Eene Middelnederlandsche vertaling van het Antidotarium Nicolaï

Ms. 15624-15641. Kon. Bibl. te Brussel

[p. 60]

[E]

⁺43. Electuarium

Electuarium die men heet catholicum. dese es orborlijc ⁺in alle ziecheiden daers te doene es. Het doet natuurlike den lichame hebben. men maecht oec geven zieken ende gesonden die den lichame hebben bestopt. Men maecht geven vore etene ende na etene sonder enege spise te latene. Het purgiert melancolie. ende colere. ende fleume. ende suvert bloet. ende verdrijft wint. ende verlicht die borst entie stemme. ¶ Nemt zeem. cassia fistula. tamarindi elc wel gesuvert. elcs .1.℥. rebarbe. violarum. spodii. anijs. ricolissie gesuvert. penijt. candijt. die .4. coude sade. elcs .1.ʒ. soffraen. polipodii .2.℥. Ende ziedet lange in wine of in borne. dan coleret ende doeter in suker .9.℥. ende tempert daertoe cassia fistula. ende tamarindi. dit suldi zieden dicke gnouch. Dan doet af ende mingt daerin die andre specien vorseit. Ende geves .1.Ѕ.℥. temale.

+ fol 13 r.a.b.

+ lichame melancolie colera fleumen bloet wint borst stemme

44. Electuarium dulce

Electuarium dulce purgiert colera ende fleume ende ⁺leidet die humoren zoeteleke. ¶ Nemt rosen. canele. gingebere. semen melonis. elx .6.ʒ. sandali wit ende ⁺root ende swert. hermodactilii. (fol. 13 r.b.) esule. elcs .1.℥. scamoneye .2.ʒ. ende 1.ʒ. sukers .6.ʒ. Ende zeem dats gnouch si.

+ colera fleume humoren

+ fol. 13 r.b.

45. Electuarium de succo rosarum.

Electuarium de succo rosarum. het heeft sinen name ⁺na sop van rosen. Het purgiert colera. ende es goet iegen cotidiane ende iegen tertiane. Ende iegen blivinge van humoren na der ziecheit. die purgeret. entie bliven na der bekeringen van .1. ziecheit. Die leidet uten lichame. Terdendeel es .2. ℔. ¶ Nemt sop van rosen elx .1.℔. van sukere ende van rosen. ende oec .4.℥. van sandali wit ende root ende swert. spodii. elcs .3.ʒ. dyagridii .2.ʒ. canfer .1.℈. Men saelt tempern nader manieren van electuarien ende gevent met couden cyropen of met warmen watere also grot alse .1. kerstaengie. ende gevet te middernachte.

+ colera rede humoren

[p. 61]

13.

CAtolicon⁶⁾ valet epaticis spleneticis. datur in acutis et ⁺peracutis quia mollificat digerit confortat. Recipe sene mundate medulle casiefistule tamarindorum¹⁾ reubarbari ellebori. ān̄ .℥.iii. polipodii anisi liquiricie seminum communium candi penidii .℥.i. syrupi quod sufficit in quo ponantur polipodii .℥.viii. feniculi .℥.iii. in libras .iii. aque et syrupizentur cum .℈.ii. zuchari.

6) voor de verg. met F₁ en NM: zie woordenlijst.

+ fol. 6 r.

1) L₂ na tamar.: ān̄ ℥.viii.; wat nu volgt in L₂ wijkt te zeer af van L₁, om het in noten mede te deelen; er volgt: rheub. violar. polypo. anisi. ān̄ ℥.iiii. liq. mundatae, peni. candi. ān̄ ʒ.iii. quatuor se. frigidorum mundator .℥.i. Accipe iterum. li. .i. polyp. quercini, et tere modicum et in aqua diutissime decoque et ex colatura fac syrupum cum li .viii. zuc. In parte autem colaturae distempera cassiam et tamarindos et in fine decoctionis serupi pone; deinde confice electarium imponendo pulveres aliorum. et dosis eius est ab. unc .Ѕ. usque ad. unc. .i.

42.

ELectuarium de succo rosarum⁶⁾ ab eodem succo dictum ⁺est²⁾. expertum est contra guttam calidam.³⁾ coleram nigram⁴⁾ purgat et convalescentes ex egritudine scilicet quotidianariis et tertianariis purgat sine molestia⁵⁾ et reliquias malorum humorum potenter educit

6) voor de verg. met F₁ en NM: zie woordenlijst.

+ fol. 15 r.

2) van rosar. af ontbreekt in F₁.

3) calidam ontbreekt in F₁.

4) F₁: alleen coleram; in L₂: col. ru.

5) van hier af tot ℞ ontbreekt in F₁.

[p. 62]

⁺

+ fol 13 r.b.

[p. 63]

que remanserint. .iii. pars librae .ii. Recipe zucchari succi rosarum ⁺ana libram unam et uncias quatuor¹⁾. sandali albi et rubei et citrini²⁾ ana drammas sex. spodii drammas tres. diagridii drammas duodecim³⁾. camphore scropulum unum⁴⁾⁵⁾. tempera ad modum electuarii cum syrupe facto de eodem zucharo et succo rosarum. datur cum aqua calida in mane ad modum castanee.

+ fol. 15 r.

1) in F₁ ontbreekt: .℥.iv.

2) et citr. ontbreekt in F₁; in de plaats daarvan: gummi arabici.

3) F₁: ʒ.iii.

4) F₁: ʒ.i.

5) van 4) af ontbreekt in F₁.

43.

ELectuarium frigidum secundum Cophonem⁹⁾ quod optime⁺ tercianarios et quotidianarios et erraticas febres purgando sanat: et etiam habentibus stomacum colericum familiare est. tertia pars confecta est librae quatuor. Recipe sandalorum alborum et rubeorum et spodii dragaganti gummi arabici amili rasure eboris reubarbari sene rosarum violarum seminis fumiterre berberis sebesten seminis portulace maratri anisi⁶⁾ ana drammas tres⁷⁾. emblici unciam unam. Conficitur sic: psillii uncie (fol. 15 v.) octo ponantur in sufficienti⁺ aqua ferventi in qua bullierit libra media polipodii quercini viridis mundati et triti omnes herbe diuretice violarum et prunorum: et tamdiu dimittantur donec bene congelentur. deinde coletur fortiter per saccum. ad meliorem vero mucilaginis constrictionem intromittatur in saccellum aliquantulum aque ferventissime: et colature addantur scamonee uncie sex pulverizate: prius tamen cum aqua frigida inter manus fricate et bene cum eadem mucilagine fricentur manibus. deinde apponantur zuchari libre quatuor dissoluti prius cum sufficienti aqua decoctionis polipodii cerarum⁸⁾ herbarum diureticarum. et colati deinde super ignem positum bullire permittatur. cumque ad medium decoctionis pervenerit addantur uncie due tamarindorum et uncie due casie fistule dissolute prius in sufficienti aqua decoctionis prunorum et predictarum herbarum diureticarum et per caciam colate usque ad perfectam coctionem bullire permittatur. signum autem decoctionis est: si super marmor positum et infrigidatum aliquantulum viscosum fuerit et digito adheserit: motione tamen

9) voor de verg. met F₁ en NM: zie woordenlijst.

+ fol. 15 r.

6) L₂ heeft nog: sem. papaver. liquir. sem. lactucae.

7) in L₂ votgt nu eerst: myrob. citr. belliric. capill. vener. ana. ℥.Ѕ.

+ fol. 15 v.

8) l. ceterarum.

[p. 64]

⁺46. Electuarium cillicicum

Electuarium cillicicum heeft sinen name na sillium.⁺Hets goet iegen rode colere ende iegen tertiane. ende iegen dageliken corts. ende iegen levere ende geelsucht. ¶ Nemt sandalen wit ende root. spodii. rosen. rebarbe. dragant. gommi arabice. dyagridii. berberis. violarum. elx .1.Ѕ.℥. saet van portulace. scariole. elx .4.ʒ. ¶ Dus vergadert ment. legt sillium .3.℔. in warmen watere .3. dage. dan purgeret dwater ute ende doeter in suker. ende latet staen :2. dage daerna ziedet dicke gnouch. Dan doet af ende mincter in die poedren vorseit vanden specien. In den zomer salment geven in den iersten slaep. In den winter te middernachte. ende in beiden tiden met wermen watere also groet als .1. haselnot.

+ fol. 13 r.b.

+ colere rede levere geelsucht

47. Electuarium ducis

Electuarium ducis es goet iegen onverteerlicheit. ende ⁺iegen wint vander magen ende in die darmen. ende iegen pine in die lanken ende in die lendenen. ende iegen den steen. ¶ Nemt anijs .2.ʒ. ende .15. granen. mastic. ricolissie elx .1.ʒ. ende .5. granen. camedrei. gingebere. canele. galigaen. venkelsaet carvis. elx .1.℈. ende .15. granen. calament. silocassie. pertrec. wit peper ende lanc. siperi. squinanti. dauci. yrei. amomi. folie. asari. elx .1.℈. soflraen. spijc. gommi arabici. dragant. dille. calami. aromatici. cubeben. naglen. lovessce. carpobalsami. alexandrini. genivere. silleris. montani. pentafilon. seme¹⁾ asperagi. citri. radicis achori. radicis asperagi. amer. rebarbe. netelen. renponti²⁾. nucis maristicis³⁾. ligni aloes. serpentine. gremil. bevenelle. daucus. citrulli. melonis.

+ mage wint lanken lendenen steen

1) l. semen.

2) l. reupontici.

3) l. miristice.

[p. 65]

baculi ab ipso decoctionis principio non cessante. Cumque coctum⁺ fuerit ab igne deponatur. et in mortario posito pulvis predictarum specierum super spargatur et cum.

¹⁾ (fol. 16 r.) pistello bene conterantur⁺ usque ad ipsius ius²⁾ cositatis²⁾ et gummositatis remotionem. deinde recondatur: detur colatura casiefistulae in sero vel media nocte.

+ fol. 15 v.

1) hier is een geheele regel druks open gelaten; er ontbreekt echter niets.

+ fol. 16 r.

2) l. viscositatis.

2) l. viscositatis.

45.

EMplastrum³⁾ psilliticum a psillio dictum probatum⁺ contra coleram rubram. tercianariis acute febri epaticis yctericis omnino subvenit. medietas est libra .i. Recipe psillii libras .iii. et in aqua ferventi pone per triduum. postea coletur: et in colatura admisceantur scamonee .℥.iii. et zucchari libras .iii. et per duos dies dimittatur: et postea coquantur. deponantur ab igne et pulvis istarum specierum admisceatur qui⁹⁾. Recipe sandali albi et rubei rosarum reubarbari spodii draganti gummi arabici violarum berberis. ān̄ .℈.Ѕ.⁴⁾ seminis portulace scariole. ān̄ .Ʒ.iii. in estate detur apud sompnum: in hyeme circa mediam noctem. in utroque tempore cum aqua calida ad modum castanee.

3) l. Electuarium; voor de verg. met F₁ en NM zie woordenlijst.

+ fol. 16 v.

9) overbodig of corrupte plaats?

4) L₂: ℥.Ѕ.

40.

ELectuarium ducis dicitur quia abbas de curia illud⁺ composuit ad opus ducis Rogerii filii Roberti viscardi¹⁰⁾ propter indigestionem et ventositatem stomaci et intestinorum: et ilii¹¹⁾ dolorem¹¹⁾: et vitium lapidis⁵⁾. Recipe (fol 14 v.) anisi .ʒ.ii. et .gr.xv.⁶⁾ liquiricie masticis ān̄⁺. ℈.ii. et grana .v.⁷⁾¹²⁾ camedreos zinziberis cinamomi galange maratri karvi ān̄ .℈.i. grana .xv.¹³⁾ xilocasie¹¹⁾ calamenti¹¹⁾ dauci piretri piperis albi et longi ciperi squinanti¹¹⁾ yreos amomi folii¹¹⁾ asari¹¹⁾ ān̄ .℈.i.¹³⁾ spice croci gummi arabici dragaganti seminis aneti calami aromatici cubebe gariofilorum carpobalsami⁸⁾¹¹⁾ iuniperi alexandri ¹¹⁾ sileris pentafilon seminis sparagi citri¹¹⁾ acori radicis

+ fol. 14 r.

10) van El. duc. af ontbreekt in F₁.

11) ontbreekt in F₁.

11) ontbreekt in F₁.

5) L₂ heeft nog: xii pars conf. ℔.i.

6) L₂: gr. xvi.; F₁: ʒ.ii.

+ fol. 14 v.

7) L₂: .℈.i. gr.v.

12) F₁: ʒ.ii.

13) F₁: .ʒ.i.

11) ontbreekt in F₁.

11) ontbreekt in F₁.

11) ontbreekt in F₁.

11) ontbreekt in F₁.

11) ontbreekt in F₁.

13) F₁: .ʒ.i.

8) in L₂ en F₁ volgt: levistici.

11) ontbreekt in F₁.

11) ontbreekt in F₁.

11) ontbreekt in F₁.

[p. 66]

⁺⁺cucurbite. portulace. scariole. persijn. storax. camite¹⁾ (fol. 13 v.a.) cardamomi elx .15. granen. penidien .Ѕ.℥. ende .1.ʒ. ende .1.℈. zeem dats gnouch si. Men saelt geven met wermen wine na etene. of alse men geten heeft.

+ fol. 13 v.a.

+ fol. 13 v.a.

1) l. calamite.

48. Electuarium pluris.

Electuarium pluris. Dats ene volmaecte medicine. ⁺Si es goet jegen die pine van melancolien. ende iegen groete crancheit vander magen ende vander herten entie gerne in onmacht vallen. Ende scarpet den sin. Ende es goet iegen .3. manieren vanden groten evele. ende betert alle die crancheit vanden herssenen. dat .8.ste deel. es .1.℔. ¶ Neet²⁾ canele. nagle. gingebere. ligni aloes. spijc. galigaen. notemuscaten. mastic. spodii. squinanti. ciperi. violarum. rosen. elx .1.ʒ. ende .5. granen. folie recolissie storax. sansuccus. serpentine. macropiperis. mirtilli. corticis citri elx .1.ʒ. ende .15. granen. gommi arabici. beonal³⁾. corael. cerici combusti elx .1.℈. ende .1. graen. musci .8. granen ende .1.Ѕ. balsamite .1.ʒ. ende .15. granen. canfer .15. granen. cyroop rosaet dats gnouch si.

+ melancolye mage herte onmacht grot evel herssenen

2) l. Nemt.

3) l. been al.

[p. 67]

ameos reubarbari indi⁵⁾ urtice reupontici nucis miristice ligni aloes⁺ basilici⁵⁾ milii solis saxifrage seminis citroli melonis cucumeris et cucurbite scariole petrosellini been albi et rubei storacis⁵⁾ calamite⁵⁾ cardamomi. ān̄ gr. .xv. penidiorum .℥.Ѕ. et .℈.ii. et .Ѕ.²⁵⁾ mel quod sufficit: datur post prandium et ad¹⁾ cenam cum vino calido.²⁴⁾ si datur contra lapidis vitium sumatur cum decoctione millisolis vel scolopendrie.

5) ontbreekt in F₁.

+ fol. 14 v.

5) ontbreekt in F₁.

5) ontbreekt in F₁.

5) ontbreekt in F₁.

25) F₁: ℥.Ѕ.

1) L₂: post.

24) het volgende ontbreekt in F₁.

41.

ELectuarium pliris arcoticon²⁾ pliris est completa medicina⁺ arcoticon principium interpretatur³⁾ valet tristibus⁵⁾ melanconicis⁶⁾: et ad magnam¹⁵⁾ stomaci debilitatem⁷⁾ et cordis .i. sincopim¹⁰⁾. memoriam reparat. sensum acuit. epilenticis⁴⁾ avaleticis⁹⁾ achatalecticis prodest¹⁰⁾ et omnem debilitatem cerebri reparat .viii.¹¹⁾ pars libra .i. Recipe cinamomi gariofilorum ligni aloes galange spice nucis muscate zinziberis spodii squinanti ciperi¹²⁾ rosarum violarum ān̄ .ʒ.i. et gr.xv.¹³⁾ folii¹²⁾ liquiricie masticis storacis sansuci balsamite¹⁴⁾ basiliconis cardamomi macropiperis et leucopiperis¹⁵⁾ mirtilli corticis¹⁶⁾ citri ān̄ .℈.ii. et gr.v.¹⁷⁾ gemmarum¹⁵⁾ been¹⁸⁾ albi et rubei coralli syrici combusti ān̄ .℈.ii. et gr.ii.¹⁹⁾ musci gr.vii. et .Ѕ.²⁰⁾ camphore grana .v. syrupi rosacei²¹⁾ quod sufficit²²⁾. detur febricitantibus¹²⁾ cum aqua²³⁾ mane et sero:²⁴⁾ non febricitantibus cum vino.⁸⁾

2) van hier af tot 3) ontbreekt in F₁.

+ fol. 14 v.

3) NM vertaalt pleres archonticon door implens principale.

5) ontbreekt in F₁.

6) trist. melanc. ontbreekt bij NM.

15) ontbreekt in F₁ en NM.

7) NM heeft hier: calorem; er volgt nog: prodest cibum evomentibus.

10) van hier tot recip. heeft NM anders.

4) tot ℞ ontbreekt in F₁.

9) l. anheliticis.

10) van hier tot recip. heeft NM anders.

11) L₂: .vii. pars.

12) ontbreekt in F₁.

13) in F₁ alleen: .ʒ.ii.

12) ontbreekt in F₁.

14) NM en F₁: balsami.

15) ontbreekt in F₁ en NM.

16) NM: fol. citri.

17) F₁: .ʒ.i.

15) ontbreekt in F₁ en NM.

18) NM: hermodact. al. et ru. In de noten zecht Fuchsius: intellige been al. et ru. Latini Nicolai codices habent been al. et ru. Hier worden blijkbaar de texten van NM en van NS dooreen gehaald.

19) NM: .℈.i. gr.ii.Ѕ.; F₁ alleen: gr.xv.

20) F₁: gr.v.

21) Bij NM nog: et sacchari.

22) van hier af tot het eind ontbreekt bij NM.

12) ontbreekt in F₁.

23) F₁: eve tiede.

24) het volgende ontbreekt in F₁.

8) ontbreekt bij NM.

[p. 68]

⁺49. Esdra

Esdra heeft sinen name na esdras den prophete diese ⁺ierst vant. Hets goet iegen melancolie. ende die quaden appetijt hebben. entie colen eten ende leem. ende scalen van eyeren. Hets goet iegen vercoudde herssenen. ende iegen lopende oren met warmen wine gedronken. of in die oren gedrupt. Ende iegen te clovene lippen van den monde. ende iege cloven an die voeten ende ane handen. Hets goet dengenen die venijn heeft gedronken of geten. hets goet jegen venijn van serpenten ende jegen beten van gevenijnden beesten. of crupende wormen. gesoden met wine ende met mentensope geplaestert optie wonde of optie bete. ¶ Neemt alipte:¹⁾ muscate.¹⁾. mirre. suker. ruutbladere. apiesaet. camedrii. venigriec. elx. onder .Ѕ.ʒ. ebrois²⁾. pigani. wilde rute. saet van lilifagi. origani. balaustie. radices mali granati. elx .1.ʒ ende .8. granen. gingebere. canele. nagle. spijc. sillobalsami. aloes. zedeware. lacce. gommi arabici. rosemarini. capparis. coelne. averone. melanopiperis. ossium dactilis. persijn. elx .1.ʒ ende .Ѕ.℈. ende .4. granen. galigaen. soffraen van orient. anacardilitos³⁾. spermatis³⁾. mandragore. acor⁴⁾. pyonie. werpond dats thus masculi. ⁺ysope. roris siriaci: (fol. 13 v.b.) serpentine. dauci. cretici. venkelsaet. ende tsaet van den musemaluwe. olye van oliven. goet ouden wijn. elx .1.ʒ ende .1. graen. folie. galie. soffraen. muscate. coste. calami. aromatici. cassia lignee. naerdi. mirabolani. celtice. sillobalsami. dragant. wit corael ende root. bevercul. rebarbe. bedellii. galbanum. oppopanac. aspaltum. terbentine. mastic. tyriace adriani. reupontici. aristologia longa. asari hermodactili. meu. yrei. pertrec. pencedani⁵⁾. epithimi. violarum. byvoet. symolee foliorum citri. laureole. mente malabatri. quintefolie. anijs. carpobalsami. amomi. cirum⁶⁾. ruconis⁶⁾. wit olysaet. ozimi. sermonteyne. rutesaet die in die hove wast. bakelare. drakenbloet. zeilsteen. lapides agapis. dbeen vander herten vanden hert. muskeliaet. elcs .1.℈. canfer .7. granen. amber. perlen met gaten ende sonder gaten. blacte. bisance. adec. storax. calamite. serapini

+ fol. 13 v.a.b.

+ melancolye appetijt herssenen oren lippen te cloven hande voete venijn.

1) conf. alipte muscate.

1) conf. alipte muscate.

2) l. eboris.

3) l. anacardi. litospermatis.

3) l. anacardi. litospermatis.

4) l. acori.

+ fol. 13 v.b.

5) l. peucedani.

6) l. cimini miconis.

6) l. cimini miconis.

[p. 69]

39.

ESdra¹⁾ dicitur quia Esdra propheta in babylonia in⁺ exilio positus eam primo invenit²⁾. datur melanconicis timidis: et quibus inest malus appetitus prodest. valet etiam comedentibus carbones et tuffos³⁾ et testas ollarum: et ad nimiam cerebri frigiditatem⁴⁾. valet ad dolorem et putredinem aurium ex reumatica causa⁵⁾ si hoc modo fuerit aptata. fac licinium de panno vel bambace: et in capite licinii pone parum olei muscellini: et supponatur esdra et in aurem patientem immittatur. ad difficilem partum mulieris satis valet: si cum succo artemisie fuerit distemperata vel savine utroque latere ab umbilico inferius inuncta. prodest ad tussim veterem vel humidam distemperata cum succo ptissane vel amidi⁶⁾. valet ad scissuras labiorum si ex ea fuerint inuncta. valet contra venenosos morsus animalium serpentum ranarum⁷⁾ et aliorum reptilium: et contra morsum canis rabidi. prodest toxicatis hominibus si trium annorum vel .iiii. fuerit⁸⁾. data cum succo mente distemperata supra vulnus inunctum satis confert .xl. pars confecta est libra .i.⁹⁾ Recipe alipte muscate mirre zuchari foliorum rute apii seminis camedreos fenugreci. ān̄ .ʒ.i. et ℈.i. et gr.i.¹⁰⁾ eboris limature pigami lilifagi golene balaustie ān̄ .ʒi. et gr.vii.Ѕ. et parum plus¹¹⁾. cinnamomi gariofilorum xiloaloes⁷⁾ spice zedoare lacce⁷⁾ rosarum caparis pulegii abrotani melanopiperis petroselini ossium dactilorum ān̄ .℈.ii.Ѕ. et gr.iiii.¹²⁾ galange⁷⁾ zinziberis croci ortensis anacardi litodemonis⁷⁾ mandragore acori⁷⁾ peonie thimi ysopi roris syriaci⁷⁾ basilici dauci feniculi (fol. 14 r.)⁺ altee¹³⁾ olivarum seminis¹⁴⁾: vini veteris optimi ān̄ .ʒ.Ѕ. gr.i.¹⁵⁾ balsami croci⁷⁾ orientalis⁷⁾ folii⁷⁾ costi gallie calami aromatici casie fistule mirobalanorum nardi celtice xilobalsami⁷⁾ dragaganti

1) Zie omtrent de vergelijking van den text met NM, bij Esdra in de woordenlijst.

+ fol. 13 v.

2) van Esdra af ontbreekt in F₁.

3) tuffos ontbreekt in F₁.

4) In F₁ volgt nog: donee au soir en quantité d'une noicelle ou (avec) vin chaut.

5) ex reumatica causa ontbreekt in F₁; daar vindt men: destempree ou vin chaut et mise dedenz; zie 6).

6) van 5) af tot hier ontbrcekt in F₁.

7) ontbreekt in F₁.

8) van 7) af ontbreekt in F₁.

9) .xl. p. conf. e. ℔.i. ontbreekt in F₁; in L₂: ℔.iii.

10) F₁ alleen: ʒi.

11) F₁ alleen: ʒ.i.

7) ontbreekt in F₁.

7) ontbreekt in F₁.

12) F₁: ʒ.ii. et demie.

7) ontbreekt in F₁.

7) ontbreekt in F₁.

7) ontbreekt in F₁.

7) ontbreekt in F₁.

+ fol. 14 r.

13) L₂: se. alteae.

14) F₁ alleen: olives.

15) F₁: ʒ.i. et demie; L₂ nog ℈.Ѕ.

7) ontbreekt in F₁.

7) ontbreekt in F₁.

7) ontbreekt in F₁.

7) ontbreekt in F₁.

[p. 70]

⁺levende sulfer. armoniac. betonie. cabali marini. ypoquistidos. macis. squinanti. herbe siriace. floris coriandri. marobie. suffer¹⁾. alsene persijn van alexandrien. dille²⁾. saet. van carden²⁾. amer. lovessce. citri. leucopiperis. macropiperis. nigle³⁾. saet van citrulle. tremeerbloemen. levende water. elcs .1.Ѕ.℈. ende .2. granen. litargirum. opium tebaycum. calami. aromatici. beilde. elx .7. gr'anen. zeem dats gnouch si. Men saelt geven nuchtern met wine.

+ fol. 13 v.b.

1) l. sulfer?

2) men kan ook denken aan onnauwkeurigheid van den afschrijver en hier lezen: dillesaet. cardamomi. wat met L₁ en L₂ en F₁ overeenstemt.

2) men kan ook denken aan onnauwkeurigheid van den afschrijver en hier lezen: dillesaet. cardamomi. wat met L₁ en L₂ en F₁ overeenstemt.

3) l. nigelle.

50. Emplaustrum apostolicum

Emplaustrum apostolicum es goet geleit op clieren ⁺die sweren het rijpse ende scoortse. ende suvert se. Ende doet wel huut wassen sonder linke. Si opent die gaetkine vander huut daer die materie vergadert es. ende trect die materie uut in waseme. Ende heilt dat gescoort es. Ende apostemen in die borst of in die longere of op die mage of andie levere of in dyafragma of onder die rebben. In dese steden daerop geleit trecse ende rijpse ende scoorse. Ende geswil of die hartheit vander leveren doet se sceden. Ende sweren of geswil dat van reumatiken comt in die knien doetse drogen. ende alle versche wonden of oude wonden. Ende zenuwen die gesneden sijn. of musen van armen.

+ clieren huut gescort borst longene mage levere rebben geswil wonden zenuwen musen adren venijn fistel canker

[p. 71]

coralli albi et rubei confite rubee castorei oppopanacis bdellii⁺ galbani aspalti terbentine masticis tyriace¹⁾ adriani¹⁾ splenis pultri¹⁾ ventris merguli¹⁾ reupontici aristologie longe asari¹⁾ hermodactili meu¹⁾ yreos piretri paucedani gentiane epithimi violarum artemisie cimole¹⁾ foliorum citri¹⁾ laureole mente malabatri¹⁾ quinquefolii¹⁾ carpobalsami¹⁾ anisi amomi cimini miconis¹⁾ seminis ozimi¹⁾ platocimini¹⁾ seminis rute ortensis baccarum lauri sanguinis draconis lapidis magnetis¹⁾ lapidis agapitis²⁾¹⁾ ossis de corde cervi muscelei¹⁾ muscellini³⁾¹⁾ petrolei⁴⁾. ān̄ .ʒ.1.⁵⁾ et terciam partem alterius⁶⁾. camphore ambre margaritarum perforatarum et non perforatarum¹⁾ blacte bizantie sambaci¹⁾ storacis¹⁾ calamite¹⁾ serapini sulfuris vivi⁷⁾ antimonii armoniaci⁸⁾ acatie herbe syriace floris oleandri fu marubii sulfurace⁹⁾ absinthii alexandri¹⁾ euforbii¹⁾ cardamomi seminis aneti amei¹⁾ git¹⁰⁾ levistici seminis citri¹⁾ leucopiperis macropiperis¹¹⁾ nigelle uzifur corticis nere mabathematicon aque vitis. ān̄ .℈.Ѕ. et gr.ii. litargiri amidi opii iunci¹⁾ radicis¹⁾ calamenti iusquiami ān̄ .gr.vii. mel quod sufficit. datur in sero in modum avellane cum vino calido¹²⁾.

+ fol. 14 r.

1) ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

2) L₂: gagatis.

1) ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

3) ontbreekt in L₂.

1) ontbreekt in F₁.

4) F₁: perresil.

5) L₂: ℈.i.

6) et tert part. alter. ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

7) vivi ontbreekt in F₁.

8) ontbreekt in L₂; in de plaats hiervan vindt men er: hypocystidos macis licii squinanti.

9) van acatie af heeft F₁: betonic. mirob.

1) ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

10) ontbreekt in F₁; in de plaats daarvan girofle.

1) ontbreekt in F₁.

11) van hier tot opii ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

12) F₁ alleen: vin.

44.

EMplastrum aplincon¹³⁾. emplastrum id est dura confectio.⁺ aplincon¹³⁾ id est superpositum vel supra missum interpretatur. quod tumoribus et inflationibus ad lucem inductum et super positum saniem excludit. optime facit ad nimium cervicis dolorem. valet proprie ad subtiliandam cicatricem in quacunque parte corporis fuerit. sagittam vel lanceam vel aliquid aliud tale in membro infixum sine dolore extrahit. valet etiam dolori ex decursione innata in ipsa parte ubi antea fuerit vulnus atrahendo humores et putredinem: et valet dolori renum si superponatur .iii. pars confecta

13) l. apostolicum (zie Empl. ceron. waar empl. apostolic genoemd wordt); voor de vergelijking met NM zie woordenlijst; het voorwoord van F₁ is korter dan dit.

+ fol. 16 r.

13) l. apostolicum (zie Empl. ceron. waar empl. apostolic genoemd wordt); voor de vergelijking met NM zie woordenlijst; het voorwoord van F₁ is korter dan dit.

[p. 72]

^{+ +}of adren of steke of bete van gevenijnden dieren. Si ganst alle dese properleke. ende leit die humoren entie corruptie ute ⁺ende trect etter boven ter wonden uut diepen (fol. 14 r.a.) gaten. ende vultse met goeden vleesche. ende doet wel huden. Ende. trect gescutte ute. ende so wat dat in de leden es souder sweren. Ende heilt festelen ende cankeren ende droechse. ¶ Nemt litargirum .6.℥. root was. ende wit magedijn was.¹⁾ visci quercine. dats .1. maniere van wortelen vint men in die apoteken. elcs .1.℥. lapides²⁾ armoniac.²⁾ calamentis²⁾. elx .6.ʒ. manijs., dats cleine wierooc. anijs. elx .6.ʒ. terbentine. bedelli. galbani. mirre. sarcocolle. calidos³⁾. calc.³⁾ dyptamnus. aristologia longa. groene marobie. oppopanac. elcs .3.ʒ.: ¶ Dus suldijt vergadren. stampt. oppopanac. galbanum armoniacum. ende daerna so legse .1. nacht in wine. ende hullet tvat wel. Nuchtens suldise doen smelten. ende zien dore enen dorgaetten lepel daer die onsuverheit in bliven mach. Dan suldi die gommen enten wijn anderwerf te viere doen. ende siedent tote dattie helft van den wine versoden si. Dan nemt litargirum wel cleine gepulvert ende olye datter gnouch si. Dit so suldi zieden in .1. ander vat allene ende altoes roeren dat net enberne. Teken dat gnouch si. latet druppen op .1. steen. Ende eist also dicke bina alse was. so suldire dan was in doen ende doet smelten ende die vorseide gommen metten wine. Ende dan al dat versieden tote dat dicke si. Dan doeter in terbentine. Ende alsi gesmolten es. so doet af ende mincter in die vorseide pulvere vander andere specien. ende altoes roeret. dan so gieter op couden borne. ende dan nemet ute ende walket tusschen u handen dat water ute iegen tfier. Ende dan suldijt malexeren met olyen van bayen. ende formerent ront magdalionen. ende dan bestadet.

+ fol. 13 v.b.

+ fol. 14 r.a.

+ fol. 14 r.a.

1) in Additio onder. Empl. Apostol. in L₂ staat, dat sommigen hier verkeerdelijk cera alba gebruiken, ‘boni aromatarii hoc ponunt propolim.’

2) l. armoniac. lapidis calaminaris.

2) l. armoniac. lapidis calaminaris.

2) l. armoniac. lapidis calaminaris.

3) l. lapid. calcis.

3) l. lapid. calcis.

[p. 73]

est librae duae¹⁾ Recipe litargiri .℥.vi. cere rubeae colofonie ān̄⁺.℥.ii.²⁾ populei³⁾ visci quercini ān̄ .℥.i.⁴⁾ armoniaci lapidis⁵⁾ calaminaris⁵⁾ ān̄ .ʒ.vi.⁵⁾ masticis⁶⁾ mumie⁷⁾. ān̄ .ʒЅ. terbentine galbani bdellii mirre calcucemenon⁸⁾ sarcocolle lepidos calcis⁹⁾ diptami aristologie rotunde¹⁰⁾ prassii viridis¹¹⁾ opopanacis ān̄ .ʒ.iii.¹²⁾ Conficitur sic oppopanacum et armoniacum et galbanum aliquantulum tusa¹³⁾ ponantur per noctem in vino ita ut coperiantur. et mane bulliant donec liquefiant: et per catiolam colentur: et iterum bulliant ad vini consumptionem. litargirum in pulverem subtilisśimum redactum cum sufficienti oleo in caldario distemperetur et super ignem ponatur: et cum spatula iterum agitetur tamdiu donec super lapidem positum in modum cere¹⁴⁾ inspissetur: et statim addatur cera: et liquefacta cera addatur colofonia. postea (fol. 16 v.) addatur mastix et olibanum. deinde⁺ mirra ponatur¹⁵⁾ et facto intervallo ponatur bdelium. deinde viscus quercinus. liquefacto visco ponatur terebentina¹⁶⁾. liquefacta ea caldarium in terra ponatur et tunc in ipso gummi ponantur paulatim et igni iterum super ponatur et cum spatula semper agitando aliquantulum permittantur bullire. postea addatur sarcocolla et lapis calaminaris. facto intervallo ponatur flos eris et lepidos calcis. post hec calcucemenon semper cum spatula agitando donec incipiat aliquantulum rubere. ad ultimum diptamum et aristologia rotunda. postea infundatur in aqua frigida et ab aqua extractum manibus exprimendo et malaxando ita tractetur: ut tota aqua inde exeat. et inunctis manibus oleo laurino magdaleones informentur et usui reserventur.

1) L₂: ℔.iii.

+ fol. 16 r.

2) L₂: ℥.iii.

3) L₂: propoleos; ontbreekt in F₁.

4) van 2) af ontbreekt in NM.

5) ontbreekt in F₁.

5) ontbreekt in F₁.

5) ontbreekt in F₁.

6) na mastix behoort nog olibani te volgen zooals in L₂; het wordt in L₁ later ook genoemd.

7) zie E.A. in de woordenlijst; F₁ heeft: mauves; NM: manna thuris.

8) L₂ voegt toe: id est aes ustum; ontbreekt in F₁.

9) l. lapidis calcis; ontbreekt in F₁ en NM.

10) NM heeft: arist. long.

11) ontbreekt bij NM.

12) NM heeft nog: olei veteris. het volgende is in F₁ korter.

13) L₁: tonsa.

14) van donec af ontbreekt in F₁.

+ fol. 16 v.

15) deinde mirra ponatur ontbreekt in F₁.

16) F₁ voegt hierachter: chaude et remise; het volgende in F₁ korter.

[p. 74]

⁺51. Emplaustrum seronium

Emplaustrum seronium heeft sinen name na was. Si ⁺es goet iegen die pine van den scoudren ende vander borst dat van couden comt. ende van humoren. Ende opten coeke die vander melten comt dien moruwet. Hets goet iegen walgen dat van couden comt. Ende an de levere doet tselve dat an de melte doet. Ende optie coude moeder wederstaet si die pine. Dat .3.deel es .2. ℔. ¶ Nemt sceppec. wit was. elx .1.℥. ende .4.ʒ. serapini .2.℥. armoniac. terbentine. colofonie. soffraen. elx .1.℥. ende .4.ʒ. aloës.

+ fol. 14 r.a.

+ scoudren borst coeke walgen levere moeder

[p. 75]

ELectuarium laetificans.¹⁾

ELectuarium laetificans.¹⁾ Recipe melissae, corticis citri, garyophyllorum, galliae muscatae, masticis, croci Orientalis, cinnamomi, nucis muscate, cardamomi, neheremisch, id est semen paeoniae, ben albi et rubei, zedoariae, doronici, loco eius ponitur semis pondus galangae, seminis ocymi maioris, et ocymi garyophyllorum, omnium ana unciam .Ѕ. musci quantum est .x. pars unius supradicta; deinde sumantur chebuli .xx. emblici .xxx. et terantur in tribus libris aquae, coquantur donec ad unam redeant: et coletur; in colatura vero mittatur libra .1. mellis, deinde bulliant donec consumpta sit aqua; postea ex hoc melle conficiatur pulvis praedictarum, quod in triplum sit mel ad species; de quo cum necesse fuerit; sumatur ad magnitudinem avellanae. medicamen laetitiam et coloris pulchritudinem et digestionis bonitatem operatur et canos retardat.

1) Dit praeparaat is uit L₂ overgenomen; het ontbreekt in L₁.

1) Dit praeparaat is uit L₂ overgenomen; het ontbreekt in L₁.

ELectuarium laetitiae Galliae.¹⁾

ELectuarium laetitiae Galliae.¹⁾ Recipe succi pomorum dulcium et odoriferorum, succi cytoniorum aromaticorum, vini veteris, succi boraginis, florum basiliconis, aut seminum eius, croci, zedoariae, xylobalsami, garyophyllorum, corticis citri, galangae, macis, nucis muscatae, styracis calamitae ana drachmas .ii.Ѕ. ambrae, muschi, camphorae ana drachman, .Ѕ. anisi, rasurae eboris, thymi, epithymi ana drachmam .i. margaritarum .ʒ.i. ossis de corde cervi drachmam .Ѕ. limaturae auri, lunaturae argenti, ana ℈.Ѕ. zucchari albi quod sufficit. frat electuarium.

1) Dit praeparaat is uit L₂ overgenomen; het ontbreekt in L₁.

1) Dit praeparaat is uit L₂ overgenomen; het ontbreekt in L₁.

46.

EMplastrum ceroneum a cera dictum precipue valet⁺(fol. 17 r.) ad omnem dolorem spatularum²⁾ et pectoris⁺ex frigiditate. et si humor frigidus illuc fecerit discursum mire solvit.³⁾ splenem remollit. valet ad ydropisim de frigida causa: epaticis de eadem causa⁴⁾: matricis frigiditati superpositum multum resistit. tertia pars confecta est libre .ii.⁵⁾ Recipe picis navalis bene colate. cere ān̄ .℥.ii. et

+ fol. 16 v.

2) l. zie woordenlijst.

+ fol. 17 r.

3) van pectoris af ontbreekt in F₁.

4) epatic. de eadem causa ontbreekt in F₁.

5) tert. pars conf. est .℔.ii. ontbreekt in F₁.

[p. 76]

⁺mirre. werpond elx .1.℥. oppopanac. galbanum. calamite¹⁾. venigriec. storax. alwit. elx .6.ʒ. bedelli. corumbri elx .3.ʒ. litargirum onder .Ѕ.ʒ. Die men pulveren mach salmen pulveren met enen her den stampere. Dan nemt serapini. galbanum. armoniacum. oppopanac. dese suldi stoten ende leggense in wine te weyke .1. nacht. ende smorgens suldise smelten optfier ende derna coleren dore .1. dorgaetten lepel. ende dan doet weder op tfier metten gommen. ende alst begint te ziedene. so doeter in was ende pec. Ende alse dat gesmolten es. so doet af ende doeter in terbentine ende roeret tote dat gesmolten es. dan doeter in die poedere. ende daerna gieter op couden borne ende coelet. Ende daerna besmeert u handen met olio laurino ende met soffrane ende malexeret iegen tfier. ende formeren magdolionen. ende dan bestadet.

+ fol. 14 r.b.

1) behoort bij storax dat 2 woorden verder staat.

52. Emplaustrum oxicrocium.

Emplaustrum oxicrocium. die suldi vergadren alsoet⁺vorseit es. Si es goet op te broken been. ende iegen sweringe diere toe slaet. Ende op herde apostemen werdat es het doetse sceden. Die surgine van saleerne leidense op te broken been. ende op geswil in alle saken. ¶ Nemt sceppec. soffraen. colofonie. wit was. elx .4.℥. terbentine. armoniac. mirre. galbanum. wierooc. mastic. elx .1.℥. ende .4.ʒ. Die specien die men poedren mach sal men poedren. ende dander salmen stampen. ende dan leggense in aysine .1. nacht. ende daerna smelten. ende derna coleren. ende dan weder te viere doen. ende was ende pec wel gesuvert. Ende alsi gesmolten sijn suldire in doen die terbentine ende die poedren. dan suldise coelen met couden borne. ende derna malexeren iegen tfier. gesmeert u handen met oleo laurine ende met soffrane. ende dan formeren magdalionen.

+ been sweringe apostemen geswil

[p. 77]

ʒ.iii.¹⁾ serapini .℥.ii. armoniaci terbentine colofonie croci. ān̄ .℥.i.⁺et .ʒ.iii.²⁾ aloes thuris mirre. ān̄ .℥.i. oppoponacis galbani storacis calamite³⁾ masticis aluminis⁴⁾ fenigreci. ān̄ .ʒ.vi.⁵⁾ confite rubee bdellii. ān̄ .ʒ.iii. litargiri .ʒ.i.Ѕ.⁶⁾ Conficitur sic serapinum⁴⁾⁷⁾ galbanum⁷⁾ armoniacum opoponacum aliquantulum tunsa⁸⁾ ponantur in vino⁹⁾ et preparentur ut in apostolicon dictum est.¹⁰⁾ bulliant ad vini medietatis⁴⁾ consumptionem.⁹⁾ et stagnato super ignem posito: cum inceperit bullire pix navalis bene colata addatur: et cum spatula semper agitetur. liquefacta pice addatur cera: et ea liquefacta¹⁰⁾ ponatur colofonia:⁹⁾ et postea storax cum pistello calido trita frustatim in stagnato ponatur¹⁰⁾. post hanc ponatur mastix et olibanum. deinde mirra cum bdellio⁴⁾: et intervallo facto ponatur terbentina: et sequenter alumen: et litargirum¹¹⁾: et ad ultimum fenum grecum: et cum coctum fuerit fundatur super aquam tepidam: et extracto ab aqua manibus exprimatur donec tota aqua inde exeat.⁹⁾ deinde pulvis aloes super marmor inunctum cum oleo laurino malaxetur. deinde cum croco pulverizato¹⁰⁾ et inunctis manibus cum eodem oleo magdaleones informentur¹²⁾.

1) F₁ alleen: .℥.ii.

+ fol. 17 v.

2) F₁ alleen: .℥.i.

3) Stor. cal. ontbreekt in F₁.

4) ontbreekt in F₁.

5) F₁: .Ʒ.vii.

6) van 5) af ontbreekt in F₁.

4) ontbreekt in F₁.

7) L₂ heeft, waarschijnlijk wel foutief, in plaats serap. galb.: cera alba.

7) L₂ heeft, waarschijnlijk wel foutief, in plaats serap. galb.: cera alba.

8) l. tusa; aliq. tusa ontbreekt in F₁.

9) zie 10).

10) van 9) af ontbreekt in F₁.

4) ontbreekt in F₁.

9) zie 10).

10) van 9) af ontbreekt in F₁.

9) zie 10).

10) van 9) af ontbreekt in F₁.

4) ontbreekt in F₁.

11) van terebint. af ontbreekt in F₁.

9) zie 10).

10) van 9) af ontbreekt in F₁.

12) De laatste 2 woorden ontbreken in F₁.

47.

EMplastrum oxicroceum. dicitur ab oxi grece latine⁺(fol. 17 v.) acetum: oxicroceum ex aceto et croco⁺nomen habet¹³⁾. valet precipue ad fracturas ossium et ad membra que dolore aliquo affiiguntur. apostemata dura⁹⁾ in quacumque parte corporis fuerint¹⁰⁾ remollit et dissolvit. unde antiqui cirurgici salernitani in fracturis ossium et cicatricibus attenuandis et tumoribus¹⁴⁾ nullo alio emplastro utebantur .iii. pars libre .ii.¹⁵⁾ Recipe¹⁶⁾ picis colofonie cere. ān̄ .℥.iiii.¹⁷⁾ terbentine galbani armoniaci mirre olibani masticis. ān̄ ℥.i. et .ʒ.iii.¹⁾ Conficitur sic: galbanum armoniacum aliquantulum⁺contusa: ponantur in sufficienti aceto per noctem: et mane mittantur super ignem et eliquentur. et eliquate per catiam²⁾ colentur: et iterum coquantur donec pars aceti consumetur³⁾. tunc pix navalis ponatur bene colata. liquata pice addatur cera: et ea liquata ponatur colofonia. deinde terbentina: et facto intervallo⁴⁾ ponatur mastix et olibanum et mirra⁵⁾ cum spatula semper agitando. ad ultimum cum bene fuerit coctum⁶⁾ in aqua frigida infundatur:⁷⁾ et ab aqua extracto manibus exprimatur. ut aqua inde exeat: et súper marmor inunctum oleo aureo laurino cum pulvere croci malaxetur et factis magdalionibus usui reservetur.

+ fol. 17 r.

+ fol. 17 v.

13) van Empl. oxicr. af ontbreekt in F₁.

9) zie 10).

10) van 9) af ontbreekt in F₁.

14) van salernitani af ontbreekt in F₁.

15) .iii. prs. ℔ii. ontbreekt in F₁; van het begin tot hier ontbreekt bij NM.

16) hierna ontbreekt in L₁ croci, wat in alle andere texten wel voorkomt.

17) F₁: ʒ.iii.; NM ℥.ii.

1) F₁: ℥.ii.; NM ℥.Ѕ. et ʒ.1.Ѕ.

+ fol. 17 v.

2) per catiam ontbreekt in F₁; NM heeft: per saccum extenni linteo factum.

3) van colentur ontbreekt bij NM.

4) facto interv. ontbreekt in F₁ en NM.

5) van hier af ontbreekt bij NM. in de plaats daarvan: deinde funde super marmor, et croco in pulverem trito in sperso, ipsum subigito.

6) c. bene f. coct. ontbreekt in F₁.

7) het volgende ontbreekt in F₁; in de plaats daarvan: puis soit apraint et formé mandalions.

⁺⁺53. Emplaustrum diaquilon

Emplaustrum diaquilon es goet iegen geswil van⁺ handen ende van voeten ende ane andre leden geminct met olyen van rosen. of met olien van camomille. Sijs goet op zenuwen die gecrompen sijn. ende droget wonden. ende wultse met goeden vleesche. ende doet wel huden. ¶ Nemt oude olye .40.℥. litargirum .36.℥. hoomsch wortel. lijnsaet. venigriec. Die hoomsch wortel seldi stampen ende sieden. dat lijnsaet ende venigriec suldi poedren ende ziedent te hope met borne .1. wile. derna coleren ende derna stellen op tfier olie ende litargirum ende ziedent al te hope dat dicke gnouch si.

+ fol. 14 r.b.

+ fol. 14 v.a.

+ geswil zenuwen wonden