Eene Middelnederlandsche vertaling van het Antidotarium Nicolaï

Ms. 15624-15641. Kon. Bibl. te Brussel

[p. 88]

[M, N]

⁺62. Metridatum

Metridatum es moeder boven allen medicinen. Ende ⁺es goet iegen alle saken die van couden comen. ende meest van melancolien. Ende iegen pine vanden ogen. ende iegen geruut van den oren. Ende iegen apostemen van den tantvleesce. ende iegen tantswere. Ende iegen alle deren van den roeste boven. ende so wat dat den monde deren mach. Ende iegen die mammen eist dat ment derop leit optie swere eist buten of van binnen. Ende ane den slaep iegen hooftswere. ende iegen menisoen daer die spise al geheel dore gaet¹⁾ met dranke daerin gesoden es balaustie. Jegen venijn sal ment geven met sope van menten. Ende men saelt plaestern op beten van gevenijnden dieren. Ende hets properleke goet iegen .4. dach corts in de wile vore den acces ⁺met wine derin (fol. 15 r.b.) gesoden es piganum .27.ste deel es .3. ℔. ¶ Nemt storax. calamente. elx .2.ʒ. ende .Ѕ. nagle. naerdi. sillobalsami. orobi. lentisci. dragantum. gommi. cedrii²⁾. mumie of aspalti. bevercul. bedelli. terre figuli. meliti³⁾. lapdanum. oppopanac. armoniacus⁴⁾. opii. levende sulfer. nitri. ricolissie. ypoquistidos. achatie. rosen. aristologia longa. epithimi. peucedanum. sanctorie. camedrios. yperici. averone. pyonie. ysope. elve. origanum. ramicedri. romei. laurei. rorismarini. radicis yringi. lovessce balaustie beilde. venigriec. venkel. comijn. cardamomi. semen miconis. cicelei. apie. dauci. raepsaet. dannetele. amomi. elx .1.ʒ. gladie. assavi⁵⁾. illafeos. capparis. flos agni⁶⁾. herts hoorne. elx .2.ʒ. valeriane. canele. coste. soffraen. mirre. gingebere. squinanti. terbentine. wierooc. folie. cassie lignee. celtice. agaricus. renpontice.⁷⁾ yrei. asari. dyptamnus. marobie. interiorum sticados. scamoneie. bijvoet. calamentum. scordei. radix lasari. camepiteos.

+ fol. 15 r.a.b.

+ coude melancolie ogen oren tantvleesch tantswere mont mammen hoeftswere menisoen venijn rede

1) zie lienteria in de woordenlijst.

+ fol. 15 r.b.

2) l. cedri.

3) l. meliloti.

4) l. armoniaci.

5) l. cassami.

6) NM: seminis agni.

7) l. reupontice.

[p. 89]

56.

Multis adest datum renibus aptum hoc metridatum⁷⁾. ⁺

MEtridatum⁸⁾ id est mater omnium antidotorum sive a Metridato rege dictum faciens ad omnes passiones capitis virorum et mulierum si fuerint ex frigiditate. maxime melancolicis et timidis epilenticis maniacis fantasticis: mirabiliter prodest cephalargicis emigraneis (fol. 20 r.) dolorem cilii patientibus et lachrymantibus oculis: et ⁺ad omnia capitis vitia vel aurium subvenit. dentium doloribus et palato et omnibus vitiis oris et maxillarum medetur si super locum dolentem ponatur: et iterum ad modum emplastri ponatur in temporibus unde fit discursio. squinantiam solvit et apoplecticis cum cerusa acceptum facit. tussientibus et asmaticis emotoicis peripleumonicis et omnibus doloribus qui intra corpus humanum fiunt succurrit. ciliacis⁹⁾ discintericis et lientericis optimum est: si detur cum decoctione balaustie. extensionem humerorum thethanos sive spasmos patientes et paraliticos sine mora curat. diafragmati ypocondriis subvenit. renibus et vesice opitulatur. calculos frangit. menstrua provocat: omniaque vitia matricis excludit. selirosim patientibus et podagricis singulis¹⁰⁾ presidium est. precipue datur¹¹⁾ contra venenum impositum sive bibitum cum magna admiratione emendat: et contra morsum¹²⁾ rabidi canis vel alicuius¹³⁾ reptilis¹⁴⁾ si distemperatum fuerit: et¹⁵⁾ cum succo mente potetur vel supponatur. quottidianariis et

7) alleen in L₁.

+ fol. 19 v.

8) zie in de woordenlijst voor de verg. met F₁; het voorwoord bij NM is veel korter dan dat van L₁, maar omvat met andere woorden toch wel het meeste van wat men in L₁ vindt.

+ fol. 20 r.

9) l. iliacis.

10) l. singulare (zooals in L₂).

11) zie 12).

12) L₂ heeft van 11) af: contra venena omnia, reprimit venenatos morsus, sive.

13) L₂: cuiuscunque.

14) in L₂ volgt nu: impositum sive bibitum cum magna admiratione emendat.

15) ontbreekt in L₂.

[p. 90]

⁺leucopiperis. melliloti¹⁾. ozimi. persaet²⁾. sumac. malacui³⁾. quintefolie. elx .1.℈. ouden wijn .1.℥. zeem dats gnouch si. ¶ Men saelt geven met wine daer saelie in gesoden es also groet alse .1. haselnot temale. Ende in cortssen met wermen borne.

+ fol. 15 r.b.

1) behoorde te zijn melanopiperis.

2) l. persijnsaet.

3) l. malabatri.

[p. 91]

quartanariis etiam ante horam accessionis datum mirifice prodest ⁺cum vino tepido. xxvii¹⁾. pars confecta librae iii. Recipe storacis calamite⁴⁾ .ʒ.1. et .℈.1.²⁾ gariofilorum nardi xilobalsami oroboni³⁾ lentici⁵⁾ draganti masticis galbani gummi cedri aspalti castorei olphei⁶⁾ bdelli terre figuli melliloti laudani opopanacis armoniacis⁷⁾ apii sulfuris vivi liquiricie nitri ypoquistidos acatie rosarum camedrei ypericon abrotani pionie ysopi origani elempnii rami cedri⁸⁾ et dampnicon (fol. 20 v.) aristologie longe epithimi ⁺peucedani centauree rorismarini yringi radicis balaustie cimarum mirre⁹⁾ psidie¹⁰⁾ romei squille carpobalsami git anisi iusquiami cimini feniculi cardamomi siselei tesapii¹¹⁾ amei sinoni levistici seminis rute seminis miconis apii dauci seminis rape macropiperis ozimi amomi ān̄ .ʒ.i.¹²⁾ acori illafeos cassami filis⁴⁾ zuccozarie catariaci¹³⁾ ān̄ .℈.ii. balsami cinamomi croci costi squinanti zinziberis folii terbentine mirre libani¹⁴⁾ casie agarici spice celtice reupontici yrei asari diptami prassii interioris¹⁵⁾ sticados artemisie calamenti scordei silfii¹⁶⁾ camapitheos leucopiperis melanopiperis ozimi¹⁷⁾ seminis petroselini seminis anagodam¹⁸⁾ malabatri cardamomi pentafilon ān̄ .℈.i. dampnocri¹⁹⁾ tertiam partem .℈.i. et .gr.vii.²⁰⁾ vini vetustissimi .℥.i. mel quod sufficit. datur in sero in modum avellane cum vino in quo cocta sit salvia²¹⁾.

+ fol. 20 r.

1) L₂: xxviii.

4) ontbreekt bij NM.

2) NM heeft: .ʒ.i.℈.ii.

3) l. orobi.

5) l. lentisci; NM laccae.

6) L₂: offei.

7) ontbreekt in L₂.

8) NM: ligni iuniperi.

+ fol. 20 v.

9) l. mirte, zooals in L₂; NM: folior. myrti.

10) NM: absinthii.

11) NM heeft sinapi.

12) NM: .ʒ.1.Ѕ.

4) ontbreekt bij NM.

13) NM: plumbi usti.

14) l. olibani.

15) in L₂ en MM volgt op interioris: coloquintidae.

16) L₂ heeft silfii en scordei in omgekeerde volgorde. NM in plaats silfii: sylvestris, symphyti.

17) ontbreekt bij NM.

18) sem. anag. ontbreekt bij NM; daar staat: thois, culinarii.

19) l. dampnococci.

20) Bij NM: bacc. lauri. ℈.i.

21) in L₂ volgt nog: non febricitantibus, et febricitantibus cum aqua tepida.

[p. 92]

^{+ +}63. Mussa enea

Mussa enea es goet iegen den .4. dach corts. Men ⁺saelt geven .1. wile vore den acces met warmen wine. also groet als .1. haselnot. of .2. of .3. Ende es goet den genen die gene orine maken en mogen met sope van sinsune. getempert ende gesmeert ane den puls ende anden slaep. Ende doet sweten in bernende cortsse. Ende en sweet hi niet. so es hi doot. tfierendeel. es .1. ℔. ¶ Nemt wit peper .17. granen. thus masculi dats moru wierooc. beilde. gentiane. mirre. elx .2.ʒ. opii .4.ʒ. minus .6. granen. soffraen .4.ʒ. euforbium. aristologia longa. elx onder .Ѕ.ʒ. mandragore .2.ʒ. zeem dats genouch si. Men saelt geven alsoet vorseit es met olyen van rosen om sweten in cortse die bi wilen lange geduren.

+ fol. 15 r.b.

+ fol. 15 v.a.

+ rede urine sweet

64. Micleta

Micleta es goet iegen spenen. ende iegen torcioen. ⁺⁺ende rommelinge in die darmen. Ende met rosewatere so eist ene opiate iegen alle maniere van menisoene. dat .8.ste deel es .1. ℔. ¶ Nemt mirobolani. citrini. indorum. (fol. 15 v.a.) kebuli. mundatorum. elx .2.ʒ. ende .Ѕ. venkelsaet comijn. anijs. elx onder .Ѕ.ʒ. dese seldi poedren. ende leggense .1. dach ende .1. nacht in aysine daerna doeter toe spodium. balaustie. sumac. mastic. gommi. elx .1.ʒ. ende .15. granen. Men sal se wriven met rosen ende temperen met cyrope mirtino. Ende gevent met regenwatere nuchtens te middage ende savonts.

+ spenen torcioen darmen menisoen

+ fol. 15 v.a.

[p. 93]

57.

Musa facit sanum patientem quotidianum^{1) +}

MUsa enea²⁾. Musa a peritissimo philosopho inventa: faciens ad omnes accessiones periodice febris in quotidiane tertiane quartane si ante horam accessionis in modum avellane cum vino calido detur et acutarum³⁾ angustias tollit. tamen cum dederis considera virtutes eorum qui patiuntur quia statim medelam sentiunt: et etiam si cum tepida distemperetur: et ex ea in acutis et peracutis pulsus et tempora inungantur: et si sudorem provocat erit signum evasionis: si veró non mortis. inflationem stomaci emendat. suspiriosis ptisicis. et his qui putredinem screant subvenit. ydropicis spleneticis et colicis (fol. 21 r.) subvenit. lapidem in vesica frangit ⁺et his quibus penitus urina denegatur. Recipe piperis albi .gr.xvii. thuris masculi mirre gentiane iusquiami ān̄ .ʒ.vi. opii .ʒ.iiii. croci .ʒ.iiii.⁴⁾ musci⁵⁾ gr.vii. euforbii aristologie longe ān̄ .ʒ.i. et .℈.i.⁶⁾ mandragore .ʒ.i. et .℈.i. mel quod sufficit detur ut superius in laude diximus.

1) alleen in L₁.

+ fol. 20 v.

2) voor de vergelijking met NM en F₁ zie woordenlijst.

3) L₂ heeft na acutarum nog: febrium.

+ fol. 21 r.

4) L₂: .ʒ.iii.

5) L₂: minus.

6) ān̄ .ʒ.i. et .℈.i. ontbreekt in L₂.

58.

Tortio quem ventris cogit est micleta iuvamen⁷⁾.

MIcleta⁸⁾²⁾ id est experta. proprie valet ad emorroydas et ad ventris tortionem et rugitum lienterie et disinterie: et optima est omni solutioni ventris. medietas est libra .1. Recipe mirobalanorum citrinorum indorum kebulorum mundatorum assatorum ān̄ .ʒ.ii.Ѕ. nasturcii .ʒ.ii.⁹⁾ bellericorum emblicorum assatorum .ʒ.ii. cimini anisi ameos carvi¹⁰⁾ ān̄ .ʒ.i. et .Ѕ. infusa in aceto die ac nocte dimittantur et assata pulverizentur. tunc adde spodium balaustias sumac masticem gummi arabici ān̄ .ʒ.i. et .gr.xv. fricentur omnia cum oleo rosarum et temperentur omnia mirtino syrupo. dentur cum aqua pluviali mane meridie. et sero.

7) alleen in L₁.

8) er staat Mideta.

2) voor de vergelijking met NM en F₁ zie woordenlijst.

9) L₂: ʒ.Ѕ.

10) L₂ nog marathri.

[p. 94]

⁺65. Mel rosaceum

Mel rosaceum heet in griex rodomel. ende men maket dus. ¶ Nemt zeem wel gescuumt ende wit .10. ℔. sap van nuwen rosen. .1. ℔. ende doetse in enen pot. Dan doet den pot in enen ketel. ende doet zieden op tfier. ende alst begint te ziedene so doeter in .4. rosen cleine gesneden met .1. messe. ende ziedet tote dat sop van den rosen versoden si. ende roeret al die wile dat ziedt dat niet en berne. Dan so doet in .1. fiole. Ende so ⁺ment zoeter houdt soet beter es. ¶ Het suvert de mage ende conforteert met warmen watere. Ende het stopt met couden watere. ¶ Men saelt geven nuchtens ende te middage. Ende men machger met mingen dyamargarieton. ende gariofilaten. ende rubea trociscata. ende andre conficieren aldus = Hets oec beter gestampt met rosen .1. ℔. wel vaste in .1. mortier. Dan nemt zeem .4. ℔. wel gescuumt. ende minget wel te hope. ende doet in .1. pot of in .1. fiole ende settet in de zonne .40. dage. ende roeret .2. werf sdages. Op tfier en salmens niet doen want het soude de crachat van den watere verteren. Ende stoppet tvat wel datter⁺ die zonne niet in en come. ¶ Mel vyolaet suldi oec maken in ⁺aldie selve maniere dat men maect Mel rosaet. Ende hets goet in cortse. ende laxeert. ende ververscht. Hets goet iegen droge borst genomen met lauwen watere.

+ fol. 15 v.a., b.

+ mage

+ 66.

+ cortse laxeert ververscht borst

67. Nefrocatarum

Nefrocatarum es also vele alse purgieringe van den ⁺nieren. ende es goet iegen lancevel. ende die met pinen pissen gedronken met dranke daerin gesoden es gremil. genut also groet alse .1. haselnot. ende verdrijft den steen van der nieren. ende vander blasen. gedronken met dranke derin gesoden es bevenelle. Ende jegen lancevel daerin gesoden es costum. Ende jegen menstrua dat bestopt es genomen met dranke daerin gesoden es bijvoet. Dat .16. deel es .1. ℔. ¶ Nemt lapidis lincis .2.ʒ. ende .12. granen. soffraen .6.ʒ. ende .18. granen. mirre. gingebere. euforbium. wierooc. die blase vanden ever. of die steen die in die levere leecht gepoedert. beildensaet ende tcruut comijn. persijn van ⁺alexandre. citri. semen eruce. (fol. 15 v.b.) elx .1.ʒ. ende .6. ⁺granen. naerdi. costi. squinanti. cassie lignee. reupontici. elve. marobie. sansuccus. gliconis. roris marini. gentiane. gommi. edere. cypressi. amandren. pertrec. wit peper ende swert. rutesaet. genivere. elx onder .Ѕ.ʒ. ende .4. granen. balsami storax. dbloet vanden boc. dbloet van .1. vogel die eyser heet. wilde colen. gladie. asari. valeriane. aristologia lanc ende ront. betonie. dauci. persijn. elx .2.ʒ. saet van netelen .Ѕ.℈. ende .3. granen. succi speragi. brusci. elx .6. granen. zeem dats gnouch si. Hets genomen .3.ʒ. temale.

+ nieren lancevel steen menstrua

+ fol. 15 v.b.

+ fol. 15 v.b.

[p. 95]

59.

Mel roseum stomaco confert nimium sane sumptum¹⁾. ⁺

MEl rosaceum²⁾ quod greci rodomel vocant³⁾ sic fit. in .x. libris albissimi et purissimi mellis dispumati succi recentium⁴⁾ rosarum libra una ponatur in cacabo ad ignem posito⁵⁾: et cum bullire inceperit viridium⁴⁾ rosarum cum forficibus vel cultello incisarum libras .iiii. addantur: et tam diu bulliant quod ad succi consumptionem veniat: et dum ⁺bullierit semper agitetur. et in fictili vase posito. quamdiu magis tenebitur tanto melius erit. stomacum confortat et mundificat⁶⁾. cum frigida confortat⁷⁾ et constipat⁴⁾. cum calida mundificat. datur mane et meridie. de eo conficitur diamargariton gariofilatum ⁺ et rubea trociscata⁸⁾. Eodem modo fit mel violatum quod valet tepide⁴⁾ febrientibus⁹⁾ cum tepida⁴⁾. corpus humectat et relaxat. valet ad siccitatem pectoris cum tepida⁴⁾.

1) alleen in L₁.

+ fol. 21 r.

2) voor de vergelijking met NM zie woordenlijst.

3) van 2) af ontbreekt in F₁.

4) ontbreekt in F₁.

5) van ponatur af ontbreekt in F₁.

4) ontbreekt in F₁.

+ fol. 21 v.

6) van addantur af ontbreekt in F₁; in de plaats daarvan: et soit tot dis (toujours) meu, et de tant com il plus boillira, tant sera il meillor.

7) F₁: conforte le ventrail.

4) ontbreekt in F₁.

+ 60.

8) van mundificat af ontbreekt in F₁.

4) ontbreekt in F₁.

9) F₁: fievres interpolates (non continues).

4) ontbreekt in F₁.

4) ontbreekt in F₁.

61.

Iliacis prodest lapidemque frangere solet.^{1) +}

NEfrocatarticum¹⁰⁾ id est purgans renes. expertum est iliosis. difficultati urine si cum apozimate miliisolis sumatur in modum avellane. de renibus et vesica lapidem potenter expellit cum apozimate saxifragie sumptum. menstruis imperat cum decoctione artemisie. colli tumorem sedat. cum decoctione costi .xvi. pars confecta libra....¹¹⁾ Recipe lapidem lyncis .ʒ.ii. et .gr.xv. croci orientalis^{1) +}.ʒ.i. et gr.xviii.²⁾ zinziberis euforbii mirre olibani³⁾ vesice apri lapidis in epate vel in vesica porci inventi⁴⁾ cimini seminis⁵⁾ iusquiami seminis macedonici citri omnium decem ān̄ .ʒ.i. gr. vi. nardi squinanti costi piretri casie reupontici prassii elempnii sansucci gliconis roris marini gentiane saxifrage gummi edere cipressi pullularum⁶⁾ baccarum dampnidis piperis nigri et albi seminis rute et iuniperi omnium ān̄ .ʒ.Ѕ. et .gr.iiii. balsami storacis sanguinis hirci⁷⁾ sturci⁸⁾ anseris⁹⁾ acori fu meu aristologie longe et rotunde betonice fisaliadis¹⁰⁾ s¹¹⁾ dauci¹²⁾ petroselini seminis eruce¹³⁾ omnium ān̄ .gr.ii.¹⁴⁾ seminis urtice .℈.i.¹⁵⁾ et .gr.ii. et .Ѕ. succi sparagi et brussi ān̄ .gr.v.Ѕ.¹⁶⁾ mel quod sufficit. dosis eius sit .ʒ.iii. et cum vino tepido.

1) alleen in L₁.

+ fol. 21 v.

10) dit recept ontbreekt geheel in F₁: het voorwoord bij NM is korter.

11) open ruimte waar .i. behoort te staan (gelijk in L₂).

1) NM: cnicus, d.i. wilde saffraan.

+ fol. 21 v.

2) NM: gr.xv.

3) tot 4) bij NM: lapid. vesicae apri.

4) zie 3).

5) ontbreekt in L₂ en NM.

6) L₂ heeft foutief: pilularum.

7) NM: suis sylvestris.

8) ontbreekt bij NM; daar staat: sem. cardamomi.

9) L₂ heeft assari, teekent daarbij aan, dat anderen anseris hebben; ook NM heeft asari.

10) zie fisial. in de woordenlijst.

11) waarschijnlijk is deze s overbodig, maar zij zou ook ‘seminis’ kunnen beteekenen; zij staat alleen in L₁.

12) NM heeft in de plaats hiervan: sinapi albi.

13) ontbreekt bij NM.

14) NM: .℈.ii.Ѕ. gr.ii.Ѕ.

15) L₂: .℈.Ѕ.; NM: ℈.ii.Ѕ.

16) NM: .gr.xv.; het volgende bij NM anders.