Eene Middelnederlandsche vertaling van het Antidotarium Nicolaï

Ms. 15624-15641. Kon. Bibl. te Brussel

[p. 144]

[T, V]

⁺106. Tyriaca magna

Tyriaca magna dat galyenus sette vrouwe vander⁺ medicinen. Dese triacle es goet iegen alle pine van den lichame. Ende iegen grot evel. ende iegen apoplexia. ende iegen scotomia¹⁾. ende iegen hooftswere. ende iegen grove stemme ende die heesch sijn. Ende iegen verstopte borst. iegen tysike. jegen cortten adem. entie hygen. jegen artetyke. iegen bloet spuwen. jegen etter spuwen. ende iegen die geelsucht. jegen apostemen binnen ane die longere. of in die zide binnen. ende iegen lanc evel. jegen wonden in de darmen. jegen verstopte lendenen. jegen graveele. jegen menstrua dat bestopt es. ende dat dode kint beide leidet uten lichame. Het geneest besiectheit die van couden comt. ende van sulker manieren. ende betert oude ziecheit. Ende alder meest iegen venijn van serpenten. ende iegen steken van gevenijnden crupenden dieren of wormen ende iegen verwoedde hontsbeten. ende iegen gevenijnde apostemen. Ende verlicht alle gebreke van sinne. Ende conforteert dat herte. entie levere. ende melte. ende mage. Ende vorewacht af den lichame van allen ⁺corruptien. Ende hieromme heetse vrouwe van der (fol. 18 v.b.) ⁺ medicinen. dat .10.ste deel es .2. pont. ¶ Nemt trosiscorum squilliticorum. elcs .3.ʒ. lanc peper .2.ʒ. trosiscorum tyri. dyacoralli.

+ fol. 18 v.a. fol. 18 v.b.

+ pine grot evel apoplexia scotomia hooftswere heescheit borst tysike adem hygen artetike spuwen geelsucht longene lancevel darmen lendenen gravele menstrua besiectheit venijn. beten apostemen sinne lichame herte levere melte

1) in de LTGl wordt het hiervoor ook aanbevolen. wordt zelfs over stomachicis niet gesproken.

+ fol. 18 v.b.

+ mage

[p. 145]

111.

TYriaca¹⁾ magna Galeni. tyriaca dicitur domina medicinarum.⁺Galieni: quia ab eo composita fuit. facit contra gravissimas passiones totius humani corporis epilenticis cathalenticis apopleticis cephalargicis. stomaticis⁴⁾ emigranicis. prodest ad raucedinem vocis et constrictionem pectoris. optima est arteticis⁵⁾ asmaticis emothoicis yctericis ydropicis peripleumonicis yliosis: et vulnera in intestinis habentibus. nefreticis calculosis colericis subvenit. menstrua educit et fetum mortuum expellit. lepros et variolas et frigorem periodicum et ceteras passiones inveteratas emendat. precipue contra omnia venena et serpentum morsus et reptilium valet. sed diversa est eius dosis pro quantitate et qualitate uniusquiusque passionis que in fine scribitur. omnem defectionem (fol. 33 v.) sensuum⁺relevat. cor cerebrum epar stomacum confortat. totum corpus incorruptum ducit et custodit .viiii.⁶⁾ pars librae .ii. Recipe trociscorum squilliticorum .ʒ.ii. et .℈.ii. piperis longi .ʒ.ii.⁷⁾ trocis corum tyri et diacoralli ān̄ .ʒ.i. et .℈.i.⁸⁾ xilobalsami .℈.i.⁹⁾ et gr.vii. opii agarici yris rose scordei seminis rape silvestris cinamomi opobalsami ān̄. ℈.i. et gr.xiiii. reubarbari cere¹⁰⁾ spice costi squinanti zinziberis cassie lignee storacis calamite mirre terbentine turis masculi calamenti diptami sticados pollii radicis pentafilon

1) voor de verg. met F₁ en NM zie woordenlijst.

+ fol. 33 r.

4) L₂: stomachicis.

5) L₂: arteriacis; in de LTGl wordt hiervan niet gesproken, wel over artetici.

+ fol. 33 v.

6) L₂: .x. pars.

7) L₂: ʒ.ii. minus gr.vii.

8) L₂ alleen: .ʒ.i.

9) L₂: .℈.ii.

10) L₂: croci.

[p. 146]

⁺elcs onder .Ѕ.ʒ. sillobalsami .2.ʒ. ende .7. granen. opii. agaricus. rosen. tyris. scordion. raepsaet. canele. oppobalsami. elcs .1.℈. ende .10. granen. rebarbe. spyc. coste. soffraen. squinanti. gingebere. cassie lignee. storax. calamite. mirre. terbentine. wierooc. calament. dyptamni. sticados. polyoen. quintefolie. persijn. wit peper. elcs .1.℈. ende .7. granen. folie. gomme van arabien. calamenti.¹⁾ usti¹⁾. serapini. terre figulis. boli. ypoquistidos. celtice. gladie. camedreos. meu. gentiane. carpobalsami. apie. amomi. venkel. carvi. cicelei. kersse. anijs. sentejanscruut. elcs .1.℈. mumie. bevercul. oppopanac. aspalti. galbanum. sactorie: aristologia longa. dauci. elcs .1.℈. Gescuumt zeem dats gnouch si. Men saels geven also grot alse .1. haselnot met wermen dingen.

+ fol. 18 v.b.

1) l. calcanti usti.

1) l. calcanti usti.

107. Tyriaca ditessarum.

Tyriaca ditessarum. dat es die cleine triacle. ende⁺triaca minor. also wi geseit hebben vrouwe vander medicinen. ditessarum. van .4. cruden of van .4. dingen so sprect men daer. Maer andre philosophen die na hem quamen die dadender meer toe. Si es goet op leden die gebeten sijn van gevenijnden beesten of dieren. Men salse geven met sope van menten entie wonde daer met smeeren. hets oec goet op vovum malanum. dattie van saleerne heeten scagiam. Men salse geven met dranke daerin gesoden es pigani of gentiane. ¶ Nemt mirre. holeworte. gentiane. bakelare. elcs .1.℥. ende .1.ʒ. ende .12. granen. meu. venigriec

+ venijn

[p. 147]

petrosilini piperis albi ān̄ .℈.i. et gr.vii. folii gummi arabice⁺acori calcanti usti serapini terre sigillate seu boli¹⁾ succi ypoquistidos celtice camedrei gentiane meu carpobalsami amomi apii maratri carvi silvestris siselei nasturcii seminis nasturcii²⁾ anisi ypericon ān̄ .℈.i. mumie castorei oppopanacis aspalti galbani centauree minoris aristologie longe dauci silvatici ān̄ .℈.i. mellis dispumati quod sufficit. que terenda sunt tere: et gummas in vino liquefactas cum pulvere et melle commisce sufficienti vel cum speciebus teras. datur in modum avellane cum tepida apoplelicis scotomaticis cephalargicis emigranicis ad raucedinem vocis et constrictionem pectoris cum melle aut dragaganto ita ut in ore teneatur. asmaticis cum decoctione lilifagi. emotoicis ex pectore et pulmonis vitio cum ptisana. ad veteratas passiones cum apozimate ysopi. yctericis cum decoctione assari. ydropicis cum oximelle vel oxizaccara. (fol. 34 r.) peripleumonicis cum iure⁺vel decoctione marubii. iliosis cum apozimate apii. in intestinis vulnera habentibus cum decoctione sumach. nefreticis calculosis et colericis cum apozimate granorum solis apii silvatici vel domestici. arteticis³⁾ cum iure vel pigami decoctione. ad venena et menstrua educenda et fetus cum vino calido: vel mulsa cum aqua ubi cocta sit menta vel ozimum. et frigori periodico et cunctis passionibus cum tepida.

+ fol. 33 v.

1) volgens Additio achter Theriaca in L₂ is dit een fout.

2) niet in L₂; daar staat dus: sem anisi.

+ fol. 34 r.

3) hier wederom in L₂ arteriacis; er volgt dan nog ‘cum iure.’

112.

TYriaca diatesereon⁴⁾ tyrcaca ut dicitur domina medicinarum.⁺diatesereon idest de quattuor rebus dicitur. de quibus antiquitus conficiebatur. sed alii philosophi postea addiderunt. valet proprie toxicatis hominibus: et morsibus a canibus rabiosis aut ab aliis animalibus venenosis. datur cum succo mente ad bibendum: et super ipsum vulnus de eadem inungatur: et venenosa super inuncta. s. bonum inalanum⁵⁾. quod salernitani scagiam vocant. quartanariis et vere quotidiane data cum decoctione pigami vel gentiane subvenit .x. pars est libre .ii. Recipe mirre aristologie rotunde gentiane

4) l. diatessaron zooals in L₂; voor de verg. met F₁ en NM zie woordenlijst.

+ fol. 34 r.

5) L₂: melanum.

[p. 148]

⁺⁺nigelle¹⁾. zedewer. elcs .3.ʒ. dyptamni. pygani. camedreos. elx .2.ʒ. ende .8. granen. gommi edere. calamenti usti.²⁾ elx .1.ʒ. cornu cervi .3.ʒ. zeem dats gnouch si.

+ fol. 18 v.b.

+ fol. 19 r.a.

1) er staat niger.

2) l. calcanti usti.

108. Trifera sarasenica

Trifera sarasenica dat geeft den mensce joget. Ende⁺men gevet jegen die levere ende iegen die geelsucht die van hitten comt. ende iegen hooftswere die van roder colere comt. Men gevet iegen doble of simple terciane. het betert tsien van den ogen dat verloren es alse van hitten. Dat .8.ste deel es .2.℔. ¶ Nemt suker .3.℥. mirabolani. citrini. corticis. cassia fistula. medulli. tamarindorum.⁺elx onder (fol. 19 r.a.) .Ѕ.℥. kebuli. manna. elcs .7.ʒ. ende .5. granen. groene violetten .1.Ѕ.℥. anijs. venkelsaet. elcs .2.ʒ. ende .15. granen. mastic. macis. elx .1.ʒ. ende .6. granen. bellirici. emblici elcs .1.ʒ. ¶ Men vergaderet dus. In .2.℔. waters doetmen .2.℥. violetten die versch sijn opdat mense vinden mach ende en mach mense niet vinden so seldi nemen droge violetten entie salmen zieden tote dat dwater blaeu wert. ende dattie violetten bleec becomen. Dan suldise perssen dore .1. doec. ende nemt van dien watere .1. luttel. ende doeter in cassia fistula ende tamarindi wel gedwegen. ende gecoleert dore .1. dorgaetten lepel. ende doet in dat water suker .8.℥. ende ziedet op tfier tote dat dicke si. Ende men saelt proeven alsoet voren geleert es. Ende dan suldire in mingen die vorseide specien wel gepulvert. ¶ Men saels geven nuchtens also grot alse .1. kerstaengie met warmen dranke.

+ joget levere melte gele hooftswere rede

+ fol. 19 r.a.

[p. 149]

baccarum lauri excorticatarum ān̄ .℥.i. et .℈.ii. minus gr.xi. fenugreci⁺nigelle zedoarie ān̄ .ʒ.i. et .℈.ii.¹⁾ diptami camedrei pigami .ʒ.1. et .℈.ii. et gr.vii. gummi edere calcanti usti ān̄ .ʒ.i.²⁾ esdre magne .ʒ.i.³⁾ ossis de corde cervi mumie antefarmaci ān̄ .ʒ.i. cornu cervi usti .ʒ.iii. mel quod sufficit datur in modum avellane.

+ fol. 34 r.

1) L₂: ʒ.i. et .℈.ii. gr.viii.

2) tot 3) ontbreekt in L₂.

3) zie 2).

113.

TRifera saracenica⁴⁾ id est iuvenilis invenem hominem⁺reddit. saracenica quia a saracenis inventa⁵⁾. datur proprie yctericis epaticis⁶⁾ et patientibus dolorem capitis ex fumositate colere rubee⁷⁾. datur contra duplicem tertianam. et restaurat visum amissum ex calore⁸⁾: et colorem⁹⁾ perditum ad pristimum revocat. datur mane cum tepida .viii. pars libra .i.¹⁰⁾. Recipe zucchari .℥.iii.¹¹⁾ mirabolanorum citrinorum corticis medulle cassie fistule et tamarindorum ān̄ .℥.i. et .Ѕ.¹²⁾ kebulorum¹³⁾ mundatorum manne ān̄ .ʒ.vi. et .℈.ii. et gr.v.¹⁴⁾ indi¹⁵⁾ violarum recentium¹⁶⁾ si possunt inveniri¹⁶⁾ ān̄ .℥.Ѕ.¹⁷⁾ anisi maratri ān̄ .ʒ.ii. et gr.xv.¹⁸⁾ masticis¹⁹⁾ macis ān̄ .ʒ.1. et gr.vii. et .Ѕ.²⁰⁾ bellirici emblici ān̄ .℥.Ѕ. et gr.iiii.²¹⁾ Conficitur sic: in duabus libris aque ponantur .℥.iii.²²⁾ violarum²³⁾ recentium si poterunt inveniri. si non siccarum²⁴⁾ et bulliant donec deveniat aqua ad purpureum colorem et viole sint remisse. postea⁶⁾ leviter expressum⁷⁾ coletur. de colatura illa pars accipiatur. et casie fistule et tamarindorum per caciam abluantur. et colentur per eadem. in alia aqua libra .i. et .℥.viii.²⁵⁾ zucchari immittantur et super ignem ponantur et ad spissitudinem bulliat: et cum inceperit inspissari: addatur colatura casie fistule et tamarindorum postea manna.²⁶⁾ cum volueris scire utrum sit

4) L₂: Trif. maior; tot 5) ontbreekt in F₁; tot ℞ bij NM anders.

+ fol. 34 v.

5) zie 4).

6) tot 7) ontbreekt in F₁.

7) zie 6).

8) tot 9) ontbreekt in L₁; tot 10) ontbreekt in F₁.

9) zie 8).

10) zie 8); tot 11) ontbreekt bij NM.

11) F₁: ℔.iiii.

12) F₁: ℥.Ѕ.

13) F₁ heeft in plaats keb.: reubarb.

14) F₁: ʒ.vi.

15) ontbreekt in F₁; NM: rhei indici.

16) ontbreekt in F₁ en NM.

16) ontbreekt in F₁ en NM.

17) F₁ heeft: .ʒ.Ѕ.

18) F₁: alleen .ʒ.ii.

19) NM heeft hiervoor spicae.

20) F₁ alleen: .ʒ.i.

21) F₁ alleen: .ʒ.Ѕ.; NM: .ʒ.Ѕ. gr.iiii., van hier af tot het eind zeer verkort bij NM.

22) F₁: ℥.iiii.

23) tot 24) ontbreekt in F₁.

24) zie 23).

6) tot 7) ontbreekt in F₁.

7) zie 6).

25) in F₁ alleen: .℔.i.

26) tot 1) pag. 151 ontbreekt in F₁.

[p. 150]

⁺109. Trifera magna

Trifera magna geeft men iegen die swere vander⁺magen. ende es goet iegen pine van mannen ende van wiven met watere daerin gesoden es. venkelsaet. anijs. mastic. Men gevet oec iegen pine vander moeder dat van couden comt sonder opie met wine daerin gesoden es bijvoet ende olye musceline. ene wieke gemaect van boom wollen ende daerin genet ende in vulva gesteken doet menstrua hebben. Ende wive die node kint ontfaen gevet hen met wine daerin gesoden si mandragora. ende vlieder dat hulpter toe. Ende kindre die niet slapen en mogen entie weenen. Nemt wijfsmelc daerin getempert also grot alse .1. erwete dat doetse slapen. Dat .4. deel es .1.℔. ¶ Nemt opii .2.ʒ. canele. nagle. galigaen. spijc. zedewaer. coste. gingebere. storax. armoniac. calamite. cyperi. yris. peucedani. celtice. mandragore. gladie. rosen. peper. anijs. apie. persijn. dauci. venkel. marcedonie. beilde. ozimi. comijn. elx .1.ʒ. zeem dats gnouch si. Men saelt geven alsoet vorseit es.

+ fol. 19 r.a.

+ mage baermoeder menstrua wive kindere

[p. 151]

coctum ponatur gutta super marmor.¹⁾ et si quasi mel colligitur⁺coctum erit. tunc²⁾ ab igne deponatur et cum infrigidatum erit³⁾ pulvis supradictarum specierum apponatur: semper cum spatula agitando²⁾ donec incorporetur ad ultimum supradictum zuccharum bene (fol. 35 r.) pulverizatum mitte³⁾ datur in modum castanee⁴⁾:⁺si fit distemperantia caloris cum frigida: si fit ex abundantia frigidi humoris cum calida.

1) zie 26) op pag. 149.

+ fol. 34 v.

2) tot 3) niet in F₁.

3) zie 2).

2) tot 3) niet in F₁.

3) zie 2).

4) F₁ heeft nog: au matin ou eve chaude; van hier tot het einde ontbreekt in F₁.

+ fol. 35 r.

114.

TRifera magna⁵⁾ dicitur: quia magnam utilitatem et⁺fructum mulieribus confert. datur contra dolorem stomaci virorum et mulierum cum aqua in qua cocta sint semina feniculi anisi et masticis. datur contra vitium matricis ex frigiditate. si distemperata bibatur cum vino in quo cocta sit artemisia. provocat etiam menstrua si fiat cum artemisia bene trita et oleo muscelino commixta. pessarium ex bombace factum si fuerit ex ea inunctum et in vulvam mulieris immissum menstrua provocat mulieri non concipienti. si detur cum vino in quo cocta sit mandragora vel sambucus miro modo prodest pueris qui non possunt dormire: et in nocte nimio garriunt distemperata cum lacte mulieris in modum ciceris et bibita prodest .viii. pars libra .i. Recipe opii .ʒ.ii. cinamomi gariofilorum galange spice zedoarie zinziberis costi storacis calamite⁶⁾ calami aromatici ciperi⁷⁾ yris peucedani acori mandragore celtice rose piperis anisi apii petroselini macedonici⁸⁾ dauci iusquiami⁹⁾ feniculi ozimi cimini¹¹⁾ ān̄ .ʒ.i. mellis quod sufficit¹²⁾. datur in modum castanee: ut supra diximus.

5) voor de verg. met F₁ zie woordenlijst; tot Rec. bij NM anders.

+ fol. 35 r.

6) L₂ heeft hiervoor calamenthi.

7) ontbreekt in L₂.

8) in de plaats van mac. bij NM: sinonis.

9) bij NM hiervóór hyssopi.

11) ontbreekt bij NM.

12) van hier af ontbreekt bij NM.

[p. 152]

⁺110. Triasandali

Triasandali. heeft sinen name na .ʒ. manieren van sandalen⁺diemer in doet. Men gevet iegen die hitte vander mage. ende vander leveren. entie tysike sijn. Ende iegen die geelsucht. dat middelste deel es .2.℔.⁺¶ Nemt sandali wit ende root. (fol. 19 r.b.) ende gelu. rosen. suker. elx .3.ʒ. rebarbe. spodii. sop. van ricolissien. saet van porceleinen. elx onder .Ѕ.ʒ. amidi. gomme van arabien. dragant. seminis cytoniorum¹⁾. melonis. cucurbite. cucumeris. semen scariole. elx onder .Ѕ.ʒ. canfer .1.℈. Ende ander liede doenre toe rosen .1.ʒ. Ende cyroop rosaet so vele dats gnouch si. Men gevet nuchtens. ende te noenen also grot alse .1. kerstaengie met couden dingen.

+ fol. 19 r.a.b.

+ hete mage levere tysike geelsucht

+ fol. 19 r.b.

1) er staat cycomorum; citonia echter komen ook in Triasandali bij Galenus voor.

[p. 153]

115.

TRionfilon¹⁾²⁾ dicitur a viridibus foliis rute que in eo⁺ponuntur³⁾. valet proprie quartanariis et vere quotidiane²⁾. in hyeme et vere⁴⁾ post prandium³⁾. in sero cum vino⁵⁾ .iiii.⁶⁾ libra .i. Recipe piperis albi⁷⁾ quod (fol. 35 v.) inter⁸⁾ nigrum invenitur .℥.i.⁹⁾ piperis nigri⁺.℥.ii.¹⁰⁾ cimini assi¹¹⁾ .℥.i.¹²⁾ zinziberis nitri¹³⁾ piretri ān̄ .ʒ.ii. piperis longi .ʒ.Ѕ. petroselini ameos dauci anisi elempnii spice ciperi apii siselei costi ān̄ .ʒ.Ѕ. et gr.v. et .Ѕ.¹⁴⁾ dactilorum mundatorum numero .xii. foliorum rute viridis .℥.i. et .Ѕ.¹⁵⁾ mel quod sufficit¹⁶⁾. datur út supra diximus.

1) dit recept ontbreekt in F₁.

2) tot 3) ontbreekt bij NM.

+ fol. 35 r.

3) zie 2).

2) tot 3) ontbreekt bij NM.

4) ontbreekt in L₂.

3) zie 2).

5) tot R niet bij NM.

6) l. .iiii. pars est.

7) tot 9) ontbreekt bij NM; in de plaats daarvan: .ʒ.Ѕ.

8) bedoeld wordt interius volgens ‘Additio’ achter dit praeparaat in L₂, d.w.z. minder rijpe peperkorrels.

9) L₂: .℥.Ѕ.

+ fol. 35 v.

10) L₂ en NM: .ʒ.ii.

11) NM: usti.

12) L₂ en NM: .℥.Ѕ.

13) ontbreekt bij NM.

14) L₂ en NM: alleen ʒ.Ѕ.; dan volgt bij beiden: ‘garyo. ʒ.i. et gr.vii.Ѕ.

15) bij NM: alleen ℥.i.

16) van hier af ontbreekt bij NM.

116.

TRiasandali¹⁷⁾ dicitur a tribus generibus sandalorum qui⁺ibi intrant.¹⁸⁾ datur proprie contra calorem epatis¹⁹⁾ et stomaci¹⁹⁾ ptisicis²⁰⁾ yctericis²⁰⁾. medietas est librae .ii.²¹⁾. Recipe sandali albi et rubei et citrini²²⁾ rose zucchari¹³⁾ ān̄. solidos duos. reubarbari spodii succi liquiricie seminis portulace ān̄. solidum .i. et .Ѕ. amili²³⁾ gummi arabici draganti seminis melonis²⁴⁾ citroli²³⁾ cucumeris²³⁾ et cucurbite²⁴⁾ seminis scariole ān̄. solidum .i. camphore .℈.i. et .Ѕ.²⁵⁾ alii quadruplicant pondus rosarum²⁶⁾. syrupi rosacei quod sufficit²⁷⁾. datur mane¹³⁾ et meridie in modum castanee¹³⁾ cum frigida.

17) tot 18) ontbreekt in F₁ en NM.

+ fol. 35 v.

18) zie 17).

19) in F₁ in de plaats hiervan: ventrail.

19) in F₁ in de plaats hiervan: ventrail.

20) NM heeft hydropicis et lienosis; tot R ontbreekt bij F₁ en NM.

20) NM heeft hydropicis et lienosis; tot R ontbreekt bij F₁ en NM.

21) van ycteric. af alleen in L₁ en L₂.

22) in F₁ volgt hier sem. mel. et cucurb., wat bij NS wat verder staat.

13) ontbreekt bij NM.

23) ontbreekt in F₁.

24) zie 22).

23) ontbreekt in F₁.

23) ontbreekt in F₁.

24) zie 22).

25) F₁: .ʒ.1. et .Ѕ.; bij NM .℈.i., dan volgt: violar. ℥.Ѕ.; van hier tot 26) ontbreekt bij NM; in de plaats daarvan: ros. quantum omnium aliarum specierum.

26) ontbreekt in L₂.

27) van hieraf ontbreekt in F₁.

13) ontbreekt bij NM.

13) ontbreekt bij NM.

[p. 154]

⁺111. Teodornon euperiston¹⁾

Teodornon euperiston¹⁾ geeft men iegen gedeilde⁺hooftswere. ende iegen scotomie ende iegen fleume die uter stortten vloyt. Ende es goet iegen die melte sonder corts. ende maect goede varwe eist dat ment geeft bi hem selven. Ende wilt men dat lacseret so doeter toe scamoneye .1.ʒ. het sal te bat werken. Dat .12.deel es .2.℔. ¶ Nemt aloes .3.ʒ. ende .3. granen. gladie. canele. camedreos. elcs .3.ʒ. ende .16. granen. agaricus .2.ʒ. ende .1.Ѕ. naerdi. coste. mastic. asari. sillini²⁾. assa fetida. squillen. armoniac. bedelli. ellebori nigri. sente janscruut. epithimi. polipodii. brassie succi. peper wit ende lanc. elx .1.Ѕ.ʒ. squinanti. mirabolani. gingebere. coloquintide. serapini. bevercul. oppopanac. alsene. aristologia longa. persijn. gentiane. amomi. elx .1.ʒ. dyagridium. swert peper. elx .1.℈. zeem dats gnouch si. Men gevet nuchtens met warmen wine.

+ fol. 19 r.b.

1) l. euperiston.

1) 1. euperiston.

+ hooftswere scotomie fleume melte lichame

2) l. sillii.

112. Teodoricom anacardinum.

Teodoricom anacardinum. dat bescermet die memorie.⁺ende doet gesitten scotomie vanden hoofde die meest achter comt. Ende purgiert saken vander moeder. Ende verdrijft fleume die achter int hooft es. Dat .8.ste deel es .2.℔. ¶ Nemt aloe epatici onder .Ѕ.℥. yrei. cassie. elx .7.ʒ. meu. gingebere. anacardi. carpobalsami. elx .2.ʒ. ende .1.Ѕ. folie. spijc. mirabolani. corticis epithimi. elx .3.ʒ. ende .1.Ѕ. nagle. squinanti. rempontici. mastic. elx .1.ʒ ende .4. granen. Dus vergadert ment. Nemt scorsse van venkel wortele .1.℔. wel gestoten. ende in .2.℔. aysijns geleit .7. dagen. ende daerna wel wriven ende zien dore .1. cleet. Daerna ziedt dien aysijn so lange dattie .2.deel versoden sijn. Ende derna doeter toe zeem wel gescuumt .2.℔. ende dan ziedt dat so lange dattie aysijn versoden si: Ende minget die vorseide wortele

+ memorie scotemie baermoeder fleume

[p. 155]

117.

THeodoriton yperiston¹⁾. theodoriton dicitur a deo datum. ⁺yperiston: id est bene expertum interpretatur²⁾ facit enim contra emigraneum dolorem³⁾ et vertiginem capitis: et contra fluxum flegmatis quod in faucibus et gutture⁴⁾ decurrit. Unde fit homo quandoque sine voce.⁵⁾ valet etiam spleneticis⁶⁾ sine febre. colorem bonum facit⁷⁾ si simplex detur. sed si purgationem facere volueris adhibeas .℈.ii.⁸⁾ scamonee⁹⁾ et fortius operabitur .xii. pars librae .ii. Recipe aloes epatici .ʒ.iii. et gr.iii.¹⁰⁾ et tertiam partem unius grani¹¹⁾ cinnamomi camedrei¹²⁾ acori ān̄ .ʒ.iii. croci casie lignee¹³⁾ reupontici¹⁴⁾ ān̄ .ʒ.ii. et gr. .xvi.¹⁵⁾ agarici (fol. 36 r.) .ʒ.ii. et .Ѕ. ⁺nardi costi masticis asari¹⁶⁾ silfii¹⁷⁾ squille ¹⁶⁾ asse²⁷⁾ armoniacis bdellii electuarii¹⁹⁾ indi¹⁹⁾ ypericon epithimi polipodii brasice¹⁶⁾ succi¹⁶⁾²⁰⁾ piperis albi¹⁶⁾ et longi ān̄ .ʒ.i. et .Ѕ.²¹⁾ squinanti zinziberis smirne²⁷⁾ mirabolanorum coloquintide¹⁶⁾ serapini smirne²²⁾ oppoponacis²³⁾ castorei absinthii aristologie longe petroselini gentiane amomi ān̄; .℈.ii. ²⁴⁾ diagridi piperis nigri ān̄ .℈.i. ²⁵⁾ mel quod sufficit²⁶⁾ datur mane²⁷⁾ et sero cum vino calido .ʒ.iii.¹⁶⁾

1) in L₁ verbetert in euperiston; tot 2) ontbreekt bij NM; tot 3) ontbreekt in F₁.

+ fol. 35 v.

2) zie 1).

3) van hier tot Recipe korter en anders bij NM; zie ook 1).

4) F₁: joues; van hier tot 5) ontbreekt in F₁.

5) zie 4).

6) tot 7) ontbreekt in F₁.

7) zie 6).

8) F₁ heeft: ʒ.i.

9) tot Rec. ontbreekt in F₁.

10) F₁ alleen: .ʒ.iii.

11) et tert. part. u. gr. ontbreekt bij NM en F₁.

12) Bij NM: cardamomi.

13) F₁: cas. fist.

14) F₁ heeft in de plaats hiervan: blanc poivre.

15) NM: ʒ.ii. et gr.xv.; F₁ alleen: .ʒ.ii.

+ fol. 36 r.

16) ontbreekt in F₁.

17) NM: symphiti; F₁: sillium.

16) ontbreekt in F₁.

27) ontbreekt in F₁.

19) ontbreekt in L₂; NM en F₁ hebben hier: ellebori nigri.

19) ontbreekt in L₂; NM en F₁ hebben hier: ellebori nigri.

16) ontbreekt in F₁.

16) ontbreekt in F₁.

20) NM: decocti brassicae.

16) ontbreekt in F₁.

21) L₂: ʒ.Ѕ.

27) ontbreekt in F₁.

16) ontbreekt in F₁.

22) ontbreekt in L₂; NM myrrhae; F₁ mirte; NM en F₁ hebben hierna: serapini.

23) in F₁ volgt hierop: ān̄ .ʒ.i.

24) F₁: ʒ.ii.

25) F₁: ʒ.i.

26) van hieraf ontbreekt bij NM.

27) ontbreekt in F₁.

16) ontbreekt in F₁.

118.

THeodoriton anacardinum²⁸⁾ ab anacardis dicitur: qui⁺ibi reperiuntur. datum²⁹⁾ mirabiliter memoriam reparat. vertiginem²⁸⁾ capitis et maxime posteriori parte aufert.²⁹⁾ flegma quod ibi est purgat. causis matricis mirabiliter confert³⁰⁾. si eam purgare volueris .viii. pars confecta

28) tot 29) ontbreekt in F₁.

+ fol. 36 r.

29) zie 28).

28) tot 29) ontbreekt in F₁.

29) zie 28).

30) tot Rec. ontbreekt in F₁.

[p. 156]

⁺metten aysine ende metten zeeme. Ende men sal die wortelen⁺lesen in meye of in wedemaent (fol. 19 v.a.) want de tijt is dan versch. ende droochse ende bestaetse.

+ fol. 19 v.a.

+ fol. 19 v.a.

113. Trosissci dyarodon

Trosissci dyarodon es .1. rode¹⁾ confexie. ende es die name na rosen. Nemt nuwe rosen .4.ʒ. spodii. .2.ʒ. sandali rubi. elx onder .Ѕ.ʒ. ende .7. granen. sandali albi .1.ʒ. ende .12. granen. ¶ Dus maect ment. stampt versche rosen. ende dandere specien suldi pulveren. ende mingen met rodosmate rosen ende al te samen. ende daer doeter toe canfer. ende daerna ronde trosisken. ende drochse in die scaduwe.

1) l. ronde?

[p. 157]

est librae .ii. Recipe aloes epatici .℥.i.¹⁾ yrei casie ān̄ .ʒ.vii.²⁾⁺musci³⁾ gr.xvii.³⁾ zinziberis anacardi carpobalsami⁴⁾ ān̄ .ʒ.iiii. et .Ѕ. folii⁴⁾ spice mirabolanorum corticum³⁾ meu epithimi ān̄ .ʒ.iii. et .℈.i.⁵⁾ gariofilorum reupontici masticis squinanti ān̄ .ʒ.i. et gr.iii. ⁶⁾ mel quod sufficit⁷⁾ conficitur sic: Accipe⁸⁾ corticis radicis feniculi bene triti³⁾ et abluti⁴⁾ libram .i. et pone in duabus libris aceti et stet ibi per .vii.⁹⁾: et postea tere ipsas radices¹⁰⁾ et in eodem aceto coque usque ad tertiam partem: et cum omni⁴⁾ diligentia⁴⁾ cola per pannum et pone in duabus libris mellis dispumati et bulliat usque ad aceti consumptionem. cum tali melle confice.¹¹⁾ supradicte autem radices colligantur in maio vel iulio: quia aute hoc tempus humide sunt et post hoc sicce sunt. dosis est .ʒ.i. vel .ii. cum mulsa. (fol. 36 v.) valet. ⁺

1) L₂ en NM: .℥.i. et .Ѕ.

2) L₂: .ʒ.iii. et .℈.i. van hier tot 3) niet in L₂.

+ fol. 36 r.

3) ontbreekt in F₁ en NM.

3) ontbreekt in F₁ en NM.

4) ontbreekt in F₁.

4) ontbreekt in F₁.

3) ontbreekt in F₁ en NM.

5) F₁ alleen: .ʒ.iii.

6) L₂: .ʒ.i. et gr.iii.Ѕ. F₁ alleen ʒ.i.; tot 7) ontbreekt in F₁, tot 8) bij NM.

7) zie 4).

8) zie 6).

3) ontbreekt in F₁ en NM.

4) ontbreekt in F₁.

9) ontbreekt: dies zooals in L₂; tot 10) ontbreekt bij NM.

10) van hieraf hetzelfde maar verkort bij NM.

4) ontbreekt in F₁.

4) ontbreekt in F₁.

11) van hier af ontbreekt in F₁.

+ fol. 36 v.

119.

TRocisci diarodon¹²⁾ id est rotunda confectio. trocisci ⁺isti in diamargariton intrant et in diarodon .v. pars est .ʒ.x. et gr.xii. Recipe croci ℈.ii. et gr.vii.¹³⁾ camphore gr.xii. rosarum viridium .ʒ.iiii.¹⁴⁾ spodii .ʒ.ii. sandali rubei .ʒ.i.Ѕ. gr.vii.¹⁵⁾ sandali albi .ʒ.i. et gr.xii.¹⁶⁾. Conficitur sic: in marmorea⁴⁾ pila recentes rose sine intermissione terantur. deinde ceterarum subtilissimus pulvis specierum supponatur: et cum sufficienti rodostomate conficiatur. ad ultimum adhibeatur camphora¹⁷⁾. deinde trocisci informentur et ad umbram exsiccentur: et usi serventur.

12) tot R. ontbreekt in F₁; tot R. ontbreekt bij NM.

+ fol. 36 v.

13) F₁: .ʒ.ii. NM: .℈ii. et gr.xx.

14) NM: ʒ.iii.

15) F₁: ℥.i. et .Ѕ.

16) F₁ alleen .ʒ.i. van hieraf verkort bij NM.

4) ontbreekt in F₁.

17) van hier af ontbreekt in F₁.

[p. 158]

⁺114. Trosisci dyani.

Trosisci dyani. heeft sinen name na witte violetten. dat .3. deel es .6.ʒ. ende .1.Ѕ. ¶ Nemt groene violetten .5.ʒ. amili .3.ʒ. wegebredesaet .2.ʒ. ende .1.Ѕ. rebarbe .5.℈. balsami .1.℈. rodostomate dats gnouch si. Ende vergaderet alsoet vorseit es.

+ fol. 19 v.a.

115. Trosisci ydiocri

Trosisci ydiocri rubea ende sasiram¹⁾ gaet daerin²⁾. dat .6. deel es .6.℔. ¶ Nemt amomi .3.ʒ. canele. folie. soffraen. mirre. cassie. elx .1.Ѕ.ʒ. spijc. .1.℈. coste. oppobalsami. squinanti. calami aromatici. asari. valeriane. elx .10.ʒ. mastic. venkelsaet. elx .9.ʒ. armoniacus .5. granen. vini ascaloni. dats gnouch si. ¶ Men salse alle pulveren ende mingen met wine ende formeren trosisken. ende drogen met roke of met waseme van storacis.

1) l. sotiram.

2) moet juist andersom zijn: tr. ydiocri gaan in rubea en sotira.

116. Trosisci squillitici

Trosisci squillitici die maect men aldus. ¶ Nemt squillen die geheel sijn ende steecse in .1. deech van tarwenbloemen in .1. oven gebacken. ende dan ute genomen entie scorssen vanden squillen wech geworpen. Ende dmiddelste salmen stoten in .1. mortier. ende also vele meels van orobi alser gebackens brood es subtilike gewreven. Daeraf salmen formeren trosisken ende drogen in die scaduwe.

[p. 159]

120.

TRocisci diani¹⁾ dicuntur a violis albis. tertia pars est ⁺.vi.ʒ. et .Ѕ. Recipe foliorum violarum albarum viridium .ʒ.v.²⁾ seminis plantaginis .ʒ.i.³⁾ amili .ʒ.iii.⁴⁾ seminis papaveris albi .ʒ.ii. et .℈.i.⁵⁾ balsami .℈.i. reubarbari .℈.i.⁶⁾ rodostomate quod sufficit:⁷⁾ confice ad modum precedentium trociscorum.

1) van hier tot Rec. ontbreekt in F₁.

+ fol. 36 v.

2) F₁: ʒ.vi.

3) F₁: .ʒ.Ѕ.

4) L₂: ʒ.ii.; ontbreekt bij NM.

5) F₁ alleen: ʒ.ii.; tot reubarb. ontbreekt in F₇.

6) F₁: .ʒ.i. et .Ѕ. NM: ℈.v.

7) van hieraf ontbreekt in F₁.

121.

TRocisci ydiocri⁸⁾ qui in rubea et sotira intrant .vi. ⁺pars est .ʒ.vi. Recipe amomi cerefolii⁹⁾ mirre casie ān̄ .ʒ.Ѕ. spice .℈.i. opobalsami costi squinanti calami aromatici xilobalsami asari fu ān̄ gr.vii.¹¹⁾ masticis maratri ān̄. gr.x.¹²⁾ amarici gr.v.¹³⁾ vini ascalonis quod sufficit.¹⁴⁾ hec omnia tere et cum vino illo trociscos informa. et cum fumo storacis sicca.

8) bij NM heeten zij Διοϰρης; tot Rec. ontbreekt in F₁ en NM.

+ fol. 36 v.

9) L₂, F₁ en NM hebben in plaats cerefolii: cinamomi, croci, folii.; bij NM ontbreekt croci. NM neemt van amomum: ʒ.i.; tot opob. ontbr. in F₁.

11) L₂, F₁ en NM: gr.xv.

12) NM: gr.xv.; tot 14) ontbreekt in F₁.

13) NM gr.viii.

14) zie 12).

122.

TRocisci croci magnetis¹⁵⁾¹⁶⁾ intrant in rubeam et sotiram.⁺Recipe croci .ʒ.iii. rosarum ameos mirre ān̄ .ʒ.i. et .Ѕ. xiloaloes .℈.ii. informentur cum aqua (fol. 37 r.) rosata. ⁺

15) L₂: Tr. magnetis; NM: Tr. e croco, tot R. ontbreekt bij NM.

16) Voor de verg. met F₁ zie woordenlijst.

+ fol. 36 v.

+ fol. 37 r.

123.

TRocisci squillitici¹⁷⁾ sic fiunt. squillam integram divide⁺et involve in pasta fermentata et in furno coque. abstracta de massa et eiectis corticibus eius medium tere in mortario: et tantundem farine orobi adde et inde trociscos informa: et cum vino aut melle tempera: et in umbra sicca: et si deest orobum tantundem panis assi subtilissime triti pone. exinde trociscos informa et in loco umbroso sicca.

17) voor de verg. met NM en F₁ zie woordenlijst.

+ fol. 37 r.

[p. 160]

⁺117. Trosisci de tyrio

Trosisci de tyrio die gaet in die grote triacle galyeni nemt mense. Ende men maecse aldus. ¶ Nemt tyris die jonc sijn ende ere palmen lanc. entie rode ogen hebben ende hoorne. entie tonge roerende. Die hoorne sijn vander manieren van tarwencoorne. Men maecse gram ende slaetse. Dan so trect dat venijn int hooft ende in den steert ende in die huut. Dan slaet men thooft af enen vinger lanc. ende den steert .ʒ. vinger lanc. ende dat middelste doet men dat vel af. ende dende entie darmen die werpt men en ⁺wech. Ende tfleesch ziedtmen so lange¹⁾ (fol. 19 v.b.) zoeten watere so dat tfleesch sceedt van den beenen. dan werpt men die beenen wech ende stampet tfleesch in enen mortier. ende dan minget met also vele meels van orobi. Ende minget dat metten sope daer tserpent in gesoden was. ende tempert wel ende formeert ronde trosisken. ende droochse in die scaduwe.

+ fol. 19 v.a., b.

+ fol. 19 v.b.

1) blijkbaar ‘in’ weggelaten.

118. Vomitus nicholay

Vomitus nicholay es sine name omme dat breken ⁺doet. Het purgiert colera ende fleume. Men gevet in cotidianen ende in tertianen cortsse also groet alse .1. haselnot nuchtens met warmen borne. Men gevet lieden die teeder sijn met cyrope acetoso navons. Ende nuchtens salment weder temperen ende coleren

+ colere fleume rede walgen

[p. 161]

124.

TRocissci diacoralli¹⁾. Recipe coralli rubei cinamomi ⁺mirre amonis papaveris ān̄ .ʒ.iiii. squinanti croci ān̄ .ʒ.ii. calami aromatici xilobalsami casie lignee folii masticis polii fu asari pes columbini²⁾ ān̄ .ʒ.i. de his omnibus facto pulvere cum vino tempera et trociscos pensantes solidos singulos informa: et in umbra sicca.

1) voor de verg. met F₁ zie woordenlijst.

+ fol. 37 r.

2) NM: perdicii herbae, per quam inficiunt lanas. (zie Plinius. libr. xxii cap. xvii).

125.

TRocisci de aniso³⁾ valentes paratis ad ydropisim. Recipe⁺anisi eupatorii ān̄ .ʒ.iii. apii absinthii masticis anisi⁴⁾ aneti asari spice amigdalarum amararum ān̄ .ʒ.i. aloes epatici. .ʒ.iiii. et .Ѕ. informa trociscos ad pondus .ʒ.i.

3) voor de vergelijking met NM en F₁ zie woordenlijst.

+ fol. 37 r.

4) ontbreekt in L₂.

126.

TRocisci de tyro³⁾ qui in magna tyriaca Galeni recipiuntur⁺sic fiunt. Invenias tyros in longitudine unius palmi existentes: oculos habentes rubeos et linguam mobilem et cornua in modum grani frumenti. caput et caudam tribus digitis mensuratis abscinde. medium quod remanet excoria: et intestinis proiectis optime (fol. 37 v.) dulci ⁺aqua lava: et sic coque donec spine a carnibus separentur. postea spinis proiectis carnem in marmoreo mortario satis tere: et commixta eiusdem ponderis farina orobi vel panis assi cum iure suo tempera: et fac inde trociscos pensantes singulos solidos: et in umbra sicca.

3) voor de vergelijking met NM en F₁ zie woordenlijst.

+ fol. 37 r.

+ fol. 37 v.

127.

VOmitus noster⁵⁾ dicitur a vomendo: en quod frigidos ⁺et calidos purgat humores. noster: quia a nobis compositus est⁶⁾. purgat proprie coleram rubeam⁷⁾ et flegma. datur quotidiane vere et tertiane nocte⁸⁾ in modum castanee cum calida. detur etiam delicatis hominibus

5) voor de vergelijking met NM zie woordenlijst; tot 6) ontbreekt in F₁.

+ fol. 37 v.

6) zie 5).

7) ontbreekt in F₁.

8) L₂ en F₁: nothae.

[p. 162]

⁺dore .1. cleet dat die substancie daerin blive. ende dat salmen geven drinken. want het doet gesitten terciane ende walgen overmits overvloyende scarpe humoren die verdrivet nuchtens genomen met oxisacra. Het es iegen quarteine die van verbernder colere comt ende delivereert oec die gisten met lauwen watere genomen .4. deel. es .2.℔. ¶ Nemt tapsie. dat heten some dieliede slarie entie gelesen in den meye of in wedemaent ware beter .3.ʒ. soffraen van affrike onder .Ѕ.ʒ. ¶ Dus suldijt vergadren. Nemt gescuumt zeem .2.℔. ende doeter toe sop van asari .4.℥. Dan suldise zieden tote dat sop versoden si. Daerna nemt tapsie. asari. elcs. onder .Ѕ.℥. dat seldi stoten ende zieden in zeewatere tote die helft versoden si. Dan doeter in zeem .2.℔. wel gescuumt ende ziedet tote dat water versoden si. ende minget wel. Daeraf sal men nuchtens geven also groet alse .1. kerstaengie met warmen wine of met oxisacra. Ende den herden lieden salment geven met alder substancien. Maer dien tedren lieden salment coleren ende gevent alsoet vorseit es.

+ fol. 19 v.b.

[p. 163]

cum syrupo acetoso distemperato¹⁾: et per noctem sub divo ⁺ponatur. in mane iterum cum aqua calida distemperetur: et coletur per pannum ut tota substantia remaneat. sedat veram tertianam. debilitatem et nauseam a superfluis et acutis humoribus factam aufert²⁾. Recipe tapsie⁶⁾ panormitane vel aragonensis collecte in mense maii sive iulii⁸⁾ .℥.iii. croci affricani³⁾ .ʒ.i.Ѕ.⁴⁾ nucis vomice .℥.Ѕ. asari .℥.i.⁵⁾. Confice sic: in duabus libris mellis dispumati adde .℥.iiii. succi asari: et bulliat ad succi consumptionem⁶⁾: et si succum habere⁷⁾ volueris⁸⁾ pone tapsie asari ān̄ .℥.ii. et .Ѕ.⁹⁾ et dimidiam cataputiarum: et totum depone in aqua marina et bulliat usque ad medietatem: et aqua ponatur in libris .ii. mellis dispumati et coque usque ad aque consumptionem. et cum tali melle confice. detur mane in modum castanee cum tepida¹⁰⁾ vel oxicera¹¹⁾. duris (fol. 38 r.) hominibus cum tota ⁺substantia: debilibus colatura tantum.

1) tot 2) in F₁: à quartaine.

+ fol. 37 v.

2) zie 1).

6) tot 8) ontbreekt in F₁.

8) zie 6).

3) ontbreekt in F₁.

4) F₁: .℥.Ѕ.

5) in L₂ volgt: mellis assarini quod sufficit. quod sic fit; F₁: .℥.Ѕ.

6) tot 8) ontbreekt in F₁.

7) L₂ heeft hierna: non.

8) zie 6).

9) F₁: ℥.i. et Ѕ.

10) het volgende ontbreekt in F₁.

11) l. oxisaccara.

+ fol. 38 r.

128.

VOmitus patriarche¹²⁾. Recipe tapsie libram .i. croci⁺affricani .℥.iiii. cinamomi asari ān̄ .℥.ii. catapucie .℥.ii. mel quod sufficit. detur cum tepida ante accessionem.

12) voor de vergel. met F₁ en NM zie woordenlijst.

+ fol. 38 r.

129.

VOmitus¹²⁾ valens tertianariis et quartanariis: sed maxime⁺competit quotidianariis. Recipe tapsie .℥.iiii. assari baccari .℥.i. cinamomi .℥.i. croci ortulani .℥.i. seminis atriplicis .℥.Ѕ. mel quod sufficit. datur in modum castanee cum calida.

12) voor de vergel. met F₁ en NM zie woordenlijst.

+ fol. 38 r.