De arbeidsenquête van 1887. Deel 3: De vlasindustrie. Tilburg. Eindverslag

Verhoor van den heer C. Mommers.

11001. De Voorzitter: Mag ik uw voornaam, naam, ouderdom, beroep en woonplaats weten?

A. Christiaan Mommers, oud 50 jaren, stoom-wolfabrikant te Tilburg.

11002. V. Drijft gij de zaken alléén, of met associés?

A. Alleen.

11003. V. Hoelang bestaat uwe fabriek?

A. Mijne stoom-wolfabriek bestaat 14 jaren en mijne handwerkfabriek 25 jaren.

11004. V. Dus zijt gij 25 jaar geleden in het klein begonnen en vooruitgekomen?

A. Ja. Ik heb nu twee groote fabrieken: ééne in Frankrijk en ééne in Tilburg. Als werkman ben ik begonnen.

Ik ben zeven jaar werkman geweest alvorens fabrikant te worden. Getrouwd zijnde had ik van mijne vrouw f 300. Die heb ik besteed om wol te koopen. Ik heb gelegenheid gevonden om een associé te krijgen voor de eerste 10 jaren. Onze producten zijn gezocht geworden in het buitenland, in Duitschland, Zweden en Noorwegen. Wij hebben een jaar of wat met goed resultaat gearbeid. Toen werden wij daarbij geslagen, omdat wij door de hooge rechten Duitschland moesten verlaten. Vandaar zijn wij naar Frankrijk gegaan. Daar heb ik gewerkt tot de rechten gekomen zijn. Toen moesten wij kiezen of deelen, wilden wij onze Fransche clandisie aanhouden. Ik had vijf zonen. Mijn oudste zoon was 20 jaar oud en sprak: vader, laten wij onze clandisie niet verliezen, laten wij eene fabriek in Frankrijk trachten te vinden, dan zal ik ze wel drijven. Toen zeide ik: beste zoon, gij zijt een jongen van 20 jaar, op uwe jaren is het in Frankrijk zeer gevaarlijk; ik heb alle mogelijke moeite aangewend het tegen te houden. Niettegenstaande dat, ben ik, door den ijver van mijn zoon bezield, er toe overgegegaan.

Die zoon werkt nu reeds sedert vijf jaren in Frankrijk; hij is gevestigd te Lisieux in Normandië. Ik moest eene nieuwe clandisie in Holland vestigen. Ik heb tot mijn bedienden en volk gezegd: Mannen! bedenkt u wel, dat gij netjes en goed moet werken, omdat wij ons in Holland moeten indringen en onze clandisie vermeesteren. Wij zijn goed geslaagd. Binnen drie maanden had ik het geluk te kunnen zeggen, dat wij volop werk hadden; en dat hebben wij tot heden behouden. Nu werkt mijn oudste zoon in Frankrijk en ik met mijn twee andere zoons in Holland.

11005. V. Vertel eens wat van Frankrijk.

A. Mijn zoon werkt daar met ongeveer 300 arbeiders De kinderen beneden 15 jaar werken 12 uren. Zij moeten minstens 12 jaar zijn.

Die kinderen gaan om 7 uur naar school en blijven daar tot half negen. Ingevolge de wet komt een politie-agent. wanneer een kind de school verzuimd heeft, op de fabriek, met de aanzegging dat die jongen niet mag arbeiden. Gebeurt dat twee of driemaal, dan worden de ouders gestraft.

11007. V. Ga door, gij hebt nog wel meer te vertellen

A. Van Frankrijk weet ik niets meer te zeggen.

11008. V. Hoe gaan daar de zaken?

A. Uitstekend, bijzonder goed.

11009 V. Gij werkt daar met 300 menschen?

A. Ja, mannen en vrouwen.

11010. V. En wat maakt gij?

A. Bukskins.

11011. V. Zijn daar ter plaatse meer zulke fabrieken?

A. In dat genre zijn wij de eenigste in Frankrijk; ons artikel is meer bestemd voor het land, terwijl de Fransche fabrieken zich meer bepalen tot het maken van lichtere stoffen.

11012. V. En waar is uw debouché?

[p. 77]

A. Uitsluitend in Frankrijk zelf.

11013. V. Werkt gij uitsluitend met Franschen?

A. Wij hebben een 30 man medegenomen uit Geldrop en Eindhoven, maar de resultaten lieten te wenschen over. De geest van den Tilburgschen werkman, ‘netheid, werkzaamheid, geen misbruik maken van drank’, zat er niet in. Op een stuk of 6, 7 na hebben wij die menschen franco teruggestuurd.

11014. V. Waarom hebt gij geen Tilburgers medegenomen?

A. Die heb ik medegenomen en die zijn er nog.

11015. V. En de andere werklieden?

A. Er is er geen een van Geldrop of Eindhoven gebleven.

11016. V. Zat daar de goede geest niet in?

A. Neen, zij dronken, en werkten weinig; dat was het geval niet met de Tilburgers.

11017. V. Dus die fabriek gaat goed?

V. Die gaat uitstekend.

11018. V. En hoe gaat het in Tilburg? Hoeveel man hebt gij daar aan het werk?

A. Te Tilburg 100 man en 50 mannen en vrouwen, die buiten werken; er is altijd voldoende werk.

11019. V. Daar hebt gij zeker niets anders dan Tilburgsche werklieden?

A. Ja.

11020. V. En die zijn goed?

A. Ja.

11021. V. Zijn de werklieden te Lisieux goed?

A. Ja, die zijn uitstekend.

11022. V. Zijn zij evengoed als te Tilburg?

A. Wat de zeden betreft zijn de Tilburgers beter, de toestand te Tilburg is onverbeterlijk, de verhouding tusschen de patroons en de werklieden is zoo goed als zij maar zijn kan

11023. V. En hoe is de toestand in Frankrijk?

A. Daar werkt alles meer onder elkander; ik kan er zoo geen naam voor vinden. Wij als Hollanders kunnen daar niet best tegen. Getrouwde vrouwen, jonge meisjes en mannen werken bij elkaar.

11024. V. Gij bedoelt dus, dat de toestand te Tilburg beter is dan die in Frankrijk?

A. Ja, wat de zeden betreft.

11025. V. Maar zij werken goed?

A. Uitstekend, ja dat wel.

11026. V. Zijn zij handiger?

A. Vif, die menschen werken in 12 uur meer af dan de Hollanders in 15 uur.

11027. V. Worden zij op stuk betaald?

A. Ja, maar sommigen hebben vast geld.

11028. V. Maar het gros?

A. Dat werkt op het stuk.

11029. V. Hier in Tilburg ook?

A. Ja.

11030 V. Dus hier hebben de werklieden denzelfden prikkel om vif te zijn als uw Franschen te Lisieux?

A. Ja, maar dat zit er hier niet in.

11031. V. Dit neemt echter niet weg dat de Tilburgers beste werklieden zijn, niet waar?

A. Ja.

11032. V. Gij laat lang werken op uw fabriek?

A. Ja, dat is ongelijk, - dat zal ik u eens zeggen.

11033. V. Gij lacht er om, want gij weet dat het heel erg bij u is.

A. Veertien uren.

11034. V. Zeg het maar, wel 16!

A. Dat is zelden voorgekomen.

11035. V. Maar het is toch voorgekomen; dat was wat erg.

A. De werklieden hebben mij nooit daar aanmerking over gemaakt, integendeel. Het bewijs is dat mijn eerste werkman, van mijn beginnen af, 25 jaar bij mij is geweest, ik heb er die 18, 17, 15 jaar bij mij zijn. En ik heb meê van het beste volk van Tilburg; zij hebben mij wel eens gevraagd: mogen wij niet wat langer werken, want 8 uur is wel wat vroeg voor ons mannen om uit te scheiden.

11036. V. En zij begonnen om 4 uur?

A. Dat is nooit gebeurd.

11037. V. Half vijf dan?

A. Ook niet.

11038. V. 5 uur dan?

A. Het vroegste was half zeven.

11039. V. In den zomer?

A. Neen, in den winter.

11040. V. En 's zomers dan?

A. Om 5 uur.

11041. V. Daar hebben wij het! Wel degelijk dus 5 uren! En dan werken zij tot 's avonds 8 uur?

[p. 78]

A. Neen, dat is nooit gebeurd, behalve een jaar of 5, 6 geleden.

11042. V. Juist, dat is het juist, daar spreek ik over, toen werkten de menschen wel eens tot 9 uur. En zij begonnen?

A. Om 5 uur.

11043. V. Dus gij liet de arbeiders werken van des morgens 5 uur tot des avonds 9 uur? dat is 16 uren, net zooals ik u straks zeide.

A. Ja.

11044. V. En werken de jongens ook zoo lang?

A. Mijne jongens doen het ook.

11045. V. Uw eigen zoons? Goed; maar moeten, buiten uw eigen jongens, de jongens die gij huurt, ook zoolang werken?

A. De jongens van 12-13 jaar gaan eerst naar den catechismus en komen in den winter om 8½ uur op de fabriek.

11046. V. Maar dan gaat het op uwe fabriek anders dan bij andere fabrikanten?

A. Dat geloof ik niet.

11047. V. Gij spraakt daar van de jongens, die pas hunne communie hebben gedaan en des morgens nog een weinig vrijen tijd hebben om naar den catechismus te kunnen gaan. Maar deedt gij, behalve de kleine jongens, de jongens van 13-14 jaar in den drukken tijd ook werken van des morgens 5 uur tot des avonds 9 uur?

A. Ja, de jongens die voor de spinnerij werken. Als het werk afgeloopen is, kunnnen zij echter naar huis gaan.

11048. V. Nu vertelt gij dat het zoo kón, maar de zaak is toch immers, dat het ook werkelijk gebeurde?

A. Ja.

11049. V. Dat is vijftien jaar geleden?

A. Ja.

11050. V. Des ochtends schijnt gij het dus voor de jongens te kunnen schikken?

A. Ja.

11051. V. En des avonds ook?

A. Jawel, want de kleine mannekens werken met groote mannen en als het werk afgeloopen is, kunnen zij weggaan.

11052. V. Maar als nu de catechismus in plaats van 's morgens 's avonds werd gehouden, zoudt gij dan daarvoor vrij kunnen geven?

A. De kleine mannekens werken 12 uren, tegen de groote mannen 14.

11053. V. Dát is geen antwoord. Gij zoudt het dus kunnen schikken dat des avonds een paar uren vrij vielen voor de kleine mannekens?

A. Het zou wel kunnen.

11054. V. Maar het gebeurt niet?

A. Als zij vlug werken zijn zij ook vlug weg.

11055. V. Zou het nu niet te maken zijn, dat de jongens van 13 jaar, als zij des avonds nog wat leeren moeten of willen, daarvoor gelegenheid kregen?

A. Dat zou wel kunnen gaan. Dit zou hierop gevonden kunnen worden, doordien de kleine mannekens, waarvan er acht of negen werken, wanneer het goed garen is, veel spoediger gereed kunnen komen, daar zij aan de groote machines werken, die de andere overtreffen. De kleine mannekens kunnen dan niets meer doen, dan stilletjes bij de machines staan, daar zij geen werk meer kunnen maken.

11056. V. Getuige, luister nu eens goed naar wat ik u vragen ga: wanneer er eene wet kwam, dat de jongens 's avonds om 6 uur de fabriek moesten verlaten, zoudt gij het dan weten te klaren?

A. Wanneer de anderen van vijf uur 's morgens tot 8 uur des avonds doorwerken, dan zou dat voor de kleine mannekens best kunnen.

11057. V. Ik zal mijne vraag nog eenmaal herhalen. Zoudt gij, als er eene wet kwam, dat de ‘kleine mannekens’ om 6 uur van de fabriek afmoesten, zoudt gij dan niet in de war zitten?

A. Wel, Neen.

11058. Zoudt gij het dan kunnen klaren?

A. Ja.

11059. V. Dan zou de boel niet in de war loopen?

A. Het werk zou toch doorgaan.

11060. V. Dus het kan?

A. Ja, het kan

11061. V. Ik zal mijne vraag nòg wat duidelijker maken. Gij zoudt wel kans zien uwe fabriek als een knap fabrikant op gang te houden en toch aan

[p. 79]

de kleine mannekens 's avonds gelegenheid te laten nog wat onderwijs te krijgen?

A. Zeker.

11062. V. Waarom doen zij het dan te Tilburg niet?

A. Onderwijs wordt 's avonds niet gegeven.

11063. V. Maar als het gegeven werd, zouden zij er dan niet kunnen komen?

A. Zij gaan nu reeds soms vroeger weg; dat ligt aan het werk. Ik zou er als fabrikant een regel op kunnen maken.

11064. V. Dus als ik het wel begrijp, heeft dat weggaan der jongens nu reeds plaats, vroeger dan de grooten; maar het is nu onregelmatig, en als gij er voor gezet wierdt, zoudt gij er zeer goed een regel op weten te maken en gingen de jongens op een behoorlijk uur weg?

A. Ja.

11065 V. Het doet mij genoegen dat gij dat vertelt, en er dus op mijn zoo herhaald vragen zóó stellig bij blijft.

Dus nog eens, het kan?

A. Het kan.

11066. V. Gij hebt wel eens nesten met het volk gehad?

A. Met mijn eigen volk nooit.

11067. V. Waren het dan vreemden?

A. Ja.

11068. V. Er is toch wel eens wat gebeurd?

A. Ja, maar er zou meer gebeurd zijn als ik mijn werkvolk niet had weten terug te houden. Ik zeide: Mannen, blijft bedaard.

11069. V. Hadt gij niets met uw eigen volk?

A. Neen.

11070. V. Waarom kwamen zij dan bij u?

A. Dat was de concurrentie.

11071. V. Dus het opstootje ontstond niet door uwe werklieden, maar door anderen?

A. Ja.

11072. V. Was er niets gebeurd met uw eigen volk?

A. Niets

11073. V. Hadt gij uwe tarieven niet verlaagd?

A. Ja, ik wilde mijne tarieven, die hooger waren, gelijk maken met die van andere fabrikanten. Ik moest naar Frankrijk en vóór ik vertrok zeide ik tegen mijn bediende: gij zegt tegen de menschen, dat zij na dezen scheer nog eene scheer krijgen tegen denzelfden prijs. Daardoor wisten zij ongeveer drie weken te voren dat de loonen zouden verminderd worden. Toen ik terugkwam uit Frankrijk en ik langs eene zekere fabriek passeerde met een heer uit de conferentie, riep het werkvolk uit de ramen mij na.

11074. V. Had uw employé het volk soms niet gezegd wat gij hem hadt opgedragen?

A. Ja.

11075. V. Het is dus niet waar dat gij het loon verminderd hebt nadat het werk reeds verricht was, maar gij hebt te voren gewaarschuwd?

A. Ja, minstens drie weken vooruit.

11076. V. Hebben zij dat geweten?

A. Allen

11077. V. En werden zij toch boos op u?

A. Neen, andere lieden zijn een paar dagen doorgegaan.

11078. V. Wat kon het aan die anderen schelen?

A. Toen ik mijne zaak begon, trachtte ik zooveel mogelijk de concurrentie te trotseeren. Ik deed alle moeite om mijn volk werk te geven, maar verlangde het niet meer dan anderen te betalen. In de sociëteit werd mij door een fabrikant gevraagd, of ik niet te weinig betaalde; waarop ik antwoordde f 500 aan den armen van Tilburg te willen geven tegen f 25 als zij mij een fabrikant konden aangeven, die zóóveel betaalde als ik.

11079. V. Laat ons nu niet verder op dit punt ingaan; ik wenschte u alleen in de gelegenheid te stellen hier te zeggen, wat van de zaak is. Gij schrijft dus dat opstootje niet toe aan uw eigen volk?

A. Neen.

11080. V. Het beweren dat het zou plaats hebben gehad, omdat gij onaangenaam en hard voor uw volk waart en het op slag hadt gewaarschuwd, is dus onwaar?

A. Juist.

11081. V. Gij zeidet, dat gij rondgingt voor de conferentie met een ander; bedoeldet gij een geestelijke?

A. Neen, een burger.

11082. V. Zit gij in een armbestuur?

[p. 80]

A. Alleen in de conferentie van Vinentius en ik kom daardoor bij armen aan huis.

11083. V. Zijn er vele armen?

A. Niet veel. Tilburg is eene van de gelukkigste plaatsen, omdat er werk is. De menschen zijn er vlijtig, hebben er een stukje land, hun eigen huis en mesten er een zwijn, zoodat zij in hunne eerste behoeften kunnen voorzien. Gebrek wordt er niet geleden, ook zijn fabrikant en werklieden daar één lichaam.

11084. V. Is de verhouding in Frankrijk ook zoo?

A. Ja, doch meer op zekeren afstand. In Tilburg spreekt een patroon met zijne menschen.

11085. V. Dus is de geest in Tilburg goed?

A. Ja zeker.

11087. De heer Bahlmann: Bij mijn bezoek op uw fabriek heb ik eene bijzondere machine gezien om te drogen. Zijn dergelijke machines ook op andere fabrieken in Tilburg?

A. Bij Eras, Ledeboer en bij mij. In Frankrijk op alle fabrieken.

11087. V. Nu gij de machinale droging hebt, kunt gij nu den gewonen droogzolder of hel geheel en al missen?

A. Ja.

11088. V. Dus hebt gij nu geen personeel dat op droogzolders moet werken?

A. Neen.

11089. De Voorzitter: Hebt gij nog iets mede te deelen?

A. Ja, ik wenschte het een en ander te zeggen omtrent de meisjes onder de 20 jaren. Die meisjes worden later geen geschikte vrouwen. Zij kennen niets van het huishouden, zij leeren alleen machinewerk op de fabrieken. Van de tien nette mannen, die met zulk een meisje trouwen zijn negen reddeloos verloren. Daarom was het beter dat de meisjes onder de 20 jaar eerst naar eene breien naaischool gingen, dat zij dan in dienstbetrekking kwamen om zoo doende later als degelijke huisvrouwen te kunnen optreden. Ik zou wenschen dat de mannen als zij 's middags te huis kwamen, zij het ontbijt opgeruimd vonden, hetgeen nu niet altijd het geval is.

De man wordt nu uithuizig. Onder den schijn van eene boodschap te gaan doen, bezoekt hij gelegenheden waar hij voor 5 centen wat te drinken kan krijgen. Dat is een kwaal, waaraan wel wat gedaan mag worden.

11090 V. Gij zegt al weer hetzelfde wat anderen vóór u gezegd hebben, namelijk dat de getrouwde vrouwen, die in haar jeugd op de fabriek geweest zijn, niet de beste zijn, omdat zij niet hebben leeren huishouden.

Hadt gij het voor het zeggen, dan zoudt gij dus ook de jonge meisjes van de fabrieken houden?

A. Juist ik heb er maar 5 à 6 op mijne fabriek, maar ik heb ze niet noodig.

11091. V. De industrie in Tilburg heeft ze dus niet noodig; en om de goede redenen, door u aangevoerd, acht gij het voor de toekomstige huisvrouwen noodig, dat zij in hare jeugd op geene fabriek gaan werken?

A. Ja.

11092. V. Dan dank ik u. Uw verhoor is hiermede afgeloopen.

Chr. Mommers.