1850		1900
1. Landbouw	394.000	45	512.000	34
2. Industrie en ambacht	189.000	22	403.000	27
3. Bouwvakken en onderhoud	60.000	7	130.000	9
4. Handel, banken, verzekering	61.000	7	178.000	12
5. Vervoer en verkeer	56.000	6	102.000	7
6. Dienstverlenende sector	92.000	11	129.000	9
7. Overige	29.000	2	34.000	2
	_____	_____	_____	_____
	881.000	100	1490.000	100
Bron: CBS Volkstelling 1960, deel XIII C

In deze tabel zien we dat de mannelijke beroepsbevolking in vijftig jaar bijna verdubbelde. Het meest opmerkelijke is natuurlijk de achteruitgang van de landbouwsector, die met 11 procent teruggelopen is van 45 naar 34 procent van de beroepsbevolking. Daarnaast is er ook een - lichte - achteruitgang in de sector dienstverlening, die waarschijnlijk veroorzaakt wordt doordat in 1850 in deze bedrijfstak ook het dienstpersoneel was opgenomen. Daarentegen is de grootste groei te zien bij de sector van handel, banken en verzekeringswezen: van zeven naar twaalf procent. Industrie en ambacht vertonen een minder spectaculaire groei van 22 naar 27 procent.

In de nu volgende tabel worden de cijfers van de mannelijke beroepsbevolking uitgesplitst naar de positie in het bedrijf. Daarbij worden drie categorieën gebruikt:

A.	bedrijfshoofden: allen die zelfstandig en voor eigen rekening een beroep uitoefenden, waaronder ook vrije beroepen.
B.	employés: personen die voor rekening van een ander hoofdarbeid verrichtten (administratief, technisch en toezichthoudend personeel).
C.	arbeiders: allen die in loondienst lichamelijke arbeid verrichtten.

[p. 311]

Tabel 3: Mannelijke beroepsbevolking van Nederland rond 1900 naar sociale laag
	aantal personen	pct. v.d. beroepsbevolking	sociale laag
			A.	B.	C.
Bedrijfstak			(percentages)
1. Landbouw	512.000	34	32	1	67
2. Industrie en ambacht	403.000	27	20	5	75
3. Bouwvakken en onderhoud	130.000	9	23	1	76
4. Handel, banken, verzekering	178.000	12	50	19	31
5. Vervoer en verkeer	102.000	7	19	11	70
6. Dienstverlenende sector	129.000	9	19	65	16
7. Overige	34.000	2	-	-	100
	_____	_____
Totaal	1.490.000	100	28	10	62
Bron: CBS Volkstelling 1960, deel XIII C

Het meest opvallende cijfer is hier ongetwijfeld dat van het aantal arbeiders binnen de totale mannelijke beroepsbevolking: in 1900 vormen zij 62 procent van deze beroepsbevolking. Vergeleken met 1850 (toen dat 50 procent was) een toename met 12 procent! Het aantal bedrijfshoofden bedraagt in 1900 maar 28 procent van de beroepsbevolking (rond 1850 nog bijna 45 procent!). De grootste klap bij deze achteruitgang viel in de agrarische sector, waar het aantal zelfstandige boeren meer dan gehalveerd werd: van 24 naar 11 procent van de totale beroepsbevolking. Het aantal landarbeiders daarentegen gaf een stijging te zien van ongeveer 20 procent naar 23 procent van dezelfde beroepsbevolking. Deze proletarisering van de landbouwsector is ongetwijfeld vooral door de agrarische crisis van de jaren '80 versterkt. Tienduizenden kleine boeren en pachters verloren hun land en werden landarbeiders.

Een ander opvallend aspect van de sociale veranderingen tussen 1850 en 1900 is de grote toename van het aantal employés van 1,5 procent naar 10 procent. Vooral de uitbreiding van het administratief personeel zorgde voor deze snelle toename, die de ontwikkeling naar het moderne grootbedrijf illustreert.

Juist deze grote verschuivingen in de sociale structuur van de Nederlandse mannelijke beroepsbevolking tussen 1850 en 1900 geven aan hoe Nederland in beweging was geraakt. De beginnende industrialisering bracht een aantal processen op gang, waarvan de veranderingen binnen de sociale

[p. 312]

structuur getuigen. De terugdringing van de agrarische sector en de toename van handel, bank- en verzekeringswezen droegen eveneens bij tot deze sociale veranderingen.

De stroomversnelling waarin het sociaal-economische leven vooral na 1870 was geraakt had ook zijn weerslag op de sociale verhoudingen en bracht de latente spanningen tussen de klassen naar buiten. De in omvang sterk groeiende arbeidersklasse begon zich van haar macht bewust te worden en probeerde zich te organiseren. Zij eiste haar rechten op en bracht met haar revolutionaire ideeën het voortbestaan van de heersende maatschappelijke orde van het kapitalisme in gevaar. Zowel de Nederlandse sectie van de Eerste Internationale in de jaren '70 als de Sociaal-Demokratische Bond in de jaren '80 gaven uitdrukking aan deze opleving van de klassenstrijd.

Samenvattend kunnen we stellen dat de uitbreiding van industrie en nijverheid, de mechanisering en modernisering van de Nederlandse economie, de spoorwegaanleg en de aanleg van havens en zeewegen grote sociale veranderingen tot stand brachten en tenslotte zouden leiden tot een toenemende druk op het politiek-sociale stelsel dat in het negentiende-eeuwse Nederland alle rechten bij de ene klasse (de burgerij) en alle plichten bij de andere (de arbeiders) legde.

Bij het onderzoek van de parlementaire enquête-commissie van 1887 in Amsterdam, Maastricht en Tilburg zouden deze spanningen, duidelijker dan ooit tevoren, aangetoond worden. In de afzonderlijke inleidingen op de delen zijn we al ingegaan op de specifieke sociale veranderingen en de eigen aard van deze steden.