De arbeidsenquête van 1887. Deel 3: De vlasindustrie. Tilburg. Eindverslag

Verhoor van den heer C. Eras.

10597. V. Mag ik uw voornaam, naam, ouderdom beroep en woonplaats weten?

A. Cornelis Eras, oud 60 jaar, fabrikant in wollen stoffen te Tilburg, onder de firma H. Eras en Zoon.

10598. V. Dagteekent die firma van uwen vader?

A. Neen, mijn vader was kleermaker; de zaak dagteekent van 40 jaar en is door mij opgericht.

10599. V. Gij kent dus de zaken in Tilburg door en door. Hebben er in den loop dier jaren groote veranderingen in de fabrieken aldaar plaats gegrepen?

A. Zeker. Toen ik in de fabriek kwam, hadden wij één of twee stoommachines. Doch Tilburg is verder en verder opgeklommen, en wat men vroeger met de hand werkte, is later alles machinaal gegaan.

10600. V. Hetgeen niet belet dat een groot aantal werklieden buitenwerkers zijn?

A. Ja, vooral wevers. Wij hebben bijv. 360 werklieden, en daarvan zijn zeker 200 buitenwevers en 20 vrouwen die thuis werken

10601. V. Dus de helft van uw personeel bestaat uit buitenwerkers?

A. Ja, sommige fabrieken hebben echter meer binnen- dan buitenwerkers.

10602. V. Die menschen, die bij zich aan huis werken, gebruiken die de kinderen al op zeer jeugdigen leeftijd voor het werk?

A. Op het 12de of 13de jaar.

10603. V. Niet vroeger?

A. Als ze de eerste communie gedaan hebben, op het 11½ de of 12de jaar, dan gaan de kinderen reeds op den weefstoel zitten; dat zijn in den regel de besten en zij lijden er niets door.

10604. V. Dat is eene tweede beschouwing. Gaan zij overigens tot de tweede communie trouw school?

A. Ja, in den regel wel.

10605. V. Hoeveel werklieden hebt gij aan uwe fabriek?

A. Ik heb 137 werklieden, waarvan 114 mannelijke en 23 vrouwelijke. De mannelijke werklieden bestaan uit 79 mannen, 12 jongens van 16-18 en 23 jongens van 12-16; ongehuwde vrouwen 22 en één meisje onder de 16 jaar.

10607. V. Zijn de jongens, vallende in de door u genoemde rubriek van 12-16, meerendeels beneden de 13 of 14 jaar, of daar boven?

A. Er zijn jongens bij beneden de 13 jaar.

10608. V. Maar het leeren van het vak is niet van dien aard, dat zij het, wanneer zij later begonnen, het niet goed zouden leeren?

A. Dat zou geen hinder doen.

10609. V. Zij kunnen dus het vak wel leeren ook als zij wat later beginnen. En uit het belang van den fabrikant bezien, is het toch ook niet precies noodig dat de jongens 12 jaar zijn als zij beginnen.

A. Neen, dat kan evengoed 13 zijn.

10611. V. Hoe laat komt het volk aan de fabriek?

A. In den zomer om 5 uur, en dan werken zij met een tusschenpoozen van 8½ tot 9 uur voor rust en ontbijt, aan een stuk door tot 12 uur. Dan gaan zij schaften.

10612. V. Ja, tot één uur. En om 1 uur komt de rest en dan wordt er gewerkt tot?

A. 8 uur, half 9, maar acht uur is de gewone tijd; als het heel druk is, wordt het wel eens een half uur later.

[p. 47]

Bovendien is er rust van 4 uur tot half 5.

10613. V. Dus dan blijven er 13 à 14 uren werktijd over?

A. Ja, in den zomer.

10614. V. Laten wij nu den winter eens nagaan.

Hoe laat komen de werklieden des winters op?

A. Om 8 uur; ook wordt er wel eens een uur vroeger met licht gewerkt, en dan van 1 tot 9 of half tien.

10615. V. Maar daar gaat in den achtermiddag nog een half uur af.

A. Ja.

10616. V. Dus dat wordt dan weer een werktijd van een uur of 13?

A. Ja, wij hebben in den zomer van 13-14 uren werktijd en 's winters van 12-13. Daar zijn nu kinderen van 12-13 jaar die een uur minder werken, omdat zij hun werk toch af kunnen; bij de jongens van 16-18 hangt het er van af welk soort van werk zij doen.

10617. V. Wanneer u zegt, dat die jongens een uur minder werken, dan wil dit niet zeggen dat zij vroeger uitscheiden en heengaan? Zij blijven immers even lang op de fabriek?

A. Neen, zij gaan eerder weg.

10618. V. Dus u weet dan uwe zaken gaande te houden, terwijl het jeugdige personeel al naar huis is?

A. Ja, de machine loopt onder voor de wolwerkers en boven voor de spinners. Is nu beneden zooveel gedaan dat de spinners boven het werk kunnen bijhouden, dan draaien zij het licht uit en gaan heen, dat is ten voordeele van den fabrikant. De spinners werken per streng en de jongens gaan gelijk met hen op, maar worden betaald per uur dat de fabriek draait. Zij werken dikwijls 2 tot 3 uur minder als er veel wol in bewerking is.

10619. V. Dus als algemeene regel wordt gerekend, voor de jongens, in den winter een werktijd van 11-12 uur en in den zomer van 13-14 uur?

A. De doorsnede is, 11-12 en 13-14 uur.

Wanneer men bij voorbeeld 40 werklieden heeft, dan gaan er gemiddeld een tiental vroeger heen; dat komt door de kleine jongens die vroeger gedaan hebben.

10620. V. Er blijft dus voor die jongens al zeer weinig gelegenheid over om des avonds naar eene school te gaan en iets te leeren, vooreerst omdat zij er geen tijd voor hebben en in de tweede plaats omdat de jongens te veel afgewerkt zijn om op de schoolbanken te gaan zitten?

A. De jongens zijn blijde wanneer zij des avonds thuis zijn.

10621. V. Dus die jongens leeren niets meer dan wat zij tot hun 12de jaar op school geleerd hebben?

A. Er zijn nog Zondagsscholen.

10622. V. Maar buiten die Zondagsscholen kunnen zij niets leeren?

A. De jongens waar wat in zit oefenen zich nog wat of nemen les.

10623. V. Wat verdienen die aankomende jongens van 13, 14, 15 jaren bij u in de week?

A. De jongens van 12-16 jaren verdienen van f 2,50 tot f 3, en die van 16-18 jaren van f 3,50 tot f 5,50.

10624. V. Dat is dus het gemiddelde werkloon voor die jongens?

A. Ja.

10625. V. En de volwassen man van f 7,50, tot f 10?

A. Die verdienen f 7,50, f 8 tot f 10 toe.

10626. V. De buitenwerkers verdienen wellicht wat meer?

A. In den regel verdienen zij minder dan de fabrieksarbeiders. Zij hebben niet zoo geregeld elken dag werk, en al is dit het geval, verdienen zij toch minder, omdat zij niet zoo doorwerken. Wanneer een wever op de fabriek f 10 en met thuis weven f 8 kan verdienen, zal hij toch dit laatste verkiezen, omdat hij dan meer vrijheid heeft. Willen zij een dag in hun tuintje werken, dan doen zij het, maar op de fabriek moeten zij op uur en tijd zijn.

10628. V. De arbeiderswoningen in Tilburg zijn over het algemeen nog al netjes niet waar?

A. O ja, geheel anders dan in andere fabriekssteden. Velen hebben een klein tuintje.

10629. V. En hebben vele arbeiders ook een eigen woninkje?

A. Ja. Ik ben nog zeer tegen het doorwerken 's middags, dat in Tilburg veel geschiedt. Wanneer de fabrikant

[p. 48]

het druk heeft, dan blijft de machine doordraaien tusschen twaalven en éénen, en moet de werkman zijn middagmaal onder het werk door opeten. Dit keur ik ten zeerste af. Bovendien ben ikzelf werkman geweest, en nu heeft mijne ondervinding mij geleerd, dat het voor den fabrikant ten slotte toch niets uithaalt. Hetzelfde geldt voor het nachtwerk. Dat alles kan slechts dienen om het aantal ongelukken te vermeerderen, terwijl de fabrikant slecht werk krijgt.

Men moet toch niet vergeten dat de menschen, die moeten doorwerken, toch reeds den geheelen dag gebonden zijn. Zij, die aan den volmolen staan, moeten zelfs, wanneer zij naar achter moeten, een buurman vragen om op te passen.

10631. V. Hoeveel uren op den dag dus achter elkander?

A. Gewoonlijk van 5 uur 's morgens tot 8 of 9 uur 's avonds aan één stuk. Ik weet niet, of zij dan 's morgens een half uur hebben gehad om te schaften. Maar ik keur dat doorwerken af. Sommige fabrikanten zeggen dat dat beter is dan dat die menschen door de zon loopen; maar die menschen willen ook wel eens de open lucht hebben.

10636. V. Getrouwde vrouwen werken niet in de fabrieken? Dat vindt gij zeker goed?

A Ja, hoe minder vrouwen in de fabrieken hoe beter.

10640. V. Als het volk in uw dienst oud wordt, wat doet gij er dan mede wanneer zij niet meer kunnen werken?

A. Die worden door weldenkende fabrikanten geholpen. Zelfs wanneer een werkman wat minder goed is geweest, helpt de fabrikant toch. Ook krijgen zij dan wat van de Conferentie van de St. Vincentius- Vereeniging. Wij hebben een fonds waarin de werkman van 1 tot 6 centen per week kan bijdragen. In geval van ziekte ontvangt hij evenveel gulden per week ondersteuning als hij centen per week heeft gestort.

10641. V. Hoe is dit fonds ingericht?

A. Dit fonds is tien jaren geleden door ons opgericht; wij hebben daarvoor f 300 à f 400 bijgedragen, maar wij verklaarden daarmede vrij te willen zijn. Tot nu toe is dit fonds altijd goed gegaan, want men heeft altijd geld over gehad.

10642. V. Er schijnt in dat fonds ruimte gelaten te zijn voor de deelneming?

A. De werkman kan er zich inkoopen voor wat meer of wat minder. Van de 20 werklieden treden minstens 19 toe. Wij vragen hen niet of zij dit willen doen, zij moeten het op het kantoor komen vragen.

10643. V. Hun wordt dus in dat opzicht geen dwang aangedaan, maar de menschen zijn met de toetreding gediend?

A. Juist.

10644. V. Hoeveel wordt gewoonlijk ingelegd?

A. Een gehuwd man die f6 à f 7 per week verdient komt meestal tot het volle bedrag. Ik geloof niet dat er vier zijn, die niet toetraden.

10645. V. Beheert gij dat of zij?

A. Neen, de man die in de week bij het volk loopt, houdt de centen in en duwt ze in de bus.

10646. V. Maar zoolang het onbeheerd in die bus is, werpt het geene rente af?

A Neen, het wordt ook niet op rente gezet. Met kerstmis worden er voor hen brooden gebakken, soms een zeshonderdtal, omdat het fonds te veel geld heeft. Menschen die genoeg verdienen, weigeren dat brood, zoodat het gebeurt dat één man, 6, 7 brooden krijgt. Als men hun geld geeft, neemt dat iedereen Dit is iets wat goed werkt.

10647. V. Gebeurt dit op de meeste fabrieken?

A. Daar zijn er meer, doch niet velen.

10649. V. Gebeuren er wel ongelukken in uwe fabriek met de machines?

A. Eenmaal is er een man gevallen en gestorven; tweemaal heeft er iemand eene verwonding gekregen.

10651. V. Bestaat daar ook een of ander fonds voor om daarin te voorzien, of wordt dat aan u overgelaten?

A. Er bestaat geen fonds voor, maar de weldenkende fabrikant zorgt voor de weduwe en kinderen, dat zij hun brood verdienen kunnen.

10652. V. Vervallen die menschen dus niet aan de armen?

A. Niet licht.

10653. V. Is dat in 't algemeen zoo in Tilburg?

A. Ik geloof, dat dit bij de meeste weldenkende fabrikanten zoo is.

[p. 49]

10654. V. De geest van de fabrikanten tegenover het volk en van het volk tegenover de fabrikanten schijnt in Tilburg nog al goed te zijn?

A. Ik geloof dat die in Tilburg zeer goed is. Maar dat ligt nog al veel aan de patroons zelven.

10656. V. Wat bedoelt gij daarmede?

A. Als de lieden goed behandeld worden, maken zij het vanzelf goed. De werkman moet voor den fabrikant het werk verdienen, zelf kan hij het niet. Als men zelf werkman geweest is dan weet men er alles van. De toestand in Tilburg is goed.

10657. V. Gij zegt het en alle getuigen voor u zeiden het eveneens. Het is inderdaad zeer aangenaam om dat te hooren.

Dus gemor, geklaag en verzet bestaat er niet. En de lui zoo maar wegjagen, aan den dijk zetten, gebeurt ook niet?

A. Neen, dat wordt niet lichtelijk gedaan. Er ontbreekt niets anders aan, dan dat er meer werk kon zijn.

10658. V. Ik moet toch zeggen dat, te rekenen naar de uren, die de lui met werken mogen doorbrengen, er nog al voorraad van werk schijnt te zijn. Kon er nog wat bij?

A. Tilburg moet het werk te moeilijk zoeken. Alle winkels die in Tilburg opkomen doen in gebreid goed of in kleeren. De gemeente zou eens zoo groot zijn als de vreemden behandeld werden als wij; als wij gelijke rechten hadden. Voor ons land is gemaakt een kanaal van invoer en niet van uitvoer. Als op het goed geen 15 pet. te heffen is, is het de moeite niet waard er aan te beginnen.

Bovendien werken de Duitschers voor minder loon, dan hier te lande uitbetaald wordt.

10659. V. Laat ons niet te ver van huis gaan en bij de eigenlijke zaken blijven.

Een kwaad ding schijnt in Tilburg nog te zijn het gevaar bij brand in de fabrieken?

A. Dat is niet tegen te spreken. De meeste fabrieken hebben slechts één trap. Wij hebben ook al, uit ondervinding geleerd, buiten een houten ladder aangebracht.

10661. V. Dat kwaad is dus een van de weinige verkeerde dingen in Tilburg?

A. Ja; de meeste fabrieken hebben maar één uit- en ingang.

10662. V. Maar daarin wordt, omdat men er het verkeerde van inziet gaandeweg verbetering gebracht?

A. Natuurlijk, nu de zaak meer en meer besproken wordt is de aandacht meer op dit punt gevestigd en acht men zich verplicht voorzorgen te nemen. Dat was vroeger zoo niet. Men dacht er niet aan, omdat er niet over gesproken werd, nu wordt vanzelf daartoe meer opgewekt.

10664. De heer Bahlmann: Wordt er op uwe fabriek nog gebeden bij het begin van het werk?

A. Dat wordt tweemaal daags gedaan, des morgens en des middags.

10665. V. Weet gij of dit op meer fabrieken in Tilburg gebeurt?

A. Ja, dit geschiedt op verschillende fabrieken.

10666. De Voorzitter: Wij danken u er voor, dat gij gekomen zijt.

C. Eras.