De arbeidsenquête van 1887. Deel 3: De vlasindustrie. Tilburg. Eindverslag

Verhoor van den heer A.D. Smits.

11149. De Voorzitter: Wilt gij zoo goed zijn uw naam, voornamen, betrekking, ouderdom en woonplaats op te geven?

A. Antonius Donatus Smits, pastoor te Tilburg, oud 55 jaar.

11150. V. Gij zijt al geruimen tijd in Tilburg?

A. Ruim 11 jaren.

11151. V. Gij zult u wel den noodigen tijd gegeven hebben om bekend te worden met menschen en toestanden?

A. Voor een deel ten minste, want, zooals u misschien bekend is, is Tilburg zeer uitgestrekt, vandaar dat wij niet alle toestanden kunnen kennen; maar uit mijne buurt weet ik er wel het een en ander van.

11152. V. Er zijn immers vijf parochieën in Tilburg?

A. Ja.

11153. V. Maar uwe kennis zal wel wat verder gaan dan uw eigen parochie, niet waar?

A. Ja, wij zijn heel wel met elkander; de mijne grenst aan eene zeer groote parochie, waar de toestanden al ongeveer dezelfde zijn, zoodat ik gerust mag zeggen de toestanden daar wel wat te kennen.

11154. V. In vroegere tijden was monseigneur Swijzen werkzaam in Tilburg?

A. Ja, die was er pastoor.

11156. V. En waarschijnlijk heeft die goede herinneringen achtergelaten?

A. Goede, op allerlei gebied, op godsdienstig zoowel als op maatschappelijk, mag ik zeggen.

11156. V. Hij heeft veel gedaan voor trouw schoolbezoek?

A. Ja en voor het onderwijs in 'talgemeen.

11157. V. En zijn die traditiën onder zijn opvolgers bewaard?

A. Getrouw, ik durf zeggen, dat wij zoo mogelijk nog meer hebben gedaan dan door hem werd voorgesteld.

11158. V. Die pogingen van u en uwe ambtgenooten om schoolverzuim tegen te gaan schijnen al heel veel succes in Tilburg gehad te hebben?

A. Ik heb een school in mijne parochie, met 475 jongens; al de jongens die in de termen vallen om de school te bezoeken, komen er, er is geen een die de school verzuimt. Een jongen blijft wel eens gaarne de school uit, maar zij maken er geen regel van en zoo is het overal elders; daar ben ik zeker van Daar wordt van onzentwege voor gewaakt. Als de kinderen wat grooter worden, dan zorgen de fabrikanten er voor, maar dan geldt dit natuurlijk andere scholen, zooals Zondagsscholen, die zij later bezoeken.

11159. V. En nu de meisjes, gij spraakt tot nu toe alleen van de jongens.

A. De meisjes gaan ook trouw ter school, gij zult dezer dagen wel gehoord hebben, dat ...

11160. V. Doe maar alsof wij nog hoegenaamd niet gehoord hadden.

A. Bij ons bestaat de regel dat de kinderen, die bij ons op school komen, daar blijven tot hunne aanneming, de H. communie. Die H. communie mogen zij niet doen, of zij moeten op 1 Januari van het jaar, waarin zij die willen afleggen hun elfde jaar hebben gepasseerd, zoodat zij twaalf jaar of bijna twaalf zijn, wanneer zij de H. communie doen. als de kinderen niet geregeld naar school gaan, dan wordt de communie voor een jaar uitgesteld

Wij oefenen eenigen drang op hen, en dat is noodig, vooral in eene zoo uitgestrekte gemeente. Dat gaat zeer goed, niet alleen met de jongens, maar ook met de meisjes.

11161. V. Op de meisjes komen wij straks terug, maar in Tilburg hebt gij uitstekend succes op uwe pogingen en wordt de school uitstekend goed bezocht; maar vertel ons nu eens, wat de andere getuigen ons niet hebben weten op te helderen, waarom heeft hetzelfde niet plaats in de plattelandsgemeenten?

A. Ook ik moet daarop het antwoord schuldig blijven; men zal daar op het

[p. 84]

aannemen niet denzelfden regel hebben; het gebeurt daar misschien vroeger.

11162. V. Zouden zij daar dan gemakkelijker zijn.

A. Neen, maar misschien neemt men ze daar vroeger aan. Wij hebben, zooals ik zeide, daaromtrent eene bepaling.

11163. V. Is dat dan een locaal voorschrift?

A. Ja, het is een locaal gebruik; er is wel een algemeen voorschrift van den bisschop om de kinderen niet aan te nemen vóórdat het twaalfde jaar is begonnen. Dat is de regel maar op elken regel heeft men uitzonderingen; wij maken die niet, maar elders gebeurt dat misschien wel. Vandaar dat er ook eenig verschil kan zijn.

11164. V. U is al 11 jaar in Tilburg; was u vroeger in eene plattelandsgemeente?

A. Neen.

11165. V. Gij hebt dus geen eigen ervaring van plattelands toestanden. Wij hadden daarvan zoo gaarne eene oplossing gehad. De vraag is deze: de Katholieke geestelijkheid heeft volkomen succes in Tilburg bij het bevorderen van trouw schoolbezoek; dat kan niet beter, het blijkt duidelijk uit alles. Hoe komt het nu, dat in zekere plattelandsgemeenten, in de buurt van Tilburg, in hetzelfde schooldistrict, de kinderen zoo slecht de school bezoeken? want de invloed van de geestelijkheid - en wij mogen dit te geruster zeggen, omdat wij dien in zoo goeden zin bespreken - zal toch op het platteland waarschijnlijk even groot zijn als in de stad Tilburg. En de goede wil die bij de geestelijkheid te Tilburg bestaat zal ook bij die op het platteland niet ontbreken. Hoe verklaart gij dat verschil op zoo korten afstand?

A. Voor een goed deel zal het wel daaraan toe te schrijven zijn, dat wij aan het hoofd van onze scholen fraters en zusters hebben, die het getrouw schoolgaan steeds trachten te bevorderen. Is een kind bij voorbeeld niet op school geweest, dan wordt daarvan aan de ouders kennis gegeven, en wanneer het twee of drie malen voorkomt wordt het van de lijst geschrapt, wat natuurlijk voor de ouders zeer onaangenaam is.

11166. V. Dus op het platteland, waar geen bijzondere scholen bestaan, zal men wellicht niet zoo scherp op het schoolgaan letten.

Dat is in elk geval eene verklaring, hoe dan ook tot nog toe hadden wij er geen ontvangen.

Over de gesteldheid der localen en fabrieken behoeven wij u geen vragen doen, want ik denk niet dat gij daar veel zult komen?

A. Zeer zelden, zoo prettig is het er niet. Maar toch durf ik welzeggen, dat uit een oogpunt van gezondheid, tegenwoordig de meeste fabrieken weinig te wenschen overlaten. Vroeger was dit anders.

11167. V. Dat is ook door anderen gezegd. Maar hoe staat het nu met den lichamelijken en intellectueelen toestand der arbeiders en arbeidsters, volwassenen en jongen die op fabrieken en werkplaatsen zijn? Welken indruk hebt gij daaromtrent ontvangen?

A. De gezondheidstoestand der kinderen, wanneer zij op 12jarigen leeftijd naar de fabriek gaan, komt mij uitmuntend voor; zij zijn zeer gezond.

Ook hunne verstandelijke ontwikkeling is over het algemeen wel voldoende, zoodat zij op 12jarigen leeftijd de kennis hebben opgedaan, die zij in hunne maatschappelijke positie noodig hebben De arbeid die van de kleine mannekens op 12- tot veertienjarigen leeftijd gevorderd wordt, want jonger komen zij meen ik, niet op de fabriek, is zoo luttel, dat hij zelfs spelend verricht wordt. Zij worden hoofzakelijk gebruikt voor het draadmaken, dat volstrekt geen inspanning vordert.

Wanneer zij, ouder geworden, zwaarderen arbeid te doen hebben, dan is die arbeid toch niet van zoodanigen aard, dat zij daartegen niet bestand zouden zijn. De Tilburgers toch zijn over het algemeen gezond en sterk. Sommigen zien wel wat bleek door het altijd binnenshuis zijn, doch dit wordt gedeeltelijk geredresseerd door den weg dien zij tusschen de fabriek en hun soms nog verder dan een kwartier verwijderde woning hebben af te leggen. Dientengevolge genieten zij nog al van de frissche lucht, willens of niet willens,

[p. 85]

waardoor natuurlijk de gezondheid moet bevorderd worden.

11168. V. Dat zijn nu de jongens en meisjes in het algemeen waar gij over gesproken hebt. Daarbij hebt ge iets gezegd, dat geheel strook met hetgeen ook anderen gezegd hebben, maar waarover ik van u wel eens iets wil hooren. Gij zegt: De meisjes komen zoo jong niet op de fabrieken, maar eerst op haar 14de of 15 jaar. Weet gij nu wat die meisjes doen tusschen haar 12de en 14de jaar?

A. Sommigen die later op eene fabriek zullen gaan, trachten bij deze of gene van hare kennissen of bij hare moeder het een of andere fabriekwerk te leeren, zooals wolpluizen en doppen, van die kleine werkzaamheden die later de hoofdzaak zijn van hetgeen door de meisjes op de fabriek verricht wordt. Anderen weder zullen hare ouders in het huisgezin behulpzaam zijn of gaan naar eene naaischool om zich in handwerken te bekwamen.

11169. V. Dat zijn nu alles goede dingen die gij noemt; maar doen zij niet ook dingen, die ook beter waren dat ze niet deden?

A. Dat kan wel zijn.

11170. V. Laat ik preciseeren wat ik bedoel. Worden zij wel niet door de ouders op dien jeugdigen leeftijd gebruikt om in de bosschen hout te gaan sprokkelen, gras te snijden enz., en zijn dit nu bezigheden die wel aanbeveling verdienen?

A. Die zijn volstrekt niet recommandabel. Het geschiedt wel, maar ik mag er toch gerust bijvoegen, dat het uitzonderingen zijn. Dat zijn ouders van het minste allooi, die hunne kinderen aan het verderf overgeven.

11171. V. Gij meent dat ouders, die zoo slecht voor hunne kinderen zorgen door ze in de bosschen te laten loopen - iets wat gij afkeurt - eene exceptie zijn, maar dat het meerendeel der kinderen op betamelijke wijze met breien en naaien wordt beziggehouden, totdat zij den leeftijd hebben bereikt dat zij op de fabriek kunnen komen?

A. Ja.

11172. V. Zijn er nu te Tilburg voor dat onderwijs in naaien, breien en dergelijke handwerken geschikte gelegenheden?

A. Vooreerst de zusterscholen en verder eenige naaischolen, waar 5, 6 à 10 meisjes onder toezicht werkzaam zijn.

11173. V. Zijn die zusterscholen sterk bevolkt door meisjes van dien leeftijd?

A. Ja, hoeveel durf ik niet zeggen, want die scholen liggen buiten mijne gemeente.

11174. V. Maar gij meent toch dat de zusters er haar werk van maken, om de kinderen van 12, 13 en 14 jaren de nuttige handwerken te leeren?

A. Ja.

11175. V. Gaan de jongens na de eerste communie gemeenlijk terstond naar de fabriek?

A. Ik zeide reeds, dat zij de eerste communie niet altijd op hun 12de jaar doen, sommigen doen die op hun 11½jarigen leeftijd, en dan blijven eenige tot hun 12de jaar op school; de anderen verlaten de school en blijven lanterfanten tot zij 12 jaar zijn.

11176 V. Zijn zij met hun 12de jaar niet meer in de school te houden?

A. O neen, men behoeft het zelfs niet te beproeven.

11177. V. De wet van 1874 schijnt u dus in de hand gewerkt te hebben, want thans kunt gij de kinderen tot hun 12de jaar houden?

A. In 1886 zijn ongeveer de helft van hen die nog geen 12 jaren waren gebleven.

11178. V. En zonder de wet zoudt gij ook die helft hebben verloren?

A. Ja, maar het is slechts een verschil van eenige maanden.

11179. V. Wanneer de wet van 1874 dat cijfer van 12 jaren wat verhoogde en zij u dus te hulp kwam, zoudt gij ze dan nog niet een weinig op school kunnen houden?

A. Ik zou het niet gaarne op mij nemen om daartoe mede te werken, omdat ik zeker zoude zijn van fiasco te maken.

11180. V. Waarom.

A. De kinderen zijn op een leeftijd gekomen dat zij kunnen arbeiden; zij hebben het noodige onderricht ontvangen voor hunne positie en gaan dus eenvoudig niet meer ter school.

11181. V. Schat gij uwen invloed in deze niet wat laag? Als de wet van 1874 in plaats van 12 jaren 13 bepaalde.

[p. 86]

zoude men zich daarin niet evenzeer schikken?

A. Ja. Maar het is al mooi wanneer men dien tijd van 12 jaar houden kan. Een enkele achterblijver, wegens ziekte als anderzins, blijft wat langer, maar de overigen verlaten op hun 12de jaar de school.

11182. V. Laten wij de zaak eens in den grond beschouwen. Zit de groote moeilijkheid, die gij zoudt vreezen, niet hierin, dat de ouders er niet van zouden willen weten, omdat de jongens nu op hun 12de jaar op de fabriek kunnen komen en geld kunnen gaan verdienen? Als de wet dat nu eens verbood, zou dan die wet er niet evengoed ingaan als de wet van 1874 er ingegaan is?

A. Ik durf het niet zeggen. Mij dunkt zij hebben althans de gelegenheid gehad om de noodige kennis op te doen als zij 12 jaar zijn.

11183. V. Maar men zegt dat het er nog heel dunnetjes opzit?

A. Ik weet niet of gij de Tilburgsche jongens van het fabriekvolk kent, maar ik zou zeggen dat zij tegenover die van andere plaatsen nog al goed onderwezen zijn.

11184. V. Ik spreek niet uitsluitend van de Tilburgsche toestanden, maar in 't algemeen, kinderen die tot hun 12den verjaardag de lagere school bezocht hebben en verder geen onderwijs ontvangen, daar moet het al zeer spoedig verloopen. Het lezen mag er inblijven, het schrijven wordt toch heel min en de rest raakt geheel en al zoek.

A. Dat wil zeggen, dat lezen, schrijven en rekenen de drie hoofdzaken zijn waaraan ze in hun later leven het meeste zullen hebben.

11185. V. Maar zou het geen geluk voor de kinderen zijn als zij wat langer konden leeren?

A. Wij kunnen ze niet langer dan tot hun 12de jaar op de school houden; er is geen mogelijkheid toe. Zij kunnen nu eenmaal op dien leeftijd geld gaan verdienen. Wij kunnen niet alles gedaan krijgen. Met onderscheidene omstandigheden moeten wij rekening houden.

11186. V. Dat is nu wat de jongens en meisjes betreft. Hoe is het nu met de volwassen menschen?

Gij hebt, meen ik, al gezegd dat de toestand van den gewonen fabriekarbeider in Tilburg, over het algemeen gunstig is; en hetzelfde hebben wij van verschillende getuigen reeds gehoord?

A. Juist. De toestand is over het algemeen gunstig.

11187. V. Getrouwde vrouwen komen op de Tilburgsche fabrieken niet voor?

A. Ik ken er ten minste niet eene.

11188. V. Er schijnt ééne fabriek te zijn, waar men er eene op nahoudt. maar dat is dan ook al. Gij vindt dat natuurlijk een groot geluk?

A Zeer zeker, want is de vrouw op de fabriek. dan kan zij hare huishouding niet waarnemen en loopt thuis alles in de war.

11189. V. Toch brengen de vrouwen, die op de fabrieken werken, wat geld in?

A. Ja, maar die winst gaat aan den anderen kant, door de verwaarloozing van het huishouden, verloren.

11190. V. Hebt gij wel opgemerkt dat de goede huisvrouwen te Tilburg - altijd in dien stand natuurlijk - niet juist gezocht moeten worden onder de vrouwen, die in hare jeugd op de fabrieken werken?

A. Er worden wel goede onder gevonden, maar onder de categorie die niet op de fabrieken hebben gegaan, maar bijv. in goede diensten zijn geweest, is dat aantal grooter.

11191. V. Gij meent dus ook, dat de meisjes op de fabriek allicht een plooi krijgen die niet bevorderlijk kan zijn om er later een goede huishoudster van te maken?

A. Althans minder goede.

11192. V. Hoe is het gesteld met de zedelijkheid van de aankomende jongens en meisjes, en ook de zedelijkheid in het algemeen?

A. Daar is bij ons geen reden van klagen over.

11194. V. Misbruik van drank komt onder dien stand weinig voor?

A. Dat zou ik niet durven toestemmen; dat gebeurt nog al te veel. Nu geloof ik wel dat wevers minder bestand zijn tegen zoo iets dan menschen die in de open lucht leven. Maar men ziet ze nog wel eens, zooals men dat noemt, een klein beetje boven hun theewater; dat is het grootste ongeluk, als men dat zoo noemen mag, voor Tilburg. Het

[p. 87]

grootste euvel is misbruik van sterken drank.

11195. V. Maar dat misbruik is toch belangrijk minder dan in andere fabrieksplaatsen?

A. Over andere fabriekplaatsen kan ik niet oordeelen; ik ben vroeger in Nijmegen geweest, en daar waren geen fabrieken, althans niet van beteekenis.

11196. V, Als er onder uwe arme werklieden ziek worden, merkt gij dan wel, of zij ondersteund worden door de fabrikanten?

A. Zeer dikwijls; ik zou denken, dat het regel is.

11197. V. Dus de fabrikanten te Tilburg laten hunne werklieden niet aan hun lot over?

A. Zij stellen veel belang in hun werklieden; ik heb menigwerf ondervonden, dat de fabrikanten bij ziekte het geheele weekloon uitbetaalden en nog bovendien verschillende versnaperingen en andere zaken aan de zieken zonden.

11198. V. Dus ook in dit opzicht bestaat er eene goede verhouding?

A. Ja.

11199. V. Gij zeidet zooeven, dat gij veel met het fabrieksvolk verkeerdet. Merkt gij dan wel eens iets - de een is natuurlijk anders dan de ander - van een geest van wrevel, van ontevredenheid, van beklag over de hardvochtigheid en geest van uitzuiging van de patroons?

A. Neen, daar heb ik nooit iets van gemerkt; in het minst niet.

11200. V. Dus dat bestaat in Tilburg niet?

A. Neen.

11201. V. Het is op andere plaatsen anders. Dus als u te Tilburg met de patroons spreekt, dan beklagen zij zich niet over hun volk, en omgekeerd evenmin?

A. Neen, evenmin.

11202. V. Is er ook het een of ander in de Schets die u is toegezonden, waarover u misschien uit u zelf het een of ander kunt mededeelen, dat in het belang van ons onderzoek zou zijn?

A. Ik geloof het niet. Ik heb die schets eenige malen nagezien; heel veel tijd heb ik er natuurlijk niet aan kunnen besteden, omdat nog verschillende bezigheden op mij rusten, maar ik meen het voornaamste wat ik daaromtrent wist, u zoo getrouw mogelijk te hebben gecommuniceerd

11206. De heer Goeman Borgesius: Hebt gij het werkvolk wel eens hooren klagen over te langdurigen arbeid?

A. Neen; maar wel heb ik ze hooren klagen, dat zij niet lang genoeg mochten werken. Wanneer de zaken minder druk gaan en zij werken een uur of twee uren minder, dan willen zij daarover wel eens klagen

11208. V. Op de meeste fabrieken is de werktijd 13 uren? - A. Ja.

11209. V. Vindt gij dit voor jongens van 12, 13 jaar niet een zeer langen tijd?

A. Hij zou lang zijn wanneer de arbeid zwaar was, maar die is zoo licht, dat men het bijna geen arbeid kan noemen. Zij behoeven zich volstrekt niet in te spannen. Wanneer dan ook des middags of des avonds de jongens de fabriek verlaten, dan zijn zij zoo levenslustig dat men kan zien dat zij geen groote vermoeienissen hebben ondergaan.

11210. De heer Bahlmann: In het bisdom van 's Hertogenbosch bestaat eene aanschrijving van monseigneur den Bisschop, dat de kinderen na de eerste heilige communie nog een jaar lang op de catechisatie moeten komen. Heden morgen hebben wij gehoord dat dit niet alleen des Zondags maar op elken weekdag moet geschieden. Een fabrikant uit 't Goirke deelde ons mede, dat de kinderen vóórdat zij 's morgens naar de fabriek gaan, eerst de catechisatie bijwonen.

Is dit in uwe parochie ook zoo?

A. Ja.

11211. V. Een heel jaar na de eerste communie?

A. Ja. In den winter van December tot Paschen, moeten zij geregeld elken werkdag van Maandag tot Vrijdag de catechisatie bezoeken.

11214. De Voorzitter: Nog een enkele vraag over een straks reeds besproken onderwerp, met name de Zondagsscholen. Worden die trouw bezocht?

A. Ja. Mijnheer de Voorzitter.

11215. V. Door jongens en meisjes?

A. Door beiden.

11216. V. Gezamenlijk?

A. Neen, afzonderlijk.

[p. 88]

11217. V. Tot op welken leeftijd?

A. Zij kunnen er komen zoolang zij het verkiezen, maar in den regel is dit tot het 16de of 17de jaar, en dan nog het meest tot het 16de.

11219. V. Komen de fabriekskinderen ook nog al trouw?

A. Zeer veel. Het wordt geheel aan hunne vrije keus gelaten.

11220. V. Wat leeren zij daar?

A. Het is een herhalingsschool van lager onderwijs, lezen, schrijven en rekenen, om, wat zij eenmaal geleerd hebben, te blijven onderhouden.

11221. V. Hebt gij zelf ons nog iets te zeggen?

A. Neen.

11222. Dan, mijnheer Smits, danken wij u zeer, dat gij gekomen zijt. Uw verhoor is afgeloopen.

A.D. Smits.