De arbeidsenquête van 1887. Deel 3: De vlasindustrie. Tilburg. Eindverslag

[p. 295]

Geneeskundig Staatstoezicht

Zowel bij de voorbereiding van de parlementaire enquête als bij de verhoren zelf hechtte de commissie bijzondere waarde aan kennis van de inspecteurs van het Geneeskundig Staatstoezicht. Zij werden meestal als eerste verhoord over de algemene toestand van de arbeiders, de verhouding tussen ondernemers en werklieden, en andere belangrijke zaken. Alleen in het geval van Tilburg werd van deze gewoonte afgeweken. Bij de verhoren van de geneeskundig inspecteur van de provincie Noord-Holland, dokter J.P. Dozy (deel 1, p. 1-13) komt het tot heftige woordenwisselingen tussen deze getuige-deskundige en de voorzitter. Ook het verhoor van de adjunctinspecteur voor Limburg neemt een uiterst onaangename wending (deel 2, p. 1-23). Beide getuigen worden aangevallen vanwege hun geringe bereidheid tot medewerking en om de onnozele manier waarop zij zich van hun plichtsverzuim trachten af te maken. Verniers van der Loeff, de voorzitter van de enquêtecommissie was zèlf fabrieken en werkplaatsen ingegaan om de toestand ter plekke te onderzoeken en nam het de inspecteurs van het Geneeskundig Staatstoezicht bijzonder kwalijk dat zij zo weinig werk van hun baan maakten en eerder de belangen van de ondernemers dan die van de arbeiders behartigden.

Het is nuttig om te zien wat dit Geneeskundig Staatstoezicht - dat ook in de verdere verhoren regelmatig ter sprake komt - nu eigenlijk voorstelde. Het was tenslotte een van de zéér weinige instellingen in het Nederland van 1887, die verondersteld werden althans enigszins de belangen van de arbeidende bevolking in de gaten te houden.

Sinds 1851 hadden in het Koninkrijk der Nederlanden de gemeentebesturen de bevoegdheid plaatselijke gezondheidscommissies in te stellen. De Gemeentewet van Thorbecke bedoelde daarmee organen te creëren die toezicht konden houden op de woontoestanden, de vervuiling, de hinder die fabrieken voor de omwonenden konden opleveren en andere zaken die de gezondheid in gevaar zouden kunnen brengen. De bedoeling was dat de gezondheidscommissies de gemeentebesturen zouden adviseren over te

[p. 296]

nemen maatregelen. Maar in de praktijk bleek dat geen enkele gemeente zich veel aantrok van deze adviezen of zelfs dat B en W de commissie het werk onmogelijk maakte. In 1865 besluit Thorbecke - opnieuw minister van Binnenlandse Zaken - om deze taken onder toezicht van deskundigen te verenigen in het zogenaamde Geneeskundig Staatstoezicht. Deze instelling kreeg de volgende taakomschrijving mee: ‘onderzoek naar de staat van de volksgezondheid, het (waar noodig) aanwijzen en bevorderen van middelen ter verbetering, en het handhaven van wetten en verordeningen op het gebied van de volksgezondheid.’ De inspecteurs en adjunct-inspecteurs dienden ‘vol-ambtelijke geneesheeren’ te zijn en werden door de Kroon benoemd. Zij kregen opsporingsbevoegdheid en werden bijgestaan door een Geneeskundige Raad waarin artsen, apothekers en een jurist zitting hadden. Deze raad werd eveneens door de Kroon benoemd en werd voorgezeten door de (adjunct-)inspecteur.

De inspecteur van geneeskundig staatstoezicht is volgens deze regeling tegelijk adviseur van gemeentelijke of provinciale overheden èn van de Minister (van Binnenlandse Zaken). Hij geeft de sterftelijsten en andere statistieken van de gemeenten door en stuurt een jaarverslag aan de Gedeputeerde Staten en aan de Minister. De bedoeling was dat hij zou optreden zodra een epidemie of een besmettelijke ziekte de volksgezondheid in gevaar zou brengen. Maar de bevoegdheid om zèlf verordeningen te maken heeft hij niet; die blijft, geheel volgens de Gemeentewet, voorbehouden aan de gemeenteraad. Volgens de voorschriften van Thorbecke, die in januari 1866 de eerste van de jaarlijkse vergaderingen van de inspecteurs met de Minister voorzat, was het toezicht vooral bedoeld ten aanzien van woningen, voedingsmiddelen en kinderarbeid.

De directe aanleiding tot deze maatregel van Thorbecke was gelegen in de hernieuwde dreiging van een cholera-epidemie in de zomer van 1865. Het leek daarmee alsof de cholera endemisch in Nederland zou worden. Vroeger kwam deze ziekte gemiddeld éénmaal per generatie voor, maar de laatste cholera-epidemie dateerde pas van 1859, toen zij bijna 4.000 doden kostte in Nederland. Daarvóór waren er cholera-epidemieën geweest in 1853-'55 (achtduizend doden), in 1848-'49 (twee-en-twintigduizend doden!) en in 1832-'33 (ruim negenduizend doden). Dat waren in ruim 27 jaar (1832-1859) meer dan 42.000 doden. Bij dit alles moeten we bedenken dat Nederland rond 1850 niet veel meer dan 3 miljoen inwoners telde. Dat betekende bijvoorbeeld dat tijdens de cholera-epidemie van 1848-'49 (vlak na enkele misoogsten) bijna 1% van de bevolking aan de cholera overleed: één op elke honderdtien inwoners! Thorbecke gebruikte de dreiging van een nieuwe cholera-epidemie die vanuit Oost-Europa aan kwam zetten als drukmiddel om zijn geneeskundig staatstoezicht van de grond te krijgen. Daarbij moest hij tegen fatalisme en onverschilligheid

[p. 297]

ingaan. Velen zagen ziekte en voortijdige dood als iets wat niet tegen te houden was en vooral onder de armen een gezonde opruiming hield. In 1865 schreef zelfs een arts in een brochure over de naderende cholera: ‘De cholera is met geringe uitzondering de ziekte der arme klassen’. Daarom zou verzet ook zinloos zijn, en zelfs tegen Gods bedoelingen gericht, want, zo schreef de geneesheer: de cholera is ‘eene goddelijke zending’. Thorbecke was allesbehalve van die goddelijke zending overtuigd en drong er bij zijn nieuwbenoemde inspecteurs krachtig op aan om maatregelen te nemen tegen de cholera. De epidemie van 1866-'67 zou overigens de laatste grote cholerasterfte te zien geven in Nederland: zij maakte ruim 19.000 slachtoffers.

In de eerste twintig jaren van het bestaan van het Geneeskundig Staatstoezicht ontplooiden de inspecteurs een grote activiteit. Rond 1885 echter kregen zij steeds meer een administratieve functie: zij verlegden hun werkterrein van de fabrieken, de straat en de woningen naar hun studeervertrekken. Juist dat laatste punt wordt hen door de voorzitter van de Enquêtecommissie van 1887 verweten.

Die verandering was des te betreurenswaardiger omdat juist in die tijd één van de door Thorbecke opgegeven punten van speciale zorg, de kinderarbeid, opnieuw in de belangstelling kwam. In 1883 trok de minister van Justitie, Du Tour van Bellinchave, een wetsontwerp van zijn voorganger ter beperking van de kinderarbeid in. Voor een nieuw ontwerp vroeg hij advies aan de inspecteurs van Geneeskundig Staatstoezicht. Deze gaven zeer uiteenlopende adviezen. De meest verregaande voorstellen pleitten voor een maximum van acht uur fabrieksarbeid voor allen beneden de 16 jaar en een absoluut verbod van arbeid onder die leeftijd op fabrieken waar giftige stoffen gebruikt of vervaardigd werden.

De minister diende daarop een veel minder radicaal wetsontwerp in, maar trok het in 1885 weer terug na kritiek uit de Tweede Kamer. De inspecteurs nemen in september 1886 daarop het initiatief tot een eigen onderzoek. Op voorstel van de Geneeskundige Raad van Noord-Holland wordt besloten een onderzoek in te stellen naar de toestand van fabrieken en werkplaatsen ‘in verband met de gezondheid en veiligheid der arbeidende bevolking’. Dat was dus één maand nadat de Kamer het initiatiefvoorstel van Goeman Borgesius om te komen tot een parlementaire enquête aangenomen had. De inspecteurs besluiten dan ook om zich voorlopig te beperken tot de chemische fabrieken en er voor te waken dat er geen overlappingen met de werkzaamheden van de parlementaire enquêtecommissie ontstaan.

Dit onderzoek naar de chemische fabrieken (voornamelijk lood-, zinken kwik-verwerkende bedrijven) vindt plaats in 1887 en begin 1888. Dus ná de enquête. Het eindverslag komt tot de verrassende conclusie dat er

[p. 298]

eigenlijk helemaal niks aan de hand is. Het heeft veel weg van een revanche van de inspecteurs op de harde woorden die twee van hen eerder van de zijde van de enquêtecommissie te horen hadden gekregen. Maar de werkwijze van deze onderzoekscommissie was dan ook tegenovergesteld aan die van de enquête-commissie. De eerstgenoemde bezocht de fabrieken alleen ‘wanneer daartoe aanleiding bestond’. In de overige gevallen werd volstaan met de verklaringen van ondernemers of bedrijfstechnische functionarissen. Tevreden stelt de onderzoekscommissie dan ook vast: ‘Klachten van werklieden bereikten den geneeskundigen ambtenaar slechts uit ééne fabriek van loodwit’.

Uiterst merkwaardig zijn de conclusies van deze commissie van Geneeskundig Staatstoezicht wanneer men ze legt naast de enquêteverhoren. In het verslag over de Waskaarsen-fabriek in Amsterdam, waar de enquêtecommissie ergerlijke wantoestanden had aangetroffen, schrijft de commissie van Geneeskundig Staatstoezicht over het jaar 1887 domweg: ‘De ruimte van alle lokalen is groot genoeg voor het aantal werklieden.’ Dat is alles. Géén woord over de lange werktijden (soms 36 uur aan één stuk door!), het boete-systeem, de opjagerij en de hondse behandeling van arbeiders en arbeidsters door het leidinggevend personeel. Van een suikerraffinaderij in Amsterdam met 432 arbeiders weet de commissie van Geneeskundig Staatstoezicht een bijna arcadisch beeld te scheppen: het is er ‘luchtig’, ‘zindelijk’ en ‘beschermd’: ‘de werklieden zijn geïnteresseerd bij het werk’ en ondervinden ‘geene nadeelen van het werk voor de gezondheid’. Lijnrecht hiertegenover staat de verklaring voor de parlementaire enquêtecommissie over de suikerraffinaderijen waar het zo heet en benauwd is dat de arbeiders in paniek raken: ‘Soms slaat daar een werkman een ruit stuk, om toch maar wat versche lucht te krijgen’ (deel 1, p. 17). Dezelfde getuige verklaart dat de arbeiders op die fabrieken meestal vóór hun vijftigste totaal versleten zijn: ‘men ziet dan al spoedig lieden met gebogen rug, doorweekt door stoom en suikerdampen’.

Niet alléén het verschil in onderzoeksmethoden kan verantwoordelijk zijn voor dergelijke tegenstrijdige conclusies. Het lijkt er op dat de commissies van Geneeskundig Staatstoezicht om welke reden dan ook per se een zeer positief beeld van de Nederlandse fabrieken wilden leveren. Overigens verklaart Louis Regout voor de enquêtecommissie openlijk dat hij ‘nooit’ iets had gemerkt van het Geneeskundig Staatstoezicht!