Eene Middelnederlandsche vertaling van het Antidotarium Nicolaï

Ms. 15624-15641. Kon. Bibl. te Brussel

[O]

[p. 96]

68. Opilectuarium

Opilectuarium geeft men properleke in hitten. of in ⁺cortsen die van bloede comen. of in bernenden ongemaken. Men saelt drinken nuchtens. ende te middage met couden watere also groet alse .1. kerstaengie. Hets goet iegen steecten vander leveren. Ende iegen die ethyke sijn vander hoeste. Dat .10.ste deel es .3. ℔. ¶ Nemt prumen van damas .2. ℔. ende ziedtse in .5. ℔. waters toter helft. Dan nemtse uten watere. ende smeert die hant met smere. ende wrijft die prumen so lange dat dmarch al ute si. ende onder u handen doet staen .1. scotele. daer dat march in valle. Ende int water daer die prumen in gesoden waren doet onder .Ѕ.℥. vyoletten. ende zieden dat tote dat niet vol soden en es. Dan doeter in suker .2. ℔. ende dan ziedet wel dat dicke si in die wise van cyropen. ende doeter in scamoneye .4.℥. cassia fistula .2.℥. beide gesoden ende gesuvert met rosewatere. ende coleren dit dore .1. vat met gaten. Dan doeter in dat vorseide cyroop. Ende alst dicke es so doeter in tsop vander prumen garnaten .8.℥. ende ziedet dermet. ende altoes roeret. Ende alst wel gesoden es so doet af ende mincter in die vorseide¹⁾ poedre van der vorseider specien. ¶ Nemt sandali beide wit ende root. spodii. elx .4.ʒ. porceleine .6.ʒ. berberis. dragant. rosen. elx .2.ʒ.

+ hitte cortsse steecte ethyke

1) dit woord is in het HS doorgehaald; het is ook overbodig.

[p. 98]

⁺⁺Ende wil ment maken laxerende. so sal men in elc . ℔. doen scamoneye .7.ʒ. Ende men maecht maken in wise van cyropen. Men saelt geven nuchtens ende te middage.

+ fol. 15 v.b.

+ fol. 16 r.a.

69. Oppopira magna

Oppopira magna es goet iegen juchtecheit vanden ⁺ogen. ende vanden monde. ende vander tongen. ende vander kelen. ende in handen. ende in voeten. gedronken met dranke daerin gesoden es salie ende bevercul. entie met der tongen lispen in haren worden. ⁺Het geneest lancevel daerin gesoden es polipodium. (fol. 16 r.a.) ¶ Nemt opii tebaici .2.ʒ. ende .1.Ѕ. ende .4. granen. canele. nagle. galigaen. naerdi. soffraen. coste. zedewaer. gingebere. sillobalsami. reupontici piretri. corael wit ende root. dragant. mirre. bevercul. peper wit ende swert. ende lancpeper. elx .2.ʒ. ende .13. granen. musci. ligni aloes. cassie lignee. squinanti. storax calamite. galbanum. serapini. mastic. asari. melliloti. aristologia lanc. ende ront. serpentine. ellebori nigri. meu. pyonie. rafani. peucedani gladie. mandragore. betonie. gentiane. colene. camedrios. sanctorie maior ende minor. celtice. alsene. spinate. capillis veneris. goudbloeme. sinte Jans cruut. marobie. pigani. nesebloede. calamenti. cardamomi. carpobalsami. anijs. lovesce. beilde. venkelwortel. lupini. orobi. bacce lauri. sileris. elx .1.℈. ende .13. granen. zeem dats genouch si.

+ juchtecheit ogen. mont voeten handen lanc evel

+ fol. 16 r.a.

[p. 99]

69.

⁺Opopira phisis¹⁾ mire pellit paralisim²⁾.

OPopira magna³⁾. opopira dicitur a succo: et igne. opos enim grece latine succus pir idest ignis. inde opopira idest ignitus succus. proprie valet contra guttam que oculum et linguam et labium distemperat ut recte sermonem non proferat aut non loquatur. peculiariter curat paralisim oris et gutturis: et manuum et pedum atque crurum: et totius corporis optime medetur cum vino ubi cocta sit salvia et castoreum et costum in sero in modum avellane. prodest tremulosis cum eadem decoctione bibitum: contractioni nervorum subvenit. colericis cum⁴⁾ decoctione polipodii. epilenticis multis⁵⁾ et maniacis cum decoctione thuris masculi auxiliatur. tussientibus in omnibus doloribus pectoris et stomaci cum decoctione calamenti et cimini: epaticis cum apozimate apii: et eupatorii: spleneticis cum decoctione caparis et absintii: pleureticis cum apozimate ysopi et pulegii....⁶⁾ (fol. 24 r.) et pulegii⁷⁾: ⁺ yliosis cum decoctione yris et macedonici: calculosis cum apozimate saxifrage et ozimi. tipice febrientibus cum decoctione pigami nasturcii piretri prodest et ad multas corporis passiones facit .xv. pars confecta librae .ii. Recipe opii thebaici¹⁰⁾ .ʒ.ii. et .℈.i. et .gr.iiii.⁹⁾ cinamomi¹⁰⁾ gariofilorum nardi galange croci costi zedoarie zinziberis¹¹⁾ xilobalsami¹⁰⁾ reupontici piretri coralli albi¹⁰⁾ et rubei¹⁰⁾ draganti mirre castorei¹⁰⁾ opoponacis¹⁰⁾ piperis nigri albi et longi ān̄ .ʒ.ii. et .gr.vi.¹²⁾ rasure eboris¹⁰⁾ lilifagi herbe paralisis ān̄ .ʒ.i. et .gr.xiiii.¹³⁾ balsami musci xiloaloes¹⁰⁾

+ fol. 23 v.

1) l. phthisis.

2) alleen in L₁.

3) voor de verg. met NM zie woordenlijst; de voorrede is in F₁ veel korter n.l.: Opopira vaut à paralesie d'eux (yeux), de bouche, de langue, de goitron, de mains et de piez, boiue en vin où sauge soit cuite et castor, doné en quantité d'une noiz de coudre (noisette).

4) colericis cum ontbreekt in L₂.

5) L₂: melancholicis.

6) open plaats in den text.

7) overbodig.

+ fol. 24 r.

10) ontbreekt in F₁.

9) F₁: opium .ʒ.ii.

10) ontbreekt in F₁.

11) in F₁ volgt op gingimbre: ana ʒ.ii. rasure d'iveure.

10) ontbreekt in F₁.

10) ontbreekt in F₁.

10) ontbreekt in F₁.

10) ontbreekt in F₁.

10) ontbreekt in F₁.

12) F₁: .ʒ.i.

10) ontbreekt in F₁.

13) F₁: .ʒ.i.

10) ontbreekt in F₁.

[p. 100]

⁺

+ fol. 16 r.a.

[p. 101]

squinanti casiefistule storacis calamite masticis confite rubee ⁺galbani serapini asari¹⁾²⁾ melliloti¹⁾ aristologie rotunde dragontee assari¹⁾ ellimpni¹⁾ meu¹⁾ peonie raphani corticis peucedani acori mandragore betonice gentiane camedrei pulegii centauree maioris et minoris¹⁾ celtice¹⁾ absinthii proserpinace¹⁾ blactei¹⁾ capillorum veneris sponse solis ypericon vincetoxici¹⁾ prassii³⁾ pigami millefolii¹⁾ cardamomi calamenti carpobalsami¹⁾ anisi seminis levistici iusquiami seminis lupini et pollinis orobi⁴⁾ alexandrini¹⁾ baccarum lauri maratri sileris montani ān̄ .℈.i. et .gr.xviii.⁵⁾ mel quod sufficit⁶⁾ detur ut superius diximus.

+ fol. 24 r.

1) ontbreekt in F₁.

2) L₂: plantae assae foetide.

1) ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

3) in F₁ volgt achter prassii: ān̄ .ʒ.i.

1) ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

4) In L₂ volgt nog eboris, waarbij het volgende alexandrini zou behooren.

1) ontbreekt in F₁.

5) et gr.xviii. ontbreekt in F₁.

6) het volgende ontbreekt in F₁.

70.

Cum calida calidis oxi valet addere morbis⁷⁾.⁺

OXi⁸⁾ dicitur ab acetoso succo malorum granatorum: qui ibi ponitur. datur proprie contra sinocham et causon et contra omnes acutas et peracutes egritudines cum frigida. prodest etiam pleuresi ethice febri puncture epatis. si tamen ethica sit cum tussi addatur confectioni .℥.i. liquiricie et succi eius (fol. 24 v.) .℥.Ѕ. veteri et non ⁺recenti cum scamonea confecti⁹⁾ librae .ii.⁹⁾ Recipe prunorum damascenorum¹⁰⁾ librae .iii.¹¹⁾ et decoquantur in libras .v. aque usque ad medietatem. deinde ab aqua extrahantur et ponantur in cribro et catino subterposito. tamdiu in manibus fricentur donec pulpa exeat tota: et in aqua ubi cocta sunt pruna bulliat .℥.Ѕ. violarum: et postea fiat syrupus cum duabus libris zuchari et .Ѕ.¹²⁾ addito succo prunorum predicto¹³⁾ bulliat ad spissitudinem. et postea addantur .℥.iiii. tamarindorum et .℥.ii. casie fistule mundate et dissolute cum aqua rosarum et colate. colatura namque ponatur in syrupo: et cum inceperit inspissari ponantur ibi succi utrorumque granatorum .℥.viii. et quamdiu ad perfectum venerit coctionem agitando cum spatula semper adde

7) alleen in L₁.

+ fol. 24 r.

8) voor de verg. met F₁ en NM zie woordenlijst.

+ fol. 24 v.

9) L₂: confectio est .℔.iii.

9) L₂: confectio est .℔.iii.

10) in L₂ volgt: siccorum.

11) L₂: ℔.ii.

12) et .Ѕ. ontbreekt in L₂.

13) L₂: praedictorum.

[p. 102]

⁺70. Oxisacra

Oxisacra maect men aldus. Nemt suker .1.℔. ende tsop vander prumen garnaten .8.℥. aysijn. .4.℥. ende doet op tfier in .1. vat van tenne. ende ziedet tote⁺die verscheit welna versoden si. ende dat dicke si.⁺Hets goet iegen .3. dach corts die van zouter fleumen comt. Men gevet lau nuchtens.

+ fol. 16 r.a.

+ corts

+ rede

71. Oximel

Oximel maect men aldus. Nemt zeem wel gescuumt. ende starken edec elcs onder .Ѕ.℔. ende ziedt daerin die wortele van merradec .1.Ѕ.℥. wortele van venkele .2.℥. Dit seldi zieden tote .1. ponde. so dattie sope versoden sijn. ende ziedet met sachten viere ⁺ende altoes roeret. Dit doet digereren ende sceden fleume. ende leitse ute. Men gevet nuchtens met warmen watere.

+ fleume

[p. 103]

pulverem harum specierum quod. Recipe¹⁾ pulverem sandalorum ⁺alborum et rubeorum spodii ān̄ .ʒ.iii. portulate .ʒ.vi. rosarum draganti ān̄ .ʒ.ii. Si vero laxativum facere volueris in unaquaque libra pone .ʒ.vii. scamonee pulverizate. tunc scilicet quando ab igne deponitur. et diaprunis²⁾ si laxativum facere volueris eodem modo facias. detur mane simplex: meridie cum frigida: laxativum detur summo mane cum calida in modum castanee.

1) L₂: recepit; de text schijnt hier wat corrupt.

+ fol. 24 v.

2) zie bij diaprunis bladz. 29 reg. 4 v.o..

71.

OXizaccare³⁾ dicitur ab oxi quod est acetum et zucharo ⁺dîcitur⁴⁾. valet tertiane⁵⁾ acutis et quartane non vere⁶⁾. coleram in stomaco existentem purgat⁷⁾. Recipe zuchari libram .i. succi malorum granatorum .℥.viii. aceti .℥.iiii. ad ignem in stagnato vase pone: et tamdiu bulliat cum spatula semper agitando donec ad quantitatem zuchari deveniat: ut in (fol. 25 r.) pisside portari possit. detur in mane cum calida .℥.1. et .Ѕ.⁸⁾.

3) NM heeft hetzelfde praeparaat wat anders beschreven; zie woordenlijst.

+ fol. 24 v.

4) van 3) af ontbreekt in F₁; dicitur ontbreekt in L₂, het is overbodig.

5) in F₁ ook nog: à cotidianes.

6) non vere ontbreekt in F₁.

7) het voorwoord heeft F₁ na het eigenlijke recept.

8) ℥.1. et .Ѕ. ontbreekt in F₁.

72.

OXimel³⁾ sic fit. Recipe mellis despumati libram .i. aceti ⁺fortissimi libram .i. et .Ѕ. in quo bulliant radices feniculi ,ʒ.ii.⁹⁾ radices rafani .℥.Ѕ.¹⁰⁾ radices apii petroselini macedonici sparagi bruxi frage¹¹⁾ ān̄ .℥.iiii. polipodii .℥.viii. omnia ista bulliant in libras .ii. aceti¹²⁾. deinde coletur: et colatura¹³⁾ supradicto melli¹³⁾ addatur. in stagnato vase semper agitando cum spatula¹⁴⁾ tamdiu lento igne bulliat donec ad consumptionem succi¹⁵⁾ deveniat. valet ut oxizaccara:¹⁶⁾ digerit dividit¹⁷⁾ et flegma mirabiliter purgat. datur in mane cum calida.

3) NM heeft hetzelfde praeparaat wat anders beschreven; zie woordenlijst.

+ fol. 25 r.

9) L₂ en F₁: ℥.ii.

10) van hier tot 12) ontbreekt in L₂ en F₁.

11) l. saxifrage.

12) vóór deinde coletur in L₂ nog: bulliat usque ad tertiam partem; in F₁ als in MT n.l.: et bouillent jusque eus reveinent à .1. livre.

13) L₂: colaturae supradictum mel.

13) L₂: colaturae supradictum mel.

14) van addatur af ontbreekt in F₁.

15) L₂: aceti.

16) vóór digerit in F₁ nog: il desfait la matere.

17) ontbreekt in F₁.

[p. 104]

⁺72. Olye rosaet

Olye rosaet maect men dus. Nemt groene rosen .1.℔. ende brecse .1. luttel. dan legse in .3.℔. olyen. Men ontfaet in .1. glasen vat ende settet in die warme zonne .40.¹⁾ dagen. ende alle dage roeret met .1. spatule. so dat die zonne zoetelike ziede. Ende na de .40. dage suldijt coleren. ¶ Ende aldus maec men

+ fol. 16 r.a.

1) NM .xxx. dagen.

73. olye van vyoletten.

olye van ⁺ vyoletten. Entie brinct in zoetelike slapen. Si es goet iegen die hoeste ende ververscht die borst.

+ slapen hoeste borst

[p. 105]

62.

Oleum rosatum¹⁾.⁺

OLeum rosatum²⁾ virtutem habet frigidam et stipticam et ideo ad dolores capitis ex febre seu ex calore solis optimum est: ardores autem³⁾ et calores quando stomachus coleribus plenus suam ventositatem⁴⁾ in toto seu in parte capitis aufert. doloribus qui fiunt⁵⁾ quandoque in capite toto vel in parte confert: si ex ipso inungatur caput. confert etiam doloribus existentibus in stomaco seu in intestinis ex acredine humorum mixtum cum masticis drammis⁶⁾ duabus: et sufficienti cerá in ipso solutis⁷⁾ et postea locis inunctis. ad erisipilam est utile: quibus in superficie non apparet: et ad alia huiusmodi multa. et istud oleum⁸⁾ sic fit. In duabus libris olei communis⁹⁾ et ad nostram doctrinum abluti¹⁰⁾ libra una et media viridium¹¹⁾ rosarum aliquantulum contusarum ponatur¹²⁾ in olla plena in caldario pleno aqua suspensa:¹³⁾ et tamdiu bulliant quousque ad tertiam partem veniant.¹⁴⁾ quod demum albo panno lini immissum torculari exprimatur: et liquor reservetur.^{15) +}Eodem modo fit sambucinum, violaceum et myrtinum⁺ oleum. Que scilicet olea valent in acutis; et paracu¹⁶⁾ (fol. 22 v.)⁺⁺ inuncta super epar: pulsus: tempora:¹⁷⁾ et plantas manuum et pedum calorem omnino extinguunt.

1) alleen in L₁.

+ fol. 22 r.

2) van hier tot 8) ontbreekt in F₁; voor de verg. met NM zie woordenlijst.

3) tot 4) L₂ heeft als volgt: ex calore, quos stomachus plenus sua ventositate.

4) zie 3).

5) qui fiunt ontbreekt in L₂.

6) L₁: ℥.ii.

7) l. soluta.

8) zie 2).

9) van hier tot 10) ontbreekt in F₁.

10) zie 9).

11) ontbreekt in F₁.

12) van hier tot 13) ontbreekt in F₁.

13) zie 12).

14) F₁: et boille jusque la tierce partie soit degastee.

15) van 14) af heeft F₁ anders.

+ 63.

+ 64.

16) l. peracutis; ontbreekt in F₁.

+ fol. 22 v.

+ 65.

17) van hier tot het eind ontbreekt in F₁.

66.

Oleum mandragoratum¹⁸⁾⁺

OLeum mandragoratum¹⁹⁾ quod facit ad nimios dolores capitis et freneticis male dormientibus fronti illinitum et naribus iniectum summe opitulatur. pulsibus brachiorum inunctum et plantis pedum illinitum quocunque modo vigiliis factis cum omni celeritate soporem reddit.

18) alleen in L₁.

+ fol. 22 v.

19) In F₁ volgt direct ℞. NM heeft tot ℞ alleen: phreneticis, febricitantibus et vigilantibus conveniens.

[p. 106]

⁺

+ fol. 16 r.a.

[p. 107]

Recipe olei libras duas. succi malorum¹⁾ mandragore¹⁾ uncias⁺quatuor. iusquiami albi succi uncias duas. papaveris nigri ortensis capitum succi uncias tres²⁾. violarum recentium cimarum succi cicute³⁾ ambarum ana unciam unam⁴⁾. opii storacis ana unciam mediam. Conficitur sic in oleo omnes succi mittantur: et per decem dies ad solem bene admisceantur: undecimo vero die ad consumptionem succi coquantur. Cumque coctum fuerit ab igne deponatur: et cum infrigidatum fuerit coletur:⁵⁾ et in parte ipsius olei opium et storax soluti⁶⁾ medicamini supermittantur:⁷⁾ et bene commixtum in vase reconditum usui reservetur. hoc vero unguentum⁸⁾ contra calefactionem epatis sepe inunctum mirifice valet.

1) NM: mali punici acidi, succi mandragorae radicis; F₁: jus de mandragloire.

1) NM: mali punici acidi, succi mandragorae radicis; F₁: jus de mandragloire.

+ fol. 22 v.

2) van hier af tot 4) ontbreekt in F₁.

3) NM: canchryos .i. libanotis.

4) zie 2).

5) van hier tot opium ontbreekt in F₁; van hier af tot het einde ontbreekt in NM; hij zegt alleen nog: utere in fronte et temporibus.

6) ontbreekt in F₁.

7) tot 8) niet in F₁.

8) zie 7). het volgende heeft F₁: à feivre ague; oint ou front et es temples et es pus (pouls), il amaine (emmène) dormiz (sommeil) et oste chalor.

67.

Oleum camomellinum⁹⁾.

OLeum camomellinum¹⁰⁾ salubre ad fervorem et dolorem⁺capitis: et stomaci. causas ex colera rubea sine aliquo calore commotas compellit. articulisque proficit: et ad alia multa facit. Recipe olei dulcis uncias decem et cocto. florum camomille mense iulii collectorum libram mediam. Conficitur sic: flores in oleo communi mittantur in diebus canicularibus in vitreo vase ad solem suspendantur: et bene obturato. et post quadraginta dies in lento loco ponatur. et usui reservetur.

9) alleen in L₁.

10) voor de vergelijking met NM en F₁ zie woordenlijst.

+ fol. 23 r.

[p. 108]

⁺74. Oleum frigidissimum

Oleum frigidissimum maect men dus. Nemt gemeine⁺olye wel gedwegen .4.℔. ende die croppen van brembladren¹⁾ ende bladen van vyoletten. mercuriael. donderbaer. vernicularis²⁾. nasscade. blade van swerten olycrude. beilde. mandragore. crassula maior.⁺dats smerewortel (fol. 16 r.b.) of groetorpyn. porceleine. latue. bardàna. dat sijn grote docken. elx .3.℥. stampse al. ende doet se in die olye. ende laetse staen .3. dage. ende derna doese zieden op tfier tote datse gnouch si. dan coleertse dore .1. doec. ende persse wel dore .1. linen cleet. ende doese in .1. tennen vat. ende dan bestadet. ¶ Si es goet geplaestert iegen den dageliken⁺rede. of gesmeert an den slaep enten rugge boven toten lendenen. entien lichame entie palmen vander hant entie planten van dien voeten. Want het wederstaet alle hitte ende ongetempertheit.

+ fol. 16 r.a.b.

+ iegen alle hitte

1) l. braembladren daar in L₁ en L₂ rubus genoemd wordt; het is onwaarschijnlijk dat de afschrijver hier de bladeren van de bremstruik (Genista) heeft bedoeld.

2) l. vermicularis.

+ fol. 16 r.b.

+ rede

68.

Oleum frigidissimum¹⁾⁺

OLeum frigidissimum²⁾ viride sic fit. Recipe olei communis albi et abluti libras quatuor. cimarum rubi tenerrimarum foliorum violarum vermicularis cimbalarie sempervive solatri foliorum papaveris iusquiami mandragore crasule maioris portulace lactuce bardane omnium ana uncias tres.³⁾ hec omnia insimul bene terantur: et in supradicto oleo mittantur per tres dies. post tertium vero diem super ignem ponatur. et usque ad spissitudinem bulliat. postea coletur. deinde in fictili vase ponatur super ignem: et bulliat ad succi consumptionem. tunc ab igne deponatur: et permittatur residere. et illud clarius quod supernatat colligatur: et usui reservetur. valet in acutis et peracutis: fronti et (fol. 23 v.) temporibus inunctum.⁺valet et retro inunctum per dorsum a nucha usque ad caudam inunctum: et per ventrem similiter: et vole manuum et plante pedum eodem modo contra omnem calorem potenter medetur.

1) alleen in L₁.

+ fol. 23 r.

2) voor de verg. met F₁ en NM zie woordenlijst.

3) L₂: .ʒ.iii.

+ fol. 23 v.