De arbeidsenquête van 1887. Deel 3: De vlasindustrie. Tilburg. Eindverslag

[p. 299]

De parlementaire enquetecommissie van 1887

Op 12 augustus 1886 diende het kamerlid H. Goeman Borgesius een voorstel in om te komen tot een onderzoek naar de werking van de wet op de kinderarbeid uit 1874 (het zogenaamde ‘Kinderwetje-Van Houten’). Dit schriftelijk voorstel, dat door tien andere kamerleden ondersteund werd, beoogde het houden van een parlementaire enquête naar het bestaan van overmatige arbeidstijden en naar de toestand in fabrieken en werkplaatsen in verband met de veiligheid en de gezondheid van de werklieden.

Het voorstel van Goeman Borgesius was het resultaat van twaalf jaar touwtrekken om de uitbreiding van de sociale wetgeving in Nederland, die na het magere begin in 1874 geen stap verder was gekomen. Op de voorgeschiedenis van deze zaak zijn we al ingegaan in het hoofdstuk ‘Kinderarbeid en sociale wetgeving’ (p. 289 e.v.) Goeman Borgesius kwam tot dit initiatief, omdat de regering zijns inziens volstrekt tekortschoot.

Nadat het voorstel in de afdelingen behandeld was en nadat door Goeman Borgesius een memorie van antwoord was ingediend, kwam het in spoedbehandeling in de Tweede Kamer. Daar werd het voorstel tijdens de zitting van 13 oktober 1886 aanvaard met 68 tegen 3 stemmen. In zijn rede ter verdediging van het voorstel had Goeman Borgesius de principiële tegenstanders van staatsinmenging duidelijk gemaakt wat de bedoeling van de indieners was:

‘Zoodra de zelfzucht in de regeling der dienstverhoudingen alles overheersend wordt en aanleiding geeft tot misbruiken en toestanden, die de harmonische samenleving verstoren en een maatschappelijk gevaar opleveren, kan de tusschenkomst van den staat tot bescherming der zwakken niet worden gemist.’

Met andere woorden: de parlementaire enquêtecommissie zou moeten gaan onderzoeken of er aan de kant van de ondernemers misbruik werd gemaakt van het vrije spel van de maatschappelijke krachten en of de overheid de arbeidende bevolking door wettelijke maatregelen moest beschermen. Letterlijk luidde de opdracht van de Kamer aan de commissie:

[p. 300]

1.	‘Welke is de werking van de wet van 1874? In hoeverre geven de bestaande toestanden aanleiding tot een aanvulling en uitbreiding van deze wet in overweging te nemen?
2.	Welke is de toestand, waarin fabrieken en werkplaatsen hier te lande zich bevinden met het oog op de veiligheid, de gezondheid en het welzijn der werklieden? Welke maatregelen zouden die toestand kunnen verbeteren?’

Nog tijdens dezelfde kamerzitting werden er negen leden van de Kamer benoemd tot lid van de enquêtecommissie. Het waren de conservatiefliberale rechtsgeleerde H.C. Verniers van der Loeff, de radicaal-liberale H. Goeman Borgesius, de voorzitter van het Algemeen Nederlands Werklieden Verbond B.H. Heldt, de anti-revolutionaire jonkheer M. Beelaerts van Blokland, de rooms-katholieke afgevaardigde G. Ruys van Beerenbroek (voor meer bijzonderheden over deze vijf leden zie de ‘Biografische aantekeningen’, p. 327 e.v.) en voorts de minder op de voorgrond tredende kamerleden Bahlmann, Smit, Van Alphen en Van der Sleyden. Dit gemengde gezelschap - waarin alle richtingen binnen de Tweede Kamer vertegenwoordigd waren - kiest Verniers van der Loeff tot voorzitter en Goeman Borgesius tot ondervoorzitter.

De werkwijze van de commissie is door haarzelf in haar Eindverslag uitvoerig beschreven (dit deel, Eindverslag, p.3-14). Alle problemen en moeilijkheden die zij ondervond bij het houden van de enquête zijn daar weergegeven. Op deze plaats zullen we nader ingaan op de functie en de betekenis van een parlementaire enquête.

Het recht van enquête was in 1848 aan de Tweede Kamer toegekend om haar de mogelijkheid te bieden zich onafhankelijk van de regering op de hoogte te stellen van feiten of toestanden. Voor iedereen die door een enquêtecommissie wordt opgeroepen geldt zowel een verschijningsals een getuigplicht. Alleen ministers, burgelijke ambtenaren en militairen kunnen zich beroepen op het verschoningsrecht (ontslag van die plicht) als zij het geven van de gevraagde informatie strijdig oordelen met het belang van de Staat. Alle andere getuigen kunnen desnoods gedwongen worden hun verklaringen onder ede af te leggen.

Tot dit laatste heeft de Enquêtecommissie van 1887 nooit haar toevlucht hoeven nemen. Wel ontstonden er regelmatig moeilijkheden met arbeiders-getuigen, omdat die pas na hun oproeping te horen kregen dat de verhoren zouden worden gepubliceerd. Ze waren bang dat hun werkgever niet erg vriendelijk zou reageren op hun mededelingen over de arbeidsomstandigheden in zijn bedrijf. Sommigen van hen vreesden dat zij ontslagen zouden worden. Een kenmerkend voorbeeld was de typograaf Adriaan Rot, een actief lid van de typografenvakbond ANTB en van de Sociaal-Demokratische Bond, die bepaald niet op zijn mond was

[p. 301]

gevallen, maar die tòch voor de commissie de vrees uitsprak dat hij ontslagen zou worden als hij antwoord zou geven op de hem gestelde vragen: ‘Spreek ik, dan krijg ik bij mijn patroons gedaan en heb dan geen eten meer. Wat dan?’ zo zegt hij tegen de commissie (zie deel 1, p. 88). Deze wijst hem er op dat publikatie van de verhoren nu eenmaal een eis is die aan de parlementaire enquête gesteld is, en dat zij daar niets aan kan doen. Dan antwoordt Adriaan Rot:

‘Ik begrijp het, maar ik durf bijna niet zeggen wat ik gaarne wilde zeggen. In het verslag dat ons is toegezonden, vonden wij alles wat noodig was; maar als wij nu antwoorden gaan geven en onze namen er bij vermeld worden, dan is het vanzelf publiek en binnen een half jaar zijn wij buiten betrekking.’

De voorzitter probeert om aan de bezwaren van Rot (en andere arbeiders) tegemoet te komen door een soort ‘code’ af te spreken. Hij stelt voor:

‘Wij zullen u niet lastig vallen met vragen, waarvan te vreezen zou zijn dat schade voor u zou kunnen voortkomen. Wij zouden er het recht toe hebben, maar wij zullen het niet doen. Gij moet het zelf weten. Wilt gij u uitspreken, wij hebben den tijd en willen u gaarne aanhooren.’

Op deze wijze werden de meeste bezwaren inderdaad ondervangen. De redelijke houding van de enquêtecommissie (geïnspireerd door voorzitter Verniers van der Loeff) was er op gericht de arbeiders-getuigen zo veel mogelijk vrij te laten praten. Heel anders was de houding van de commissie, speciaal Verniers alweer, tegenover niet-meewerkende of ontwijkende getuigen die niet uit de arbeidende bevolking afkomstig waren. Zo worden de inspecteurs van het Geneeskundig Staatstoezicht in Amsterdam en Maastricht bijzonder hard onder handen genomen (zie resp. deel l, p. 5-13, en deel 2, p. 3-23). Eén keer overweegt de voorzitter om van het uiterste middel gebruik te maken. Dat gebeurt tijdens het verhoor van L.H. Wijsen, opzichter in de aardewerkfabriek van Regout in Maastricht. Deze man was belast met het toezicht op het uithalen van de gloeiend-hete ovens, waarover bij de commissie zowel schriftelijk als mondeling de meest verschrikkelijke dingen waren meegedeeld. Wanneer Wijsen ontkent dat er iets aan de hand zou zijn, voegt Verniers hem toe:

‘Bedenk goed wat gij zegt. Ik moet u opmerkzaam maken dat de Commissie u kan vergen op een eed en bereid is dit aanstonds te doen en dan staat gij voor de gevolgen.’ (deel 2, p. 142)

Met veel hardnekkig doorvragen, waarbij het verhoor op een kruisverhoor begint te lijken, weet Verniers soms toch de waarheid boven te brengen. De Maastrichtse arts Schols, die zich zelf vrijwillig als getuige had gepresenteerd, wordt door Verniers in een uiterst moeilijk parket gebracht. De voorzitter van de commissie beschuldigt hem er namelijk met zoveel woorden van dat hij door de fabrikanten is overgehaald om te getuigen:

[p. 302]

‘... gij zijt er alleen toe gekomen om ons en noir [in zwarte kleuren] de zaken mede te deelen en alleen te zeggen wat tegen den werkman pleit. Dat begrijp ik niet. Nu doe ik u eene andere vraag - en ik vestig er uwe aandacht op dat de Commissie bevoegd is een eed van u te vorderen - met welke fabrikanten hebt gij vooraf over uwe opkomst gesproken?’ (deel 2, p. 64)

Schols ontkent, en probeert zich later op de voorzitter te revancheren. Op een vraag van Goeman Borgesius - die het kruisverhoor overneemt - antwoordt hij bitter:

‘De heer van der Loeff maakt er mij eene grief van als ik mijne opinie zeg omtrent hetgeen ik heb opgemerkt.’ (deel 2, p. 66)

Deze voorbeelden geven een goede indruk van de wijze waarop de parlementaire enquêtecommissie de verhoren afnam. Bij de inleidingen op de afzonderlijke delen is al aangegeven hoe de getuigen werden opgeroepen en waarom juist deze personen verhoord werden. Over het algemeen bleek dat Verniers van der Loeff zich als voorzitter zó goed in de materie had ingewerkt, dat hij veruit het grootste deel van de vragen kon stellen. Goeman Borgesius vulde hem op een aantal punten aan en nam soms het verhoor over wanneer Verniers vermoeid raakte. Ook Heldt en Beelaerts van Blokland stelden vaak aanvullende vragen. Ruys van Beerenbroek zorgde nogal eens voor tegenwicht door ondernemers en arbeidersvijandige getuigen behulpzaam te zijn. Tijdens de verhoren over de toestand in Maastricht had Ruys het af en toe moeilijk: als Limburger voelde hij zich persoonlijk aangesproken bij de beschuldigingen die door de commissie indirect aan het adres van het Maastrichtse establishment gericht werden. Tijdens het verhoor van baron De Bieberstein valt hij zelfs uit tegen de opzet van de enquête (en daarmee tegen Verniers); met name keert hij zich tegen het horen van arbeiders als getuigen:

‘Dat het moeilijk is van werklieden informatiën in te winnen en bij eene enquête mededeelingen van die lieden te verkrijgen, daar zijn wij allen van overtuigd. En dat is volgens mij ook niet de beste weg om inlichtingen te verkrijgen. Ik geloof dat het voldoende zal blijken dat inlichtingen op eene andere wijze verkregen, oneindig beter op de hoogte van den toestand brengen.’ (deel 2, p. 272)

Goeman Borgesius laat deze aanval niet op zich zitten; hij wijst Ruys van Beerenbroek terecht door op te merken dat de enquêtecommissie blij is met elke getuigenis ‘van geloofwaardige personen, die men natuurlijk onder alle standen vindt.’ (deel 2, p. 276) De onderlinge spanningen tussen de commissieleden met hun uiteenlopende politieke en sociale opvattingen kwamen in dergelijke situaties duidelijk naar voren.

Nog een zaak verdient nadere toelichting. De enquêtecommissie had van de Kamer de opdracht meegekregen om haast te maken met haar

[p. 303]

onderzoek en vóór 1 juni 1887 haar eindrapport uit te brengen. Nu was het zo dat in die periode ook de lang verwachte grondwetsherziening aan de orde was, die ongetwijfeld zeer veel tijd van de kamerleden zou vergen. De commissie besloot daarom al in haar eerste bijeenkomst om zich te beperken: zij stelde een ‘Schets van hoofdpunten van het onderzoek’ op, die algemeen verspreid werd (afgedrukt in dit deel, p. 372 e.v.) en waarin de belangrijkste zaken vermeld werden. Daarnaast koos zij voor een beperking van het onderzoek tot bepaalde streken ‘die wegens den aard der aldaar gedreven nijverheid tot zekere hoogte als typen zouden kunnen dienen.’ (dit deel, Eindverslag, p. 4) Zij deelde deze streken vervolgens in twee categorieën in; de eerste zou met prioriteit onderzocht worden en de tweede alleen als er voldoende tijd over bleef.

De eerste groep bestond uit:

1.	Amsterdam en omstreken (nl. Watergraafsmeer en Nieuwer-Amstel)
2.	Maastricht (met Meerssen)
3.	Tilburg
4.	de Groninger veenkoloniën (waaronder: Oude Pekela, Veendam, Hoogezand, Sappemeer en Muntendam).

Tot de tweede groep behoorden:

5.	Twente
6.	Leiden
7.	de vlasindustrie

Maar deze lijst bleek al spoedig te optimistisch. De Groninger veenkoloniën, Twente en Leiden werden door de commissie niet onderzocht. Toch was zij eind maart 1887 gereed met alle voorbereidingen voor het onderzoek naar de textielindustrie in Twente. Op 18 april zouden de verhoren beginnen. Maar in de Kamer is dan de grondwetsherziening aan de orde, en daarvoor wordt zelfs het Paasreces opgeschort. Weliswaar krijgt de enquêtecommissie nog uitstel tot 1 augustus 1887, maar nadat de grondwetsherziening is goedgekeurd, wordt de Kamer ontbonden - waardoor de verdere plannen van de baan zijn. Vandaar dat in het onderzoek van de parlementaire enquêtecommissie alleen Amsterdam, Maastricht, Tilburg en de vlasindustrie onder de loep genomen zijn.

Die grote haast had overigens wel gevolgen voor de werkwijze van de enquêtecommissie. Op 13 oktober 1886 werden de negen leden gekozen; nog dezelfde dag kiest de commissie haar voorzitter en ondervoorzitter. Op 29 oktober is de ‘Schets van hoofdpunten van het onderzoek’ opgesteld en wordt een aanvang gemaakt met de voorbereiding van de verhoren, die in het Kerstreces van 1886-'87 moeten plaatsvinden. Daartoe was het van groot belang dat de juiste getuigen gehoord zouden kunnen worden; maar juist op dit punt bleek bij de voorbereiding het een en ander mis te gaan.

[p. 304]

De commissie liet allereerst grote aantallen formulieren drukken waarop zoveel mogelijk gegevens per fabriek of werkplaats bijeengebracht zouden kunnen worden. Aan de burgemeesters van de gemeenten waar het onderzoek zou plaatsvinden werd opdracht gegeven deze formulieren zo volledig mogelijk in te laten vullen. Alleen voor Limburg pakte men het grootscheepser aan: alle fabrieken en werkplaatsen van de hele provincie werden geregistreerd. Ook de namen van geschikte getuigen moesten op deze formulieren worden ingevuld; in de meeste gevallen gebeurde dat door de plaatselijke politie - een punt om in gedachten te houden bij de antwoorden van sommigen van deze gedwongen getuigen.

Vervolgens werden in de betrokken gemeenten aanplakbiljetten opgehangen op alle daarvoor gebruikelijke plaatsen, waarin zowel ondernemers als arbeiders en ieder ander die meende informatie te kunnen geven over de onderwerpen van de enquête, dringend werd opgeroepen zijn naam en adres bij de commissie op te geven. Dezelfde oproep werd ook in de Staatscourant geplaatst. Gevraagd werd om een beknopte opgave van alle punten waarover men als getuige wenste gehoord te worden.

Speciaal op dit punt bleek de haast van de commissie zich te wreken. Omdat er zich nauwelijks arbeiders vrijwillig hadden opgegeven, werd een willekeurige keuze gemaakt uit de lijsten met namen van arbeiders en arbeidsters, of werd de ondernemers gevraagd deze namen te verschaffen. Deze ‘getuigen’ werden vervolgens in feite gedwongen om voor de commissie te verschijnen.

De commissie bereidde zich intussen ook zelf voor op de verhoren, en niet alleen maar schriftelijk. De uitgekozen fabrieken en werkplaatsen werden door commissieleden persoonlijk bezocht, soms in het gezelschap van een ingenieur van het Stoomwezen of een inspecteur van het Geneeskundig Staatstoezicht. Zo bezocht voorzitter Verniers van der Loeff de Waskaarsenfabriek in Amsterdam en Ruys van Beerenbroek de Regoutfabrieken in Maastricht.

De vrijwillige en onvrijwillige getuigen werden daarop aangeschreven, kregen een exemplaar van de ‘Schets’ en moesten een verklaring ondertekenen dat zij op een vooraf bepaald tijdstip voor de commissie in Den Haag zouden verschijnen. De verhoren werden namelijk allemaal gehouden in het gebouw van de Tweede Kamer aan het Binnenhof in Den Haag. (Alle verhalen en afbeeldingen uit later tijd van verhoren in de onderzochte fabrieken zelf berusten dan ook volledig op fantasie). Wat de getuigen betreft streefde de commissie er, volgens haar eigen zeggen, naar om zo veel mogelijk verscheidenheid te waarborgen, ook in ‘levensbeschouwelijk’ opzicht. Daarom werden de getuigen gekozen uit ‘ambtenaren en ambtelooze burgers, patroons, opzichters, werkbazen, meesterknechts en werklieden.’ Helaas ging de commissie ook in dit opzicht niet helemaal consequent te

[p. 305]

werk. Van de 146 getuigen waren er 30 fabrikanten en ondernemers, 16 opzichters, werkbazen of meesterknechts, 47 behoorden tot de ambtenaren en ambteloze burgers en 53 tot de arbeidersklasse. Maar van die 53 werden er 34 over Amsterdam verhoord, 18 over Maastricht, slechts één over de vlasindustrie en helemaal géén over Tilburg.

De 146 getuigen werden verhoord van 4 januari tot en met 3 februari 1887. Kort daarna werden de kamerzittingen hervat, zodat de commissie haar faciliteiten kwijt was (zij maakte onder andere gebruik van de kamerstenografen). Zoals we al zagen, werden de verhoren niet verder voortgezet. De commissie zelf betreurde dat vooral in het geval van Amsterdam: zij beschouwde het onderzoek wat betreft die stad ‘geenszins als voltooid’. Ook het onderzoek naar de vlasindustrie was niet gereed: de provincie Friesland stond nog op het programma. Kennelijk was de commissie van mening dat het onderzoek naar Maastricht en Tilburg wèl voltooid was.

De commissie besloot vervolgens tot iets geheel nieuws: zij laat de processen-verbaal van de verhoren die tot dan toe waren afgenomen alvast drukken en openbaar maken. Ook hiermee wilde zij zoveel mogelijk het principe van hoor en wederhoor tot zijn recht laten komen. Er kwam een aantal protesten en de fabrikant Louis Regout diende een eis in om opnieuw gehoord te worden. De commissie weigerde dat, maar liet wel de tekst van de ‘open brief’ van L. Regout bij de processen-verbaal afdrukken (zie deel 2, p. 292-300).

In februari en maart 1887 bereidde de commissie - voorzover de drukke kamerbezigheden dat toelieten - de verhoren over Twente en de aanvullingen over Amsterdam voor. Ook voor het onderzoek in Leiden waren de eerste stappen al gezet. De verhoren zouden op 18 april beginnen; maar de Kamer wordt tijdens het Paasreces onverwachts voor een zitting beginnend op 19 april bijeengeroepen om de behandeling van de dringende grondwetsherziening voort te zetten. De Kamer bleef onafgebroken bijeen tot 24 juni 1887 en werd daarna ontbonden. De commissie had alleen nog tijd om haar eindverslag op te stellen, dat op 27 juli gereed kwam.

In haar conclusies komt zij tot een aantal vèrstrekkende aanbevelingen, waaronder een verbod op nachtarbeid voor alle jongeren onder de achttien, beperking van de arbeid beneden de zestien jaar en vier weken verlof voor kraamvrouwen ná de bevalling (zie deel 3, Eindverslag, p. 89, 90).

Onder de verdere aanbevelingen van de enquêtecommissie was er één die bijzondere gevolgen zou hebben. Dat was de aanbeveling om het onderzoek te laten voortzetten door een staatscommissie, omdat die meer bevoegdheden en mogelijkheden zou hebben dan een parlementaire enquête, al erkent de commissie dat ook daaraan nadelen kleven. Twee en een half jaar later zou inderdaad, bij wet van 19 januari 1890, een dergelijke staatscommissie ingesteld worden. Haar opdracht was aanzienlijk

[p. 306]

ruimer dan die van de parlementaire enquête-commissie en zij zou in de loop van drie jaar meer dan 2.500 getuigen verhoren! Het eindverslag van die staatscommissie zou tenslotte in januari 1894 verschijnen, nadat de verhoren in negentien lijvige delen waren gepubliceerd. Behalve de streken die de enquêtecommissie nog op haar lijstje had staan (Veenkoloniën, Twente en Leiden) onderzocht de staatscommissie ook Friesland, Groningen, de veenderijen, Gelderland, Overijssel, Noord-Brabant, Amsterdam, de Zaanstreek, Haarlem, de havens van Rotterdam en Amsterdam, en tenslotte midden-Limburg! Daarmee werd een tamelijk volledig beeld gegeven van de nijverheid en de industrie in Nederland; jammer genoeg bleven de landbouw en de visserij buiten dit groots opgezette onderzoek, zodat we op dit terrein een leemte in onze kennis hebben, die ook later niet meer zou worden ondervangen. Immers: alle latere onderzoeken in Nederland naar de toestand van de arbeidersklasse beperkten zich tot rapportage. Rechtstreekse getuigenverhoren werden niet meer gehouden en daarmee verliezen deze latere onderzoekingen veel van hun waarde. Het voorbeeld van de parlementaire enquêtecommissie van 1887 en van de staatscommissie van 1890 vond helaas geen navolging.