De arbeidsenquête van 1887. Deel 3: De vlasindustrie. Tilburg. Eindverslag

Verhoor van den heer J.H.A. Diepen.
(Verkort.)

10238. De Voorzitter: Mogen wij uw voornaam, naam, ouderdom, beroep en woonplaats weten?

A. Johannes Hendrik Arnold Diepen, ow 71 jaar, voorzitter van de kamer van koophandel en fabrieken te Tilburg.

10239. V. Heeft u overigens geen beroep meer?

A. Neen, vroeger wel.

10240. V. Gij kent het onderwerp der enquête. Om de zaak geleidelijk te behandelen en tevens de punten te vermijden, die misschien met u minder ter bespreking in aanmerking komen, zal het goed zijn te beginnen met de werking van de wet op den kinderarbeid van 1874. Heeft deze wet in Tilburg groote omwenteling teweeggebracht of bestond daartoe geene aanleiding?

A. Geene aanleiding. Men heeft daarvan in Tilburg niets opgemerkt, want vóór den leeftijd van 12 jaren worden zij daar niet in het werk gesteld, althans niet in fabrieken of dergelijke inrichtingen.

10241. V. Gij bevestigt dus de verklaring die wij ook reeds van andere zijde, met name van mijnheer den burgemeester van Tilburg vernomen hebben, dat dank zij andere invloeden, in Tilburg ook vóór 1874 het werken van kinderen beneden den leeftijd van 12 jaren op fabrieken zoo goed als niet voorkwam?

A. Dat kan ik volkomen bevestigen.

10242. V. Gij kunt misschien over dat feit nog een meer eigenaardig licht laten vallen, want als ik mij niet bedrieg, dan zijt gij in vroegere jaren belast geweest met het schoolopzienerschap; niet waar?

A. Van 1858-1880. Op het platteland zag men toen zeer veel schoolverzuim van kinderen van 10 à 11 jaar, die gebruikt werden voor veldarbeid. Maar in fabrieken in Tilburg heb ik dat nooit kunnen waarnemen; misschien dat een enkel boerenkind van school afbleef, maar in den regel heeft het schoolverzuim in Tilburg niet bestaan.

10244. V. Is dat niet te danken geweest, met name aan den invloed van de Roomsch-Katholieke geestelijkheid?

A. Ja, grootendeels zou ik durven zeggen; maar ook aan de fabrikanten, die begrepen dat kinderen van 10 à 11 jaar minder geschikt waren om in fabrieken bezig te zijn door speelzucht en onoplettendheid, waardoor men minder goed werk kon verwachten. De geestelijkheid is daarop echter ook van zeer grooten invloed geweest.

10245. V. En na de wet van 1874 zooals de zaken nu gaan, neemt men dan de kinderen op de fabrieken allen

[p. 17]

in dienst op hun 12de jaar, of is de fabrikant, om de reden die gij zelf heb aangeraakt, in zijn eigen welbegrepen belang soms huiverig om kinderen beneden de 14 jaar aan te nemen?

A. Er is zeer veel voor om de kinderen op hun 12de jaar te nemen of wanneer zij 12½ jaar oud zijn. Het is voor de ouders niet onverschillig op welke fabriek hunne kinderen geplaatst worden. Zij geven natuurlijk de voorkeur aan de patroons, die den besten naam hebben. Eerst dan wanneer daar geen plaats is, wordt plaatsing op eene fabriek gezocht die een minder goeden naam heeft.

Den leeftijd van 12 tot 14 jaar vond men zeer goed, omdat dan de kinderen gehoorzaam zijn. Een jongen van 15 jaar, die al lang op straat geloopen of, zooals ten platten lande veelal gebruikelijk is, in bosschen bladeren gezocht of hout geraapt heeft, bezigheden die minder goed zijn voor jonge menschen, zijn niet zoo onderdanig als voor den werkman, dien zij ter zijde moeten staan, wel dienstig is. Daarom meen ik dat de leeftijd van 12 tot 13 wel de beste is om te beginnen.

10246 V. Al zijt gij geen fabrikant meer, zoo mag ik u toch wel vragen of de aard van het wolweversvak in Tilburg het, naar uw deskundig oordeel, bepaald noodig maakt dat de kinderen zoo vroeg moeten beginnen of kunnen zij het niet evengoed leeren, als zij er wat later bijkomen?

A. Te leeren wel. Het werk van die jongens in de eerste tijden bepaalt zich hiertoe, dat zij de draden die in den spinmolen breken, handig en vlug hechten, vandaar de benaming ‘draadmaker’. Die arbeid is spoedig te leeren.

10247. V. Behalve het draadmaken, heeft men ook nog het kaardenkloppen?

A. Kaardenkloppen is een zeer eenvoudig en licht werk.

10250. V. Dat is dus ook het werk van de jongens?

A. Ja. Wat men in de fabriek kaardenkloppen noemt, geschiedt op de volgende wijze: Wanneer het laken bijna klaar is, wordt het geruwd en dat geschiedt door kaardbollen. die het best geteeld worden in Frankrijk, hoewel men ze hier te lande ook vindt. De kaardbol is een distel, die de wol uit de stof haalt. Die distel geraakt nu vol wolvezels en de kaardenklopper haalt die vezels met een ijzeren machinetje er uit.

10251. V. Hij maakt dus de kaarden weder schoon en bruikbaar?

A. Ja.

10252. V. Ik vraag het daarom, omdat ik wil doen uitkomen, dat het inderdaad werkzaamheden zijn, waarvan men niet kan beweren, dat, als men ze niet op het veertiende jaar geleerd heeft, men ze het geheele leven lang niet meer leeren kan?

A. Dat geloof ik wel, maar op jongeren leeftijd zijn zij meer gedwee.

10253. V. Moeten die jongens, die op 12- 13-, 14-jarigen leeftijd op de fabriek komen, lang werken? Veel uren daags?

A. De fabrikant heeft gaarne dat de jongen bij den spinner staat. Als men aan dat kaardenkloppen een uur bezig is geweest, kan men wel eens wat gaan spelen, een luchtje gaan scheppen. Bij de draadmakers gebeurt dat ook, dat de jongens van tijd tot tijd eens naar buiten kunnen gaan. De draadmaker loopt meestal op en neer, van tijd tot tijd staat hij eens stil.

Dat werk behoeft de jongens van 12, 13-, 14-jarigen leeftijd niet zoo te vermoeien.

10254. V. Maar hoe lang duurt het?

A. Dat is verschillend; de eene fabriek werkt langer dan de andere.

10255. V. Nu komt u op het punt. Er zijn fabrieken die lang, er zijn er die korter werken. Misschien dat op het oogenblik de meeste, zoo niet alle fabrieken korter werken dan zij wenschen, maar dit is willen wij hopen, een abnomale toestand. Er is toen, meen ik, een tijd geweest dat het goed ging, toen waren er wel enkele fabrieken - ik zal nu geen namen noemen, want dat zou een weinig indelicaat worden - die wat veel vergden?

A. In de vergadering van de kamer van koophandel is die zaak ook besproken geworden en enkele leden waren van oordeel dat sommige fabrikanten in Tilburg wel wat veel van den werkman vorderden. Ik heb toen meer inlichtingen dienaangaande gevraagd, maar men wilde liefst geen namen noemen.

10256. V. Dat is eene discussie die

[p. 18]

een drietal jaar geleden in de kamer van koophandel heeft plaats gehad?

A. Pardon, vóórdat wij de vragen hebben beantwoord.

10262. V. De huisindustrie is immers te Tilburg nogal algemeen?

A. Niet zooveel meer als in vroegere jaren. Dat hebben wij ook in de Kamer behandeld, dat, naar gelang er meer machinale weefgetouwen komen, er minder in de huizen gewerkt wordt. Anders komt de wever ketting halen en maakt daarvan in huis het stuk. Daarbij kunnen wel kinderen gebruikt worden, maar dat gebeurt in hun eigen huis.

10263. V. Dat is juist het punt, waarover ik met u, die den toestand kent, wil spreken. Als ik u goed begrijp is het uwe meening dat ten gevolge van de grootere ontwikkeling, die het machinale gedeelte van den arbeid verkregen heeft, het aan huis weven te Tilburg belangrijk is verminderd?

A. Ja.

10264. V. Maar, het bestaat toch nog altijd?

A. Ja.

10265. V. Heeft men het mis als men meent dat er te Tilburg nog eenige honderden van die huisgezinnen zijn?

A Misschien 2- à 300.

10266. V. Dit komt tamelijk overeen met hetgeen wij van anderen gehoord hebben. Zijt gij zeker dat daar geene kinderen beneden de 12 jaren gebruikt worden?

A. Daarvan ben ik niet zeker. Het werk dat die kinderen doen noemt men spoelen, dat is het brengen van het garen op de klosjes. Met die klosjes, die door de ketting op en neer gaan, wordt het stuk gemaakt. Dat brengen van het garen op de klosjes zouden de kinderen kunnen doen, maar dit geschiedt tegenwoordig ook veel machinaal. Ik weet dit van mijn zoon, die fabrikant is, terwijl de heer Carsten, daaromtrent deswege door mij vóór een paar dagen onderhouden, mij zeide dat bij hem die klosjes grootendeels machinaal worden gespoeld.

10267. V. Kunnen de kinderen in andere opzichten medewerken bij dat huisweven?

A. Dat is van weinig beteekenis; wellicht kunnen zij een en ander aanbrengen.

10268. V. Meent gij - en als oudschoolopziener kunt gij deze vraag beter dan anderen beantwoorden - dat die huisindustrie belangrijk het schoolbezoek der kinderen tegenwerkt, ten einde langs dien weg iets voor het gezin te kunnen verdienen?

A. Dat geloof ik niet; naar mijn oordeel bezochten de kinderen van fabrieksarbeiders getrouw de school; vooreerst weet ik dit uit eigen ervaring, en ten andere begrijp ik dat de kinderen veeleer na den schooltijd een kwartier of een half uur aan den huisarbeid een handje helpen. Zijn de kinderen niet te huis, dan verrichten dien arbeid de overige leden van het gezin. Ik geloof niet dat het eenigen invloed heeft op het schoolverzuim.

10269. V. Gij begint met te zeggen dat uws inziens de kinderen der fabrieksarbeiders trouw de school bezoeken, doch mijne vraag gold meer de thuis werkende arbeiders.

A. Ik was dan een oogenblik in dwaling. Ik beschouw echter de thuiswerkende ook als fabrieksarbeiders omdat zij mede het laken fabriceeren.

10270. V. Gij bedoelt dus, dat ook door de kinderen der thuiswevers, naar uw beste weten, de school niet wordt verzuimd?

A. Daarvan durf ik mij overtuigd houden.

10271. V. Gij onderstelt ook dat daaraan de hand wordt gehouden?

A. Ja, door den invloed der geestelijkheid, die wil dat de kinderen lezen, schrijven en rekenen kunnen, voor zij tot de eerste communie worden toegelaten

10272. V. Die invloed is dus krachtig genoeg om de ouders terug te houden van de vroegere exploitatie der kinderen?

A. Ja.

10275. V. Zijn er teekenscholen voor den ambachtsstand in Tilburg?

A. O ja, de burgeravondschool, maar er is geen stadsteekenschool. De burgeravondschool wordt door veel leerlingen bezocht, ver over de honderd, wel bijna tweehonderd. Al die jongens van 14 tot 16 jaar en ouder oefenen meestal een beroep uit, timmerman, steenhouwer, schilder vooral. Die jon-

[p. 19]

gens genieten ook onderwijs in andere vakken, zooals Nederlandsche taal, aardrijkskunde, kennis der natuur, enz.

10276. V. Loopen de uren van de lessen aan die avondschool niet in elkander met uren waarop juist op de fabrieken gewerkt moet worden?

A. Zooals ik zooeven gezegd heb zijn het meestal ambachtslieden die daar komen.

10277. V. Dus niet kinderen van fabrieksarbeiders?

A. Minder.

10278. V. Van hoe laat tot hoe laat moeten die kinderen van fabrieksarbeiders, die jongens van 12-16 jaar, op de fabrieken werken?

A. Zoo lang - om eene uitdrukking te gebruiken, die in Tilburg algemeen bekend is - als de fabriek draait.

10279. V. Maar hoe laat draait zij?

A. Dat is verschillend Tegenwoordig tot 's avonds 8 uur.

10280. V. En hoe laat begint men?

A. Zoodra als men zien kan. Er zijn echter wel fabrieken, die wanneer zij het druk hebben en er spoed-bestellingen moeten geëffectueerd worden, wat vroeger met gaslicht beginnen. Zij eindigen gewoonlijk echter 's avonds om 8 uur.

10281. V. Ik zal u op den man af iets vragen, maar ik vraag geene namen; dat delicate punt raak ik niet aan Zijn er fabrieken, van welke gij gelooft dat het werk voor jongens van 12 tot 16 jaar er wel een beetje lang duurt?

A. Ik ken er geene. Zelfs heb ik in de kamer van koophandel met verwondering gehoord, dat men dit te veel overdreef. Wij hebben later een brief verzonden, waarin wij die quaestie behandeld hebben, hoofdzakelijk omdat er, wanneer er aan de machinerie een gebrek is, dit 's nachts hersteld wordt.

10282. V. Dát is eene geheel exceptioneele zaak. In zulke gevallen moeten in iedere huishouding, in iedere particuliere zaak de handen uitgestoken worden op welk uur van den dag of nacht ook.

Maar om eens bij dit punt te blijven. Gij hebt toch ook wel eens gehoord dat er in Tilburg fabrieken zijn, waar 16 uren gewerkt werd door volwassenen en jongens ook?

A. Ja, maar die het gezegd heeft wilde geen namen noemen.

10283. V. Maar in de kamer van koophandel is de zaak toch een paar jaar geleden besproken geworden?

A. Zeker.

10284. V. En er waren toen onder de heeren, die dat wat te bar vonden; niet waar?

A. Ja, maar men weet niet waarom de een dat van den ander zou vertellen.

10285. V. Maar het feit was toch zoo?

A. Degeen, die het gezegd heeft verdient alle geloof.

10286. V. De fabrieksbevolking in Tilburg schijnt zich nogal gunstig te onderscheiden. De menschen zijn tevreden over de patroons en de geest schijnt goed te zijn?

A. Ja, ik kan bevestigen dat het goed marcheert met den werkman.

10287. V. Hebt gij wel eens slechter tijden, in dit opzicht, gekend?

A. Neen.

10288. V. De verhouding is dus altijd goed geweest?

A. Ja. Eens hebben de wevers eener fabriek bij eene loonsvermindering die een gevolg was der concurrentie, zich verzet, maar die quaestie is dadelijk hersteld geworden.

10289. V. Het is derhalve een unicum in de geschiedenis der Tilburgsche industrie dat zich die zaak heeft voorgedaan?

A. Ik beschouw het zoo.

10290. V. Het leven van den arbeider, zijne woning, zijn bestaan, is dat alles in Tilburg ook niet tamelijk goed?

A. Ik houd het voor zeer goed, wanneer ik het vergelijk bij hetgeen men in groote steden ziet. De menschen hebben allen eene woning, die zoodra men de voor- of achterdeur open doet, dadelijk toegang geeft tot de open lucht. velen hebben er een tuintje bij, waar zij aardappelen kunnen verbouwen. Ik geloof, dat men op dit gebied zeer tevreden mag zijn.

10291. V. Dat een arbeider een eigen woning heeft is geen zeldzaamheid?

A. Er zijn er verscheidenen, die spaarzaam zijn, die leggen wat over, zooals men dat zegt; een metselaar of aannemer is licht genegen een woning te bouwen, er wordt geld opgenomen, dat

[p. 20]

langzamerhand wordt afgelost, en zoo komen die menschen vooruit. Bovendien geeft de spaarbank ook nogal zeer gunstige berichten, waarvan de burgemeester u zeker gesproken zal hebben.

10292. V. Dit punt wensch ik juist met u te behandelen.

Is die spaarbank van ouden datum, of bedoelt gij de Rijkspostspaarbank?

A. Die spaarbank is niet zoo heel oud.

10293. V. Behoort die spaarbank aan het Nut of aan anderen?

A. Eenige heeren uit Tilburg maken het bestuur uit, ik geloof, dat de burgemeester aan het hoofd staat.

10294. V. Wanneer is die spaarbank opgericht?

A. Zij zal misschien 20 jaar bestaan.

Dan hebben wij spaarbanken in vele fabrieken. Bij voorbeeld, in onze fabriek, die ik met mijn vader gedreven heb betaalden wij, als een werkman bij ons kwam, 99 percent van het loon, dat wil zeggen van iederen gulden hielden wij één cent in. Daarvan werd een fonds gevormd, waaruit de zieken betaald werden als zij er waren, en in den regel was dat zóó voordeelig dat wij met Kerstmis f 1,50 konden uitkeeren aan den volwassen man en f 0,75 aan de jongeren. Dat was dus eene particuliere spaarbank als men wil. Maar ook de gemeente - spaarbank marcheert zeer goed; zij wordt flink bestuurd, en telkens ziet men in de weekbladen van Tilburg, hoeveel er is ingebracht. De resultaten zijn zeer gunstig.

10295. V. Dus om nu nog even bij dit punt te blijven, de woningen der fabrieksarbeiders zijn goed. Gij spreekt daar van een luchtje voor en een luchtje achter, maar zijn dat nu idealen van eenige uitverkorenen, of is dat tamelijk algemeen?

A. Neen, dat is de algemeene toestand, behoudens natuurlijk enkele uitzonderingen.

10295bis. En dus ook bij gehuurde weekwoningen van gewone arbeiders, die het nog niet zoo ver hebben gebracht een eigen woninkje te bezitten?

A. Ja. Er zijn arbeiderswoningen gebouwd voor meerdere werklieden, maar in den regel wonen zij afzonderlijk. Men heeft bij ons niet die cités ouvrière, waar zij allen als in eene kazerne wonen.

10296. V. Maar heeft dat uit elkander wonen niet een kleine schaduwzijde met het oog op den schafttijd van één uur 's middags? Is dat uit dien hoofde voor velen niet te kort?

A. Bij onze fabriek werd de bel om kwart voor twaalf geluid. Wij gaven dus vijf kwartier schafttijd.

10297. V. Maar dit schijnt toch niet algemeen gedaan te worden?

A. Ik geloof niet dat het ergens anders geschiedt.

10298. V. In alle andere fabrieken moet men het dus met een uur doen. En is dit om bovengenoemde reden niet wat bezwaarlijk?

A. Jawel.

10299. V. De getrouwde vrouwen blijven te huis, niet waar, en zorgen voor de huishouding?

A. Dat is regel.

10300. V. Het werken van getrouwde vrouwen op de fabriek komt te Tilburg niet voor?

A. Ik geloof niet, dat men dat vinden zal; misschien is er hier een enkel geval. Vroeger is het wel eens gebeurd, dat een meisje, hetwelk trouwde, verzocht om nog eenigen tijd werkzaam te mogen zijn, maar ik meen dat dit niet meer bestaat en zij, zoodra zij gehuwd zijn, weggaan.

10301. V. Wat is uw indruk daarvan, dat getrouwde vrouwen niet in de fabrieken werken, maar voor de huishouding zorgen? Begrijpt gij dat de verdiensten van de vrouw er bij moesten komen of wel dat het beter is zooals het nu is?

A. Ik geloof dat het in meer dan één opzicht, en bepaaldelijk voor de huishouding, beter is dat zij te huis blijven. Als zij groote dochters hadden, konden deze voor de huishouding zorgen, maar die zouden dan zelf wel op de fabriek gaan werken. Dat is echter bij ons niet aangenomen.

10302. V. Ik moet nog op een paar punten, die gij straks aangeroerd hebt, terugkomen. Gij hebt gezegd, dat gij op uwe fabriek hun een kwartier extra gaaft en de menschen afbeldet kwartier vóór 12, maar hun toch het volle uur betaaldet. Werkten zij dan niet op stuk?

A. Die moesten het er op toegeven. De wevers worden betaald per stuk, de

[p. 21]

spinners bij de 100 strengen die zij afleveren. Andere personen, zooals ruwers enz., worden per uur betaald.

10303. V. Ik releveer dit punt alleen om geen onduidelijkheid te doen ontstaan.

A. Men kan aannemen dat minstens een vierde van de personen op stuk werken, en die hebben er geen voordeel van.

10304. V. Gij hebt gezegd dat gij uitbetaaldet 99 pct. en dat gij 1 pct inhieldt voor het fonds. Welke was de werking van het fonds? Was dit om ingeval van ziekte eene geldelijke uitkeering te geven?

A. Ja

10305. V. Dus niet om doctor en apotheker te betalen?

A. Neen. Dit fonds werd beheerd door 3 of 4 van de knapste werklieden, die zorgen dat de zieke het geld ontvangt, maar die tevens controleeren dat het geld niet langer uitbetaald wordt dan noodig is. En dit werkt goed.

10306. V. De fabriek, die gij uwe fabriek noemdet, is thans in andere handen?

A. Ja.

10307. V. En zijn die tradities bewaard?

A. Ik weet niet of de tegenwoordige fabrikant die handelwijze vervolgt. Bij mijn zoon geschiedt dit niet, omdat het te moeilijk is; van den een moet 9, van den ander 10 cent afgehouden worden. Ten einde dit nu gelijk te maken, laat men de volwassenen 8 en de jongens en meisjes 4 cent per week betalen met hetzelfde doel. De werkman onderwerpt zich gaarne daaraan, en die dit niet verkiest te doen, heeft de vrijheid heen te gaan.

10308 V. Hoe komen de menschen aan geneeskundige hulp in geval van ziekte?

A. De behoeftige fabrieksarbeider wordt dan in het gasthuis opgenomen, en dat wordt door de gemeente vergoed. Wordt hij niet in het gasthuis verpleegd, dan weet ik niet of de doctoren het wagen voor hunne hulp al dan niet betaling te ontvangen.

10309. V. Ten aanzien van de wijze waarop werkelijk geneeskundige hulp wordt verleend, weet gij dus geen bepaalde verklaring af te leggen?

A. Neen.

10310. V. En bij het voorkomen van een ongeluk, bestaat dan in het algemeen het besef, dat de fabrikant naar de menschen omziet, of zijn daarvoor fondsen? Wat is in één woord daaromtrent de gewoonte?

A. De gewoonte is, dat men medelijden heeft met hen en dat de fabrikant dokter en chirurgijn voor hen betaalt.

10311. V. Zij zijn dus niet eenvoudig overgelaten aan hun lot in Tilburg?

A. Neen.

10312. V. En als zij oud worden en niet meer kunnen?

A. Dat hangt af van den patroon. Men ziet zeer dikwijls dat, daar de ouders zorgen voor de kinderen, brave kinderen, als zij niet met een te groot huisgezin belast zijn, ook wederkeerig zorgen voor de ouders. Andere oude werklieden worden door sommige fabrikanten geholpen of gepensionneerd. Ik zou daarvan verscheidene voorbeelden kunnen aanwijzen.

10313. V. Dat is dus geen zeldzaamheid?

A. Ik geloof het niet; ik weet althans dat het bij mijn zoon bestaat.

10314. V. Zijn er speciale fondsen voor hen of hangt het af van hetgeen de fabrikanten doen?

A. Dat wordt eene goedheid van den fabrikant en staat in verhouding tot de verdienste van den werkman. Daar zijn er die f 1 en ook die f 3 's weeks ontvangen.

10315. V. Zijn de ongelukken frequent in Tilburg?

A. Ja, het gebeurt nogal eens.

10316. V. Kleinere ongelukken, het verliezen van een halven vinger, enz.?

A. Ook de hand wel eens, er gebeuren ook groote ongelukken.

10317. V. Maar de zoogenaamde kleine ongelukken, die toch ernstig genoeg zijn, schijnen nogal dikwijls voor te komen?

A. Ja, nogal eens.

10418. V. Is er ook een reden voor te bedenken?

A. Ik zou denken meest onvoorzichtigheid. Juist daarom heb ik in den aanvang gezegd dat een kind van 12 jaar gedweeër is dan een jongen van 15. Ik heb gezien dat een jongen van 14 jaar gezegd werd op te passen, maar juist

[p. 22]

het tegenovergestelde deed. Zij krijgen soms spelende een ongeluk.

10319. V. Dus zou ik daaruit de conclusie moeten trekken, dat die zoogenaamde kleine ongelukken zich bij volwassen werklieden niet voordoen?

A. O, ja zeker, daar doen zij zich ook voor.

10320. V. En die hebben toch hun jaren van school gemaakt in dat opzicht; zou het ook aan iets anders kunnen liggen, met andere woorden zijt gij er wel volkomen gerust op dat alles gedaan wordt wat kan om bewegende deelen af te sluiten in de fabrieken?

A. Ja, da s .....

10321. V. Gij zegt dat zoo zuchtend?

A. Ja, dat is zoo moeielijk te beantwoorden. Wanneer een fabrikant werkelijk veel over heeft voor zijn werkvolk, zorgt hij dat overal de noodige ruimte bestaat.

10322. V. Maar dan moet ik toch zeggen dat, na hetgeen door u en door den burgemeester van Tilburg is medegedeeld, men een gunstigen indruk krijgt van de toestanden in Tilburg.

Daaruit blijkt, dunkt mij, dat de fabrikanten niet onverschillig zijn voor de positie van hun werkvolk. Maar zouden er niet nog enkele voorzorgsmaatregelen te nemen zijn? Is bijv. voor 't geval van brand niet meer in het belang van het volk te doen?

A. Men zou gaarne steeds twee trappen hebben.

10323. V. Is inderdaad de toestand zoo dat er nu voor tamelijk breede of lange lokalen op tweede of derde verdiepingen maar ééne trap is in de meeste fabrieken?

A. In de meeste groote fabrieken - o.a. waar ik gewerkt heb en in die waar nu mijn zoon is - zijn twee trappen.

10324. V. Te oordeelen naar al hetgeen hierover geschreven en gesproken is, moet het aanwezig zijn van twee trappen toch niet zoo heel algemeen zijn?

A. Ik geloof dat de kamer van koophandel er terecht op gewezen heeft dat in de meeste groote fabrieken twee trappen aanwezig zijn.

Het tegenovergestelde gerucht is waarschijnlijk daaruit ontstaan, dat bij een brand van eenige maanden geleden verscheidene personen uit de vensters hebben moeten springen. Ongelukken zijn er toch niet gebeurd.

10325. Hebt gij, naar aanleiding dezer enquête, nog eenige mededeelingen te doen, die gij meent dat nuttig kunnen zijn?

A. Neen Mijnheer de Voorzitter! Gij hebt de zaak zoo à fond behandeld dat ik niets meer weet op te merken.

10326. V. Dan bedanken wij u zeer voor uwe komst, en ook uwe kamer voor haar rapport.

J.H.A. Diepen.