Eene Middelnederlandsche vertaling van het Antidotarium Nicolaï

Ms. 15624-15641. Kon. Bibl. te Brussel

[P]

75. Porcio sanctipauli

Porcio sanctipauli es geheten na sente pauwelse⁺omdat hise te gadere sette entie romeyne hetent potio magna. Het es goet jegen tgroet evel. ende iegen dmiddelste. ende iegen dminste met wine gedronken daerin gesoden es pyonie. ende geminct met esdra: Men saelt geven in den herfst ende te wintre. Het geneest quarteine met wine genomen. daerin gesoden es gentiane in die wile vore den acces. Oec eist goet met wine genut daerin gesoden es salie ende bevercul. Dat .15.ste deel es .2.℔. ¶ Nemt nitri .3.ʒ. ende .Ѕ. bevercul. antimonii. dat gleite met geliken tenne. Men vindet in die apoteke. apie. dampnotti. sileris. persijn. venkel. dauci. stafisagria. elx onder .Ѕ.ʒ. armoniac .1.ʒ. ende .3.℈. calami. aromatici. mirabolanti. ricolissie. dragant. pyonie. pertrec. coste. elx .1.ʒ. aristologia longa. holeworte. rosen. asari. lilifagi. gladie. dyptamnus. serpentine. berewortte. balsamite. ori-

+ groet evel rede

[p. 109]

73.

POtio sancti Pauli²⁾. dicitur potio a potando. sancti Pauli:⁺quia sanctus Paulus eam composuit. hec eadem a romanis potio maior vocatur: quia Paulus magnus⁴⁾ interpretatur. datur proprie epilepticis catalepticis analepticis stomaticis⁵⁾ cum vino in quo coctum sit tus masculum vel pionia mixta. hec eadem cum exdra⁶⁾ datur hyemali tempore et vernali quartanariis: et sanat cum vino in quo cocta sit gentiana vel saliunca et castoreum ante horam accessionis. medetur etiam arteriacis et paraliticis cum vino in quo cocta sit salvia vel castoreum .xv. pars est libra .i. Recipe nitri .ʒ.iii.⁷⁾ et .℈.i. castorei antimonii sinoni folii dampnocri sileris apii petroselini maratri dauci stafisagrie ān̄ .ʒ.i. et .℈.i.⁸⁾ calami aromatici mirabolanorum liquiricie draganti pionie piretri ān̄ .℈.iii.⁹⁾ costi coloquintide agarici masticis aristologie longe et rotunde rosarum

2) voor de verg. met F₁ en NM zie woordenlijst.

+ fol. 25 r.

4) L₂ teekent hierbij aan, dat andere maior hebben.

5) l. stomachicis.

6) l. esdra.

7) L₂: Ʒ.iiii.

8) in L₂ volgt nu: sal. ammon. epithymi ana .ʒ.i. et .℈.Ѕ.

9) L₂: ℈.ii.

[p. 110]

gani. ⁺⁺colene. camedreos. ysope. satureie. peper wit ende swert. lanc peper. rutesaet. elx .1.℈. ende .18. granen. thus masculi. cardamomum. elx .1.℈. ende .4. granen. naerdi. soffraen. squinanti. balsami. cassia. mirre. oppopanac. levende sulfer. mandragore. gentiane. bracceos. euforbii. amomi. anguinis¹⁾. menguli.¹⁾ canele. nagle. gingebere. sillobalsami. renpontici²⁾. pencedani³⁾. carpobalsami. storax. calamite. serapini. asaris. drakenbloet. olei⁴⁾ viti⁴⁾. droge hasebloet. die gallc van .1. bere. sanguinis anatis. petrolei. dats olye van tiechelen. elx .1.℈. ende .4. cornen. herba paralisis .7.ʒ. ende .4. granen. zeem dats gnouch si.

+ fol. 16 r.b.

+ fol. 16 v.a.

1) l. sanguinis merguli.

1) l. sanguinis merguli.

2) l. reupontici.

3) l. peucedani.

4) l. coaguli vituli.

4) l. coaguli vituli.

76. Paulinum vivum magnum antidotum

Paulinum vivum magnum antidotum heetment.⁺Het heeft grote macht in sinen werken. Men gevet iegen oude hoeste ende nuwe. die comt van toevalle van den hoefde terborst. Ende iegen pine van (fol.⁺16 v.a.) der borst die van couden comt met warmen wine alse men slapen gaet. getempert en sal mens niet geven. Men maecter af pillulen. ende geefter .9. of .11. met opio. Ende wilment sonder opio lacsatijf maken. Men geves .2.ʒ. ende mincter in .1.ʒ. scamoneyen. ende daeraf maect pillulen. dat purgeret thooft entie mage entie swerheit van den ogen purgeret wonderlike zere. dat .4. deel es .1.℔. ¶ Nemt aloes .11.ʒ. ende .15. granen. coste. soffraen. anacardi. agaricus. corael. mirre. armoniacum. serapinum. galbanum. terbentine. oppopanac. confiseruca.⁵⁾ lemite.⁵⁾ storax. yreos .5.ʒ. opii. olibani. mastic. bedellii. corumbri. elx .2.ʒ. ende .15. granen. balsami. folie. elx onder .Ѕ,ʒ. mellisce .2.ʒ. ¶ Dus salment vergadren. die gommen die men niet poedren en mach die salmen breken. in .1. mortier. ende leggent .1. nacht in sterken wine. ende nuchtens teviere doen tote dat es gesmolten. Derna coleren. ende doent weder te viere. ende doeter toe zeem wel gescuumt .3.℥. ende ziedet tote dat dicke wert. Dan doeter in storax. calamite. rute. cyrimbrum.

+ hoeste borst

+ fol. 16 v.a.

5) l. confite ru. calamite .

5) l. confite ru. calamite .

[p. 111]

mabathematicon asari lilifagi aaronis diptami basiliconis brance⁺ursine balsamite (fol. 25 v.) origani pulegii camedrei vel ysopi⁺saturegie piperis albi et nigri et longi seminis rute ān̄ .℈.i. et gr.xviii. cardamomi turis ān̄ .℈.i. et gr.iiii. balsami nardi croci squinanti casie mirre opoponacis sulfuris mandragore gentiane braccei euforbii amomi¹⁾ sanguinis merguli ān̄ .℈.i. cinamomi gariofilorum zinziberis anacardi xilobalsami reupontici peucedani carpobalsami¹⁾ storacis calamite serapini asari sanguinis draconis coaguli leporis coaguli agni et caprioli et vituli: et fellis ursini sanguinis anatis petrolei ān̄ .℈.i. minus gr.iiii.²⁾ herbe peralisis .ʒ.vii. gr.iiii. mel quod sufficit. datur capitalibus passionibus in sero ad modum avellane: vel cum decoctionibus supradictis.

+ fol. 25 r.

+ fol. 25 v.

1) ontbreekt in L₂.

1) ontbreekt in L₂.

2) L₂: gr.iii.

74.

PAulinum³⁾ antidotum⁴⁾. Paulinum id est magnum. antidotum⁺id est contradatüm: quia magnum virtutem et efficatiam habet⁵⁾. datur proprie veteri et nove tussi: que fit ex discursione reumatis⁶⁾ a capite. valet contra vitia pectoris ex frigiditate in sero⁶⁾ cum vino calido. sed si distemperatum accipere non poterit: fac inde pilulas. viiii.⁷⁾ vel .xi.⁷⁾ facto cum opio. sed si confectum fuerit sine opio: et laxativum facere volueris da .ʒ.ii. cum .℈.ii.⁸⁾ scamonee in pilulis factis. caput et stomachum ex flegmate et malicia⁹⁾ purgat:¹⁰⁾ et oculorum gravedinem tollit. quarta pars est libra .i. quia in unaquaque receptione ponunt libram .1. et .Ѕ. mellis dispumati¹¹⁾. Recipe aloes .ʒ.xi. et gr.xv.¹²⁾ croci costi anacardi agarici coralli mirre armoniaci terbentine galbani serapini opoponacis (fol. 26 r.)⁺confite¹³⁾ rubee¹³⁾ storacis calamite yrei ān̄ .ʒ.iiii. et .Ѕ. opii olibani masticis bdelii cozumbri. ān̄ .ʒ.ii. et .gr.xv.¹⁴⁾ balsami folii ān̄ .ʒ.i. et .Ѕ. melisse .ʒ.ii. Conficiantur sic. galbanum serapinum armoniacum opoponacum. iste gumme aliquantulum terantur

3) van hier tot 5) ontbreekt in F₁.

4) voor de vergelijking met NM zie woordenlijst.

+ fol. 25 v.

5) zie 3).

6) ontbreekt in F₁.

6) ontbreekt in F₁.

7) L₂: .viii. vel .ix.

7) L₂: .viii. vel .ix.

8) .℈.ii. ontbreekt in F₁.

9) L₂ en F₁: melancholia.

10) tot 11) ontbreekt in F₁.

11) zie 10).

12) et gr.xv. ontbreekt in F₁; L₂: gr.xx.

+ fol. 26 r.

13) ontbreekt in F₁.

13) ontbreekt in F₁.

14) et gr.xv. ontbreekt in F₁.

[p. 112]

⁺wel gestampt met .1. heten stampere. daerna doeter toe terbentine. teken dat gnouch si. Dus proeft ment latet druppen op .1. marbersteen. blivet tegadere sonder vloten so eist gnouch. Dan doet af ende doeter in mirre. bedelli. mostaert. wierooc. costus. anacardi. corael. agaricus. yreos. opium. folie. mellissa. Alle dese gepulvert ende daertoe geminct met pulvere van aloes. ende met soffrane. ende malexeren dat. Men saelt nuchtens geven also groet alse .1. haselnot met warmen wine.

+ fol. 16 v.a.

77. Panchristum antidotum

Panchristum antidotum es goet iegen alle cortse⁺die bi wilen comen. genomen met mulsa ende met ydromelke genomen. doet menstrua hebben sonder letten. dat .6.ste deel es .1.℔. ¶ Nemt opii tebayci. .5.ʒ. soffraen .2.ʒ. ende .1.℈. ende .1.Ѕ. cicelei .2.ʒ. calami aromatici. bevercul. carpobalsamum. cardamomum. persijn. elx. onder .Ѕ.ʒ. cassie. gingebere. serapini. wit peper. belde¹⁾. apisaet. venkelsaet. elcs .2.℈. naerdi. piretri. meu. euforbii. anijs. clavere. dauci. cretici. elcs onder .Ѕ.℈. zeem dats gnouch si. Men saelt geven in die grotte van .1. bonen met warmen wine.

+ rede menstrua

1) beilde.

[p. 113]

et in albo et odorifero¹⁾ vino sufficienter¹⁾ nocte una imponantur.⁺mane vero super ignem ponantur: et bulliant²⁾. postea adde mellis dispumati .℥.iiii.³⁾ et dimittantur bullire quousque incipiant inspissari. tunc storax⁴⁾ calamita confita rubea et cozumbrum cum pistello calido optime trita ponantur in caldario semper agitando cum spatula donec liquefiant.⁵⁾ et postea addatur terbentina: et si probare volueris utrum coctum sit: pone aliquantulum supra marmor: et si statim ad modum mellis se coagulaverit⁶⁾: caldario mox¹⁾ in terra posito addatur mirra cum bdelio. deinde mastix et olibanum. postea costum anacardum agaricum coralli yreos opium folium melissa. omnia simul pistata et pulverisata⁴⁾ in caldario mittantur:⁵⁾ et hoc totum supra marmor inunctum prius oleo laurino ponatur: et cum pulvere aloes⁷⁾ malaxetur simul crocum cum speciebus terunt: et ad ultimum cum croco orientali⁸⁾ magdaliones informentur. detur⁷⁾⁹⁾ in modum avellane⁸⁾ cum vino calido.

1) ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

+ fol. 26 r.

2) F₁ voegt toe: jusque il soient remis.

3) F₁ geeft geen hoeveelheid op.

4) van hier tot 5) ontbreekt in F₁.

5) zie 4).

6) in F₁ volgt: cuit est.

1) ontbreekt in F₁.

4) van hier tot 5) ontbreekt in F₁.

5) zie 4).

7) tot 8) ontbreekt in F₁.

8) zie 7).

7) tot 8) ontbreekt in F₁.

9) in F₁ nog: au matin.

8) zie 7).

75.

PAncristum antidotum¹⁰⁾¹¹⁾ id est totum cristi id est⁺crismate unctus.¹²⁾ typice febrientibus datum cum mulsa mirabiliter subvenit. cum ydromelle distemperato¹³⁾ (fol. 26 v.) sine mora menstrua provocat .vi.⁺pars est libra .i. Recipe opii thebaici .ʒ.vi.¹⁴⁾ zuchari:¹⁵⁾ ʒ.ii. et .℈.1. et .Ѕ. siselei .ʒ.ii. calami aromatici castorei carpobalsami cardamomi petroselini ān̄ .ʒ.i. et .℈.i. zinziberis casie serapini piperis¹⁶⁾ albi¹⁶⁾ iusquiami seminis lini¹⁷⁾ seminis rute agrestis maratri¹⁶⁾ ān̄ .ʒ.℈.ii.¹⁸⁾ anacardi¹⁹⁾ piretri meu euforbii anisi

10) L₂ heeft voor hetgeen hier tot 12) staat: pan, id est totum, christon, id est bonum; voor de verg. met F₁ zie woordenlijst.

11) Tot ℞. bij NM anders; hij verwijst voor de indicaties naar een ander recept, waarvan de voorrede veel uitgebreider is dan deze.

+ fol. 26 r.

12) zie 10).

13) l. distemperatum, als in L₂.

+ fol. 26 v.

14) L₂ en NM: .ʒ.v.

15) L₂ heeft in de plaats daarvan croci, evenals NM.

16) ontbreekt bij NM.

16) ontbreekt bij NM.

17) NM: apii.

16) ontbreekt bij NM.

18) L₂ en NM alleen: .℈.ii.

19) L₂ en NM: nardi.

[p. 114]

⁺⁺78. Potio muscata maior

Potio muscata maior heet men na muskeliaet omdat es pencoser¹⁾ boven alle specien. Hets goet ⁺iegen hertevel. ende iegen scotomie. ende iegen crancheit vander magen. ende verlicht al den lichame. ende es goet iegen alle deren vander leveren. dat .ʒ. deel es .1.℔. ¶ Nemt spice. folie. lancpeper. gingebere. zedewaer. confiteru.²⁾ confite muscate. gariofili. sillo. aloes³⁾. rosen. violarum. anacardi. acori. corael. coste. lovessce. notenmuscaten. scavelinge van yvore. perlen met gaten ende sonder gaten. antofali. amomi. rebarbe. ossis de corde cervi. soffraen. wit peper. ossium dactillorum. bellirici. marini. spodii. sandali wit ende root. macis. ricolissie. canele. alipte. anijs. dragant. bacce bisance⁴⁾ cardamomi. saet van serpentinen. limature auri ende argenti. dat sijn scumen van goude ende van zelvere. ende oec heet ment litargirum. elcs .1.ʒ. musci. canfer. amber. elcs .1.℈. suker. candijt. elcs .2.ʒ. Cyroop rosaet dats gnouch si. Men saelt geven nuchtens ende navens ende te middage iegen crancheit van ogen enen lepel vol met wine. Ende iegen ziecheit in de longere salment geven met sconen watere.

+ fol. 16 v.b.

+ fol. 16 v.b.

1) l. precioser.

+ hertevel scotomie mage lichaem levere

2) l. confite rubee.

3) l. silloaloes.

4) l. blacte bisantie.

[p. 115]

trifolii acuti¹⁾ dauci cretici ān̄ .℈.i. et .Ѕ. mel²⁾ quod sufficit.⁺datur in modum avellane³⁾ in sero cum vino calido.

1) acuti ontbreekt bij NM.

2) NM voegt toe: aut sacchari.

+ fol. 26. v.

3) het volgende ontbreekt bij NM.

76.

Pigra Galieni⁴⁾. ⁺

PIgra Galieni⁵⁾¹⁶⁾. pigra id est amara. Galieni ab inventore dicitur.⁶⁾ valet mirabiliter ad omnem¹⁰⁾ capitis frigiditatem: et stomaci indigestionem⁷⁾ procurat⁷⁾. vomitum stringit. frigiditati matricis subvenit⁸⁾. conceptionem adiuvat: detur in balneo si fieri potest: vel eunti dormitum cum vino calido .vii. est libra .1.⁹⁾ Recipe aloes optimi¹⁰⁾ .ʒ.xiii.¹¹⁾ et .Ѕ. cinnamomi nardi costi croci squinanti silobalsami casiefistule masticis asari rosarum amomi absinthii¹²⁾ ān̄ .ʒ.i. et .gr.vii. mel quod sufficit.¹³⁾ datur ut supra diximus.

4) alleen in L₁.

+ fol. 26 v.

5) Deze naam ontbreekt in L₂; tot 6) ontbreekt in F₁.

16) voor de verg. met NM zie woordenlijst.

6) zie 5).

10) ontbreekt in F₁.

7) L₂ heeft: digestionem provocat.

7) L₂ heeft: digestionem provocat.

8) tot 9) ontbreekt in F₁.

9) zie 8).

10) ontbreekt in F₁.

11) L₂ en F₁: .ʒ.xiiii.

12) in F₁ worden geen hoeveelheden opgegeven daar volgt nu: miel soffeisant.

13) van hier af tot het eind ontbreekt in F₁; daar staat nu, wat in L₁ vóór ℞ staat: Soit doné en bain ou quant il se vait jesir (se coucher) ou (avec) vin chaut.

77.

Cardiacis quoque¹⁴⁾ solet potio muscata iuvare¹⁵⁾. ⁺

POtio muscata¹⁶⁾ maior. muscata a musco dicitur: eo quod muscus preciosior est et odorosior sit aliis speciebus.¹⁷⁾ valet cardiacis scotomaticis et ad omnem stomaci debilitatem et corporis confortationem¹⁸⁾: et ad vitia pulmonis.¹⁹⁾ pars .iii. confecta est librae .ii.²⁰⁾ Recipe spice optime²¹⁾ piperis longi zinziberis zedoarie (fol. 27 r.)^{8) +}confite rubee confite muscate⁹⁾ gariofilorum²²⁾ xiloaloes²³⁾ rosarum violarum anacardi acori coralli costi levistici nucis muscate rasure eboris margaritarum integrarum et perforatarum antofali¹⁰⁾ reubarbari²⁴⁾ amomi ossis de corde cervi²⁵⁾ croci piperis

14) L₂: quae.

15) alleen in L₁ en L₂.

+ fol. 26 v.

16) voor de verg. met NM zie woordenlijst.

17) van 16) af ontbreekt in F₁.

18) et corp. confort. ontbreekt in F₁.

19) tot ℞ ontbreekt in F₁.

20) zie noot 19); L₂: ℔.i.

21) optime ontbreekt in L₂ en F₁; na spice volgt nog in beiden: folii.

8) tot 9) ontbreekt in F₁.

+ fol. 27 r.

9) zie 8).

22) in F₁ na gar.: ana .ʒ.ii.

23) in F₁: fut de basmier.

10) ontbreekt in F₁.

24) in F₁ volgt na reub.: ana .ʒ.i. et .Ѕ..

25) in F₁ volgt nu: ana .ʒ.i.

[p. 116]

⁺79. Pillulen van aloes van mastike.

⁺Pillulen van aloes van mastike. Nemt aloes .1.Ѕ.℥. mastic .2.ʒ. naglen. rosen. elx .2.ʒ. soffraen. dyagridii .1.℈. Men saelt conficieren met venkelsope. Dese pillulen claren die ogen. et pur gant stomachum secure¹⁾.

+ fol. 16 v.b.

+ ogen

1) door eene andere hand in het HS geschreven.

80. Pillule sine quibus esse nolo

⁺Pillule sine quibus esse nolo es goet iegen cataracten vanden ogen. ende purgiert thooft van fleumen. ende van coleren. ende van melancolien. Ende wacht die ogen van humoren. ende es goet iegen dlanc evel. ende sacht die pine vanden oren. Dmiddelste deel es .3.℥. ¶ Nemt aloes .1.℥. ende .5.ʒ. wel gewegen. mirabolani. citrini. kebuli. emblici. indi. bellirici. rebarbe. mastic. rosen. violetten. senie. agaricus. cuscute. of vinaria. elx .1.ʒ. ende tempert met venkelsope ende met scamoneyen gepulvert .6.ʒ. ende .1.Ѕ. ende dat geduwet dore .1. linen cleet ende geminct metten vorseiden specien. Dan suldijt formeren met uwen handen gesmeert met olyen van violetten. of met gemeinder olyen. Men saels geven .11. of .13. ende men geefse met eyeren te nuttene.

+ ogen hooft lancevel

[p. 117]

albi ossium dactilorum beliculi¹⁾ marini¹⁾ spodii sandali albi et ⁺rubei macis²⁾ liquiricie cinnamomi alipte¹⁾ anisi draganti blacte¹⁾ bisantie¹⁾ cardamomi ozimi¹⁾ seminis basilice³⁾ limature auri et argenti omnium¹⁾ xl¹⁾ ān̄ .℈.ii.⁴⁾ musci camphore ambre omnium¹⁾ trium¹⁾ ān̄ .℈.i.⁵⁾ zuchari candi ān̄ .ʒ.ii.⁶⁾ syrupus rosatus quod sufficit. datur⁷⁾ mane et meridie et sero⁸⁾ scotomaticis et debilitatis⁹⁾ coclearium unum cum vino. patientibus in pulmone cum aqua ordea.

1) ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

+ fol. 27 r.

2) F₁ heeft in plaats macis: lignum aloes.

1) ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

3) ontbreekt in L₂.

1) ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

4) F₁: ʒ.ii.

1) ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

5) L₂: .℈.ii.; F₁ ʒ.i.

6) L₂ heeft in plaats ān̄ .ʒ.ii.: anacardi.

7) tot 8) ontbreekt in F₁.

8) zie 7).

9) ontbreekt in F₁.

PIlulae¹⁰⁾ de aloe et mastice.

PIlulae¹⁰⁾ de aloe et mastice. Recipe aloes unc .i. masticis unc .Ѕ. gariofilorum, rosarum rubearum, ān̄ dra. .i. croci, diagridii, ān̄ scrup .ii. confice cum succo foeniculi vel absinthii.

10) dit recept is uit L₂ overgenomen; zie woordenlijst.

10) dit recept is uit L₂ overgenomen; zie woordenlijst.

78.

Pilule sine quibus¹¹⁾. ⁺

PIlule sine quibus esse nolo¹²⁾. pilule a rotunditate dicte. sine quibus esse nolo: propter summam efficaciam quam habent. sive quia superiores purgant humores.¹³⁾ valent proprie ad cataractas¹⁾ et obscuritates et caligines¹⁾ oculorum. caput mirabiliter a colera flegma¹⁴⁾ et malitia¹⁵⁾ purgant. ab omnibus pravis humoribus visum custodiunt. iliosis mirabiliter conferunt. aurium dolorem sanant. in sero .x. vel .xiii.¹⁶⁾ sumantur cum ovo vel farinata¹⁷⁾. medietas est .℥.iii.¹⁸⁾ Recipe aloes epatici abluti et odoriferi¹⁹⁾ .ʒ.xiiii. mirobalanorum citrinorum kebulorum belliricorum emblicorum⁹⁾ indorum reubarbari masticis absinthii rosarum violarum sene agarici cuscute⁹⁾ ān̄ .ʒ.i.²⁰⁾ temperentur cum (fol. 27 v.) succo feniculi scamonee ⁺bene trite et pulverisate .ʒ.vi. et .Ѕ.²¹⁾ admisceantur ita tantum

11) alleen in L₁.

+ fol. 27 r.

12) voor de verg. met NM zie woordenlijst; tot 13) ontbreekt in F₁.

13) van hier tot 18) heeft F₁ sterk verkort.

1) ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

14) l. flegmate.

15) L₂: melancholia.

16) L₂: xiiii.

17) l. farina, zooals in L₁.

18) L₂: ʒ.iii.; zie 13).

19) F₁ alleen: aloes bien lavé.

9) ontbreekt in F₁.

9) ontbreekt in F₁.

20) F₁: ʒ.ii.

+ fol. 27 v.

21) van hier af korter in F₁; volgens deze text geeft men 9 of 11 van deze pillen ‘faites à quantité de poivre.’

[p. 118]

^{+ +}81. Pillule auree

Pillule auree om die redene vander rootheit heet ⁺ment pillule auree. ende heeft sinen name vanden ⁺goude. Het (fol. 17 r.a.) purgeret thooft. entie ⁺ogen. ende scarpet dlicht van den ogen. Ende verdrijft den wint vander magen ende van den darmen. dmiddelste deel es .2.℥. ¶ Nemt aloes. dyagridii elx .5.℥. ende .1.Ѕ. soffraen. interioris. elcs .1.ʒ. Men saelt formeren also groet alse erweten met watere daerin gesoden es dragant. Men salre geven .11. of .9. met mulsa of met wine.

+ fol. 16 v.b.

+ fol. 17 r.a.

+ hooft

+ fol. 17 r.a.

+ ogen wint mage darme

82. Pillule dyacastoree

Pillule dyacastoree die hebben haren name na bevercul ⁺omdat ment daerin doet. Hets goet iegen juchtecheit. ende in ouden passien die van ziecheiden comen .2. of .3. getempert met wermen watere ende in den nese gedaen bi enen viere averecht liggende. ende derna gewent entien mont geopent. entie fleume uten monde gelaten lopen. Dit suvert die ogen. ende droget. ende betert die zere tanden. ende sceedt die coude pisse die van couden humoren comt ende van reumen. Terddendeel es onder .Ѕ.℥. ¶ Nemt castorie dats bevercul. opii. soffraen. gingebere. pertrec. euforbii. elatterii. mabathemi¹⁾. leucopiperis. bolle. stafisagrie. epithimi. spice. elcs .1.ʒ. Men saelt vergadren met sope van vleesce. ende formerent dan in die groete van erweten.

+ juchtecheit ogen tanden coude pisse

1) l. nabathematicon.

[p. 119]

quod pulvis scamonee per pannum cum ipso succo sit expressus. ⁺et sit tanta succi quantitas que sufficiat ad confectionem pilularum: et manibus primo inunctis oleo violarum vel communi secundum nostram doctrinam abluti formentur in modum ciceris.

+ fol. 27 v.

79.

Pilule auree¹⁾. ⁺

PIlule auree.²⁾, pilule a rotonditate dicte. auree ab excellentia auri dicuntur. sicut enim aurum inter cetera metalla preciosius habetur: sic pilule iste inter alias meliores approbantur. proprie³⁾ purgant caput. lumen oculorum acuunt. ventositatem stomaci et intestinorum expellunt et sine molestia purgant.⁴⁾ medietas est librae .ii. et .℥.ii.⁵⁾ Recipe aloes diagridii ān̄ .ʒ.v. rosarum apii seminis ān̄ .ʒ.ii. et .Ѕ. anisi seminis feniculi ān̄ .ʒ.ii. et .Ѕ.⁶⁾ croci coloquintide interioris⁷⁾ masticis⁷⁾ ān̄ .ʒ.i. informentur in modum ciceris⁸⁾ cum aqua infusionis draganti. dentur in sero .ix. vel .xi.⁹⁾ cum mulsa: aut cum vino.

1) alleen in L₁.

+ fol. 27 v.

2) ontbreekt in L₂; voor de verg. met NM zie woordenlijst; tot 3) ontbreekt in F₁.

3) zie 2).

4) zie 5).

5) van 4) af ontbreekt in F₁; in L₂: ℥.ii. et .ʒ.ii. in plaats van ℔.ii. et ℥.ii.

6) L₂ en F₁: ʒ.i. et .Ѕ.

7) ontbreekt in F₁.

7) ontbreekt in F₁.

8) F₁: poivre; het volgende ontbreekt in F₁.

9) in de LTGl staat: dantur xv vel xx.

80.

Pilule diacastoree prosunt paralisi¹⁰⁾⁷⁾. ⁺

PIlule diacastoree¹¹⁾ a castoreo dicte sunt: quod intrat.¹²⁾ paraliticis mirabiliter prosunt. una vel tres¹³⁾ distemperate cum aqua calida naribus iniciantur.¹⁴⁾ ita ut supinus ipse patients iaceat iuxta ignem parvum¹⁵⁾ aliquantulum vertat se: et ore aperto sinat flegma exire. oculos mundificant et dentes lapsos (fol. 28 r.) confirmant¹⁶⁾. stranguiriam ⁺curant. dolorem cilii ex aliquo frigido reumate solvunt .iii. pars est libra .i. et .Ѕ.¹⁷⁾ Recipe castorei apii¹⁸⁾ croci zinziberis piretri euforbii elacterii nabatematicon⁷⁾ leucopiperis nigelle stafi-

10) in L₂ in de marge genoteerd.

7) ontbreekt in F₁.

+ fol. 27 v.

11) voor de verg. met NM zie woordenlijst; tot 12) ontbreekt in F₁.

12) zie 11).

13) una v. tres ontbreekt in F₁.

14) narib. inic. ontbreekt in F₁.

15) iuxt. ign. parv. ontbreekt in F₁.

16) tot Recipe ontbreekt in F₁; in de plaats daarvan: et tolent les dolors de fleume.

+ fol. 28 r.

17) L₂: ℥.i.Ѕ.

18) l. opii, zooals in L₂, MT, F₁.

7) ontbreekt in F₁.

[p. 120]

⁺83. Pillule eptomere¹⁾

Pillule eptomere¹⁾ es van .8. specien. het purgiert ⁺dicke humoren van den hoofde. ende claert die ogen ende verweert cataracten. Die paertie es .1.℥. ¶ Nemt aloes. dyagridii .2.ʒ. interioris. epithimi. stici²⁾. agaricus. mastic. rebarbe. alsene. elcs .1.ʒ. Dese suldi pulveren ende vergadren metten sope van der nachtscaden. Ende dan formerense in die grote van erweten. Ende gevenre .9. of .11. nuchtens ende te vespertide met wine.

+ fol. 17 r.a.

1) l. octomere, zooals in L₂.

1) l. octomere, zooals in L₂.

+ humoren ogen

2) l. cretici?

84. Pillule

Pillule es van .5. dingen of van .5. manieren van mirabolanen. ¶ Nemt alle die mirabolanen. agaricus. dyagridii. march van der coloquintide. senie. elcs. onder .Ѕ.ʒ. epithimi. anijs. turbith. mastic. venkelsaet. lapis lasuli. elx .2.ʒ. ende .1.Ѕ. ende .5. granen. aloes. citrini. elx .1.Ѕ.ʒ. Men saelt vergadren met sope van venkele. of met sope van alsenen.

[p. 121]

sagrie epithimi ellebori¹⁾ albi¹⁾ spice ān̄ .ʒ.i. Confice cum succo ⁺bete et informa in modum ciceris²⁾.

1) ontbreekt in L₂ en F₁.

1) ontbreekt in L₂ en F₁.

+ fol. 28 r.

2) F₁: poivre.

81.

PIlule artetice³⁾ valent contra arteticam et podagram. ⁺Recipe hermodactili turbiti agarici ān̄ .ʒ.iiii. casie lignee⁴⁾ gariofilorum xilobalsami carpobalsami⁵⁾ zinziberis masticis⁶⁾ feniculi anisi salsifrage⁷⁾ semen sparagi bruxi rose granorum solis sal gemme ān̄ .ʒ.Ѕ.⁸⁾ aloes ad pondus omnium. Conficitur cum succo⁹⁾ feniculi¹⁰⁾.

3) voor de verg. met F₁ en NM zie woordenlijst.

+ fol. 28 r.

4) in L₂ volgt nardi.

5) in L₂ volgen nu macis, galang.

6) in L₂ volgt: asae foetidae.

7) l. saxifrage.

8) L₂: ʒ.ii.; daarop volgt: scammonee ℥.i.

9) ontbreekt in L₂.

10) in L₂ volgt nog: vel ivae.

82.

Pilile optomere¹¹⁾. ⁺

PIlule optomere³⁾ id est de .viii. speciebus. humores spissos de capite deponunt: et visum clarificant: et cataractas oculorum prohibent. Recipe aloes diagridii ān̄ .ʒ.i.¹²⁾ coloquintide interioris epithimi dauci cretici masticis agarici kebulorum absinthii omnium .vii. ān̄ .ʒ.i. terantur et cum succo stringni¹³⁾ distemperentur et in modum ciceris formentur. dentur ex eis .viiii. mane vel vespere cum vino.

11) alleen in L₁.

+ fol. 28 r.

3) voor de verg. met F₁ en NM zie woordenlijst.

12) L₂: ʒ.ii.

13) l. strigni; in L₂ staat hierbij in de marge ‘foeniculi’ aangeteekend.

84.

PIlule de quinque generibus mirabolanorum¹⁴⁾. Recipe ⁺mirabolanorum citrinorum chebulorum beliricorum emblicorum indorum agarici dyagridii coloquintide sene anisi¹⁵⁾ ān̄ .℥.Ѕ.¹⁶⁾ turbit anisi maratri¹⁷⁾ masticis lapidis lazuli¹⁸⁾ ān̄ .ʒ.ii. et .Ѕ. et grana .vi.¹⁹⁾ aloes .℥.i.²⁰⁾ fiant pilule. valent²¹⁾ arteticis podagricis spleneticis: et ad visum clarificandum. coleram purgant adustam.

14) voor de vergelijking met F₁ zie woordenlijst.

+ fol. 28 v.

15) ontbreekt in L₂ en NM; staat hier waarschijnlijk te veel; zie 2de woord na ℥.Ѕ.

16) NM: .ʒ.ii.℈.i.Ѕ.; hierop volgt epithymi daarna turbit enz.

17) ontbreekt bij NM.

18) NM: litzi id est viridi.

19) L₂: gr.v.; NM: .ʒ.i. et gr.xvi.; dan volgt rhei barbari. exag. i.

20) NM: ℥.Ѕ.; dan volgt: succi foenic. q.s.

21) bij NM worden zij gebruikt ad stomachicos melancholicos, lienosos, inflatos, ad duritiem viscerum; dantur pro viribus IX-XV.

[p. 122]

⁺85. Pillule stipticie

Pillule stipticie es goet iegen alle menisoen. ¶ Nemt ⁺mirtilli. balaustie. psiedie. senie. simphiti. drakenbloet. boli. achacie. ypoquistidos. rosen. tartari. sumac. galie. muscate. soffraen. galigaen. canele. spodii. macis. gomme van arabien. elx .1.ʒ. opii. ⁺tebaici .1.Ѕ.ʒ. Men saelt tempern (fol. 17 r.b.) met sope van mirtus ende van lovesscen. ende formerent dan in die grote van erweten. Ende gevenre .9. of .11. met rosewatere of met regenwatere.

+ fol 17 r.a.b.

+ menisoen

+ fol. 17 r.b.

86. Pillule regis

Pillule regis claert die ogen. ende droget lopende ⁺oren. ¶ Nemt calami aromatici. cubeben. notenmuscaten. macis. spice. soffraen. ligni aloes. epithimi. carpobalsami. squinanti. mastic. asari. gariofili. elcs .1.ʒ. alle manieren vanden mirabolanen. .1.ʒ. senie .1.℈. aloe also vele alse alle derandere specien gewegen. ¶ Men saelt vergadren met sope vander balsamiten of van venkele. Ende wilment maken lacserende. so salmer toedoen scamoneye ende olye van bayen.

+ ogen oren

[p. 123]

83.

Ad ventris fluxum faciunt hae pilule multum¹⁾. ⁺

PIlule probate contra fluxum ventris²⁾ maxime lienteriam et disinteriam³⁾. Recipe mirtili balaustiarum psidie⁴⁾ simphiti⁴⁾ sanguinis draconis boli acacie⁵⁾ ypoquistidos rosarum⁶⁾ tartari sumac⁷⁾ trocisci⁴⁾ galie⁴⁾ muscate⁴⁾ galle cinnamomi spodii masticis⁸⁾ gummi (fol. 28 v.) arabici ⁺ān̄ .ʒ.i. opii thebaici⁴⁾ .ʒ.Ѕ. cum succo cimarum mirti lentisci tempera: et fac pilulas in modum orobi. dentur .ix. vel .xi. cum aqua rosarum vel pluviali.

1) alleen in L₁.

+ fol. 28 r.

2) ook F₁ noemt ze stiptice, evenals Luminare maius; voor de vergelijking met NM zie woordenlijst.

3) F₁ heeft nog: et à tot flus de ventre.

4) ontbreekt in F₁.

4) ontbreekt in F₁.

5) F₁: jus de prunelles; zie acacia in de woordenlijst.

6) F₁: ros marin in plaats rosarum.

7) L₂ en F₁ hebben na sumac nog: croci.

4) ontbreekt in F₁.

4) ontbreekt in F₁.

4) ontbreekt in F₁.

8) F₁ heeft in plaats masticis: flor de noiz muscade.

+ fol. 28 v.

4) ontbreekt in F₁.

85.

PIlule cinoglosse⁹⁾ multum sunt utiles ad acre et tenue ⁺reuma. plurimos enim scio quamvis longo tempore reumatizantes his subsceptis proculdubio esse curatos. Recipe cinoglosse opii seminis iusquiami omnium trium ān̄ .ʒ.iiii. mirre trocliten¹⁰⁾ .ʒ.vi. olibani .ʒ.v. gariofilorum .ʒ.ii. cinnamomi .ʒ.ii. et cor. cubri¹¹⁾ .ʒ.ii. temperentur cum rodostomate idest cum aqua rosarum: et formentur pilule ad modum ciceris ex quibus dentur .v. vel .vii. eunti dormitum.

9) Deze pillen komen niet in F₁ voor; de P. cynogloss. van NM verschillen nog alwat van deze; NM beveelt ze ‘ad dolorem dentium’ aan.

+ fol. 28 v.

10) l. trogloditice.

11) l. corumbri.

[p. 124]

⁺87. Pillule ante cibum.

Pillule ante cibum. Nemt ligni aloes. naglen. galigaen. notenmuscaten. spijc. cardamomi. cubeben. gingebere. canele. soffraen. zedeware. elx evenvele. rebarben also vele alse der andere specien sijn. ende also vele aloes alse rebarben. dese suldi poedren dats pulveren. ende vergadren met goeden witten wine. ende formerent also groet alse pepercoorne.

+ fol. 17 r.b.

[p. 125]

86.

PIlule ante cibum¹⁾: et post cibum ad digestionem confortandum⁺et virtutem digestivam. Recipe cinnamomi gariofilorum galange nucis muscate macis zinziberis cardamomi xiloaloes storacis calamite ān̅ .ʒ.i. reubarbari ad pondus omnium supradictorum aloes ad pondus omnium supradictorum. Confice cum vino. sumantur ante cibum .vii. et post cibum .v.

1) Deze pillen ontbreken in F₁ en NM.

+ fol. 28 v.

87.

PIlule arabice¹⁾ contra omnem dolorem capitis. etsi per⁺c. annos duraverint. purgant mirabiliter omnes humores: et generant leticiam: et auferunt tristiciam. mentem acuunt. visum reddunt. auditum restaurant. memoriam tribuunt. scotomiam vertiginem emigraneam oculos dentes gingivas stomacum splenem sonitum aurium omnibus humoribus: etatibus: omnibus temporibus sine molestia in viris et mulieribus purgant. Recipe aloes .℥.iiii. brionie mirobalanorum citrinorum belliricorum indorum kebulorum emblicorum masticis diagridii asari rose ān̄ .℥.i. Confice cum succo feniculi: vel absintii croci .ʒ.1. castorei .ʒ.iii.

1) Deze pillen ontbreken in F₁ en NM.

+ fol. 29 r.

88.

PIlule de elacterio¹⁾. Recipe aloes .℥.ii. masticis .℥.i. ⁺elacterii .℥.iii. Conficitur cum succo siccidis vel cum succo accis²⁾ vel como³⁾: et da .iii. vel .v. suaviter ducunt: et principaliter malitiam⁴⁾ et flegma purgant sive coleram rubeam.

1) Deze pillen ontbreken in F₁ en NM.

+ fol. 29 r.

2) l. actis zie woordenlijst.

3) L₂: chamaeactis.

4) L₂: melancholiam.

89.

PIlule cotie⁵⁾. G.⁶⁾ probate ad emigraneum dolorem stomaci⁺et ilium⁷⁾. Recipe aloes absintii pulpe coloquintide scamonee equale pondus: masticis dimidium unius predictorum. Confice cum succo feniculi vel absintii vel solatri: et fac pilulas. dentur secundum quantitatem virtutis.

5) deze pillen komen niet in F₁ voor; de P. cochiae van NM zijn geheel anders dan deze.

6) L₂: Galeni.

+ fol. 29 r.

7) l. ilii.

90.

Ilule fetide¹⁾. Recipe mirabolanorum citrinorum chebulorum⁺beliricorum indorum emblicorum dyagridii agarici spice coloquintide ān̄ .ʒ.v. aloes epatici .ʒ.vii. terantur et cum succo fumiterre informentur pilule ad modum ciceris.

1) Deze pillen alleen in L₁.

+ fol. 29 r.

91.

Ilule de fumoterre¹⁾. Recipe mirabolanorum citrinorum⁺chebulorum indorum emblicorum ān̄ .ʒ.v. (fol. 29 v.)⁺aloes .ʒ.vii. dyagridii .ʒ.v. conficiantur cum succo feniculi.

1) Deze pillen alleen in L₁.

+ fol. 29 r.

+ fol. 29 v.