Eene Middelnederlandsche vertaling van het Antidotarium Nicolaï

Ms. 15624-15641. Kon. Bibl. te Brussel

[p. 24]

[D]

⁺12. Dyamargariton

Dyamargariton es also geheten na .2. manieren van perlen met gaten ende sonder gaten. Ende es goet iegen hartheit ende crancheit van herten. of dat der ⁺herten deren mach. entie ziec sijn in de mage. ende iegen hygen. ende iegen verstoptheit vander magen. ende tysike. ende die haer macht verliesen. ende conforteert die her macht verloren hebben van ziecheiden. Men saelt geven in heeten tiden met rosewatere. In couden tiden met wine nuchteren. ende te middage .10.ste deel es .1. ℔. ¶ Nemt groffels nagele. canele. spice. galigaen. lignum aloës. ricolissie. trosisken. diarmuscate¹⁾. storax calamite. alipte. zedewale. elcs. .5.ʒ. perlen met gaten ende sonder gaten. gingebere. dbeen dat int herte leget van den hert. elleborus. scellen van ysere. blance. bysance. elx .Ѕ.ʒ. musci ambri. waterkersse. canfer. serpentine. elx .2.ʒ. ende .6. granen. zeem dats genouch si.

+ fol. 10 v.a.

+ herte mage higen tysike crancheit

1) deze bestaan niet; blijkbaar een fout voor diar(odon...) en muscus.

13. Dyantos

Dyantos es .1. latuwarie iegen hertvanc. ende verblijt die ⁺herte. ende conforteert den gesonden. Meu saelt geven nuchteren. ende te middage met couden dingen opdat men corts heeft. Ende sonder corts met wine. .8.ste deel es .2. ℔. ¶ Nemt roris marini of rostris²⁾ allene. hets al .1. crudekijn ende heet rosemarine²⁾ ende wast omtrent ypere ambachten.......³⁾ ende elder oec. daer af nemt .1.ʒ. sop van rosen ende²⁾ van violetten. ricolissië elx...³⁾ .ʒ. groffels nagle. notenmuscaten. waterkersse. gingebere. zedeware. canele. macis. lignum aloes. anis²⁾ dille elcs .4.℥. zeem dats gnouch si.

+ hertvanc hertte

2) moeilijk leesbaar wegens een vlek.

2) moeilijk leesbaar wegens een vlek.

3) onleesbaar wegens een vlek.

2) moeilijk leesbaar wegens een vlek.

3) onleesbaar wegens een vlek.

2) moeilijk leesbaar wegens een vlek.

[p. 25]

14.

DIamargariton¹⁾ dicitur a duobus margaritarum generibus³⁾⁺ perforatarum et non perforatarum: que ibi intrant⁴⁾. valet cardiacis⁵⁾ tristibus⁵⁾ ad omnem cordis debilitatem⁶⁾ et stomaci⁷⁾ .x. pars confecta est libr.i. Recipe gariofilorum cinamomi spice galange ligni aloes liquiricie⁸⁾ trociscorum diarodon diavi⁹⁾ ān̄ .ʒ.i. et .Ѕ. nucis muscate macis¹⁰⁾ alipte¹¹⁾ zedoarie reubarbari¹⁰⁾ storacis calamite ān̄ .ʒ.I. margaritarum perforatarum et non perforatarum zinziberis ossis de corde cervi eboris¹²⁾ blacte bizancie ān̄ .ʒ.Ѕ. musci ambre cardamomi levistici basiliconis seminis ān̄ .℈.i. minus grana .ii.¹³⁾ camphore grana .vi.¹⁴⁾ mel rosatum quod sufficit. datur in estate cum rodostomate¹⁰⁾ vel frigida. in hyeme cum vino¹⁵⁾ mane et meridie. valet ut superius dlximus maxime ptisicis etiam consumptis.

1) tot ℞ anders bij NM.

3) tot 4) ontbreekt in F₁.

+ fol. 6 v.

4) zie 3).

5) ontbreekt in F₁; in de plaats daarvan wordt het aanbevolen bij ziekten der ademhalingsorganen, genomen met koud water, waarin poeder van os de corde cervi en muskaatnoten.

5) ontbreekt in F₁; in de plaats daarvan wordt het aanbevolen bij ziekten der ademhalingsorganen, genomen met koud water, waarin poeder van os de corde cervi en muskaatnoten.

6) F₁ dolor.

7) tot ℞ ontbreekt in F₁. L₂ heeft: stomachi fastidium partientibus aufert, digestionem procurat, asthmaticis et dyspnoicis opitulatur, et phthisicos, et eos, qui ex longa aegritudine sunt extenuati reficit.

8) ontbreekt in L₂.

9) F₁ en L₂ spreken van diani.

10) ontbreekt in F₁.

11) NM: galliae moschatae.

10) ontbreekt in F₁.

12) L₂, F₁ en NM: limature eboris.

13) F₁ alleen: .ʒ.i.

14) Bij NM volgen nog verschillende simplicia; de rest ontbreekt bij NM.

10) ontbreekt in F₁.

15) van hier af alleen nog maar in F₁: il faut à tisiques.

17.

DIantos.³⁾¹⁶⁾ dicitur quia fit de floribus dendrolibani violarum⁺ et rosarum ān̄⁸⁾.⁴⁾ valet tristibus macilentis cardiacis. multum letificat. et convalescentes ex egritudinibus miro modo confortat³⁾ .vi.¹⁷⁾ confecta est libr.ii. et .Ѕ.⁴⁾ Recipe florum roris marini .℥.i.¹⁸⁾ rosarum violarum liquiricie ān̄ .ʒ.vi. gariofilorum spice nucis muscate galange cinamomi zinziberis¹⁰⁾ zedoarie¹⁹⁾ macis ligni aloes cardamomi anisi aneti ān̄ .℈.iiii.²⁰⁾ mel quod sufficit. datur mane¹⁰⁾ et meridie¹⁰⁾ febricitantibus cum frigida: non febricitantibus cum vino.

3) tot 4) ontbreekt in F₁.

16) tot ℞ bij NM en F₁ eenigszins anders.

+ fol. 7 r.

8) ontbreekt in L₂.

4) zie 3).

3) tot 4) ontbreekt in F₁.

17) ontbreekt ‘pars’.

4) zie 3).

18) F₁: once .ii.

10) ontbreekt in F₁.

19) ontbreekt bij NM.

20) bij NM : .℈.i.

10) ontbreekt in F₁.

10) ontbreekt in F₁.

[p. 26]

⁺ 14. Dyasaturicen

Dyasaturicen es goet iegen die passie diemen in griex⁺ heet saturiasis: dats in dietsche den vede te doen stane: want hi doet wel goyen. ende es goet iegen quade lendenen. ende meerret luxurie die bi andren saken verloren es. dat .8.ste deel es onder .Ѕ. ℔. ¶ Nemt⁺ die cullen van saturione (fol. 10 v.b.) pasternake¹⁾. notenmuscaten²⁾. pijnappel gestoten elcs .12.ʒ. anijs. gingebere. wit peper. saet van den essche .5.ʒ. den steert van den vische die heet stinctis. semen bulbi. elx .2.ʒ. ende .1.Ѕ. muskeliaet .7. granen. ¶ Dus seldijt vergadren. zeem seldi scumen. ende breken die cullen van saturione ende secacul. ende mingent metten zeeme. ende ziedent luttel. ende altoes roeret. ende derna doeter toe pineie wel gepulvert. ende dan doet luttel zieden. ende derna so doet af ende mincter in die poedere. ende int ende doeter in muscus met rosewatere. ende dan bestadet Men saelt geven alse men slapen gaet met zoeten wine enen lepel vol.

+ fol. 10 v.a., b.

+ vede lendenen luxurie

+ fol. 10 v.b.

1) zie woordenlijst.

2) hierna is secacul vergeten, zooals blijkt uit de volgende bereidingswijze.

15. Dyaprumus

Dyaprumus heeft sinen name na prumen van damas die men der vint. Ende es goet in bekerenden ongemaken die van bloede comen Ende iegen .1. corts die men heet cinocus. int wassen van den evele of in die staende tijt. Die confexie es .2. ℔. ¶ Nemt prumen van damas .100. die ziedt outwee dan persse metter hant uut. ende dan gietet in enen dorgaten lepel ende ziet daer dore. Dan nemt de prumen uten lepele ende suvertse van den scorssen dan wrivet tfleesch tusscen u handen metten vorseiden sope. dan doeter toe tsop van violen³⁾ .1.Ѕ.℥. dan doet weder zieden op tfier in diere gelike van cyrope dicke. dan doeter toe suker .2. ℔. Dan ziedet dat dicke si. dan doeter in gamarindi⁴⁾ .1.℥. march van cassia fistula .1.℥. ende altoes roeret. Ende alst dicke es so doet af ende doeter in dese specien ¶ Nemt sandali wit ende root. spodii. rebarbe elx .3.ʒ. rosen. violen³⁾. saet van porceleinen. tsop van

3) er staat vyoler.

4) l. tamarindi.

3) er staat vyoler.

[p. 27]

18.

DIasatirion²⁵⁾¹⁾ dicitur a satirionum radicibus. satiriasis⁺ enim grece erectio virge latine dicitur²⁾. proprie datur illis qui debilitatem patiuntur renum: et libidinem³⁾ mirabiliter provocat ex aliqua occasione predicta sine mora restaurat¹⁾ .viii. confecta est libr.i. et .Ѕ.²⁾ Recipe satirionum testiculorum viridium⁴⁾ baucie⁵⁾ nucis indice pistacearum⁶⁾ secacul pinearum (fol. 7 v.) enucleatarum ān̄ .ʒ.xii. gariofilorum⁷⁾ zinziberis⁺ anisi eruce⁸⁾ seminis lingue avis ān̄ .ʒ.v. cinamomi⁹⁾ caudarum stincorum¹⁰⁾ viridium¹¹⁾ seminis bulbi¹²⁾ ān̄ .ʒ.ii. et .Ѕ. musci. grana .vii. Conficitur¹³⁾ sic in tantum mellis dispumati quod sufflcit: ponantur testiculi satirionum et baucie et secacul unaquaque per se in supradicto melle ponantur prius bene contrita: et cum spatula bene commisceantur: et bulliant deinde aliquantulum. deinde addantur pinee et pistacee¹⁴⁾¹⁾ bene trite: et cum aliquantulum bullierit²⁾ ab igne deponatur: et pulvis predictarum specierum commiscendo adiungatur. ad ultimum vero muscum¹⁵⁾ distemperatum cum aqua rosarum¹⁶⁾ apponatur:¹⁾ et sic usui reservetur.²⁾ detur in sero cum vino dulci¹⁷⁾ vel condito¹⁸⁾ coclearium unum.

25) NM: Ant. e Satyrio; tot ℞ eenigszins anders.

1) tot 2) ontbreekt in F₁.

+ fol. 7 r.

2) zie 1).

3) F₁: luxurie.

1) tot 2) ontbreekt in F₁.

2) zie 1).

4) F₁: satirion chastaine.

5) NM: dauci sativi.

6) F₁: yringes.

7) ontbreekt in F₁ en NM.

+ fol. 7 v.

8) NM: sinapi albi. Fuchsius teekent daarbij aan: ‘Intellige erucam; Latini quoque Nicolai codices legunt Erucae’.

9) tot 11) ontbreekt bij NM.

10) L₂ scincorum.

11) zie 9).

12) ontbreekt in F₁.

13) de manier van bereiden bij NM komt in hoofdzaak met deze overeen.

14) L₂: et nuces (blijkbaar in L₁ vergeten).

1) tot 2) ontbreekt in F₁.

2) zie 1).

15) tot 10) ontbreekt in F₁.

16) zie 9).

1) tot 2) ontbreekt in F₁.

2) zie 1).

17) NM: veteri.

18) in F₁: sont donné ou gingembre conduit.

19.

DIaprunis¹⁹⁾²⁰⁾ vel diamascenon²¹⁾ dicitur a prunis: que⁺ ibi intrant. datur acutis et peracutis patientibus: et maxime causion²²⁾ et sinoce in principio. et in augmento et statu egritudinis. confectis²³⁾ eius est .℔.ii. et .Ѕ. Recipe prunorum damascenorum viridium²⁴⁾ numero .c. que poni debent in stagnato: et tantum aque quod bene

19) bij NM wordt het praeparaat ad omnem febrilem affectum aangeraden; de bereidingswijze is nog gecompliceerder dan die van N.S.

20) van hier af tot ℞ in F₁ als volgt: vaut à feivre ague et a causon et a feivre de sanc.

21) l. diadamascenum.

+ fol. 7 v.

22) l. causoni.

23) L₂: nona pars confecti.

24) ontbreekt in F₁.

[p. 28]

⁺ ricolissien. berberis. scariole. dragant elx .1.ʒ. tsaet van curuli¹⁾ melonis. cucurbite. cucumeris²⁾ gesuvert elx .1.ʒ. Dit mag men geven allen wilen vanden dage also groet alse .1. kerstaengie met couden watere. Ende wilmen int ende der ziecheit purgieren. Men geve hem dingen die lacseren.

+ fol 10 v.b.

1) 1. citrulli.

2) cucumer ook bij NM; deze 4 zaden zijn bekend als ‘die .4. coude sade’.

[p. 29]

coperiantur et bulliant quousque dissolvi videantur.¹⁾ tunc ab igne⁺ deponantur. et cum aliquautulum infrigidata fuerint ab aqua extrahantur. et in cribro super catinum posito pruna ponantur²⁾. et manibus tam³⁾ fricentur: ut nihil preter ossa et cortices in cribo remaneant. et fiat syrupus⁴⁾. in aqua illa in qua decocta fuerint pruna ponatur .ʒ.i.⁵⁾ violarum et iterum bullire permittatur. (fol. 8 r.)⁶⁾ et abstractis violis ponantur ibi⁷⁾ librae .ii. zuchari⁸⁾⁺ et libra .i. de pulpis prunorum. et coquantur ad spissitudinem. Incipiente inspissari adde .℥.i.⁹⁾ tamarindorum et cassie fistule medelle .℥.i.⁹⁾ díssolute¹⁰⁾ et collate cum supradicta decoctione prunorum. memento tamen quod in aqua prunorum bulliat .℥.Ѕ.¹¹⁾ violarum ut dictum est. et cum ad perfectionem decoctionis pervenerit semper agregando cum spatula¹²⁾: postea superspargatur pulvis istarum specierum. Recipe sandalorum alborum et rubrorum spodii et reubarbari cinnamomi¹³⁾ ān̄ .ʒ.iii rosarum violarum seminis portulace scariole¹⁴⁾ seminis berberis¹⁵⁾ succi liquiricie draganti. ān̄ .ʒ.ii. seminum citroli melonis et curcurbiti mundatorum¹⁶⁾ ān̄ .ʒ.i. datur omni hora diei¹⁷⁾ cum frigida sine diagridio¹⁶⁾ ad modum castanee. Si laxativum facere volueris¹⁸⁾ ponantur in unaquaque libra .ʒ.viii.¹⁹⁾ diagridii quando ab igne deponitur. datur in declinatione febrium laxativum ad purgationem in matutinali hora ad modum castanee cum aqua calida.

1) tot 2) ontbreekt in F₁, er staat alleen: puis soient traites de l'eve.

+ fol. 7 v.

2) zie 1).

3) L₂ tamdiu.

4) et fiat syrupus ontbreekt in L₂ en F₁.

5) F₁: once demie. L₂: ponantur .℥.i. et .Ѕ.

6) tot 7) ontbreekt in F₁. in de plaats daarvan et en de plaats daarvan et en soit fait sirop avec.

7) zie 6).

8) in F₁ volgt hierop: en soit fait sirop ou .ii. livres de çucre; en cel sirop soit mise une livre de la moelle des prunes. de plaats in L₁ en L₂ is veel minder duidelijk dan de overeenkomstige in F₁.

+ fol. 8 r.

9) gewicht ontbreekt in F₁.

9) gewicht ontbreekt in F₁.

10) tot 12) ontbreekt in F₁.

11) L₂: .℥.i. et .Ѕ., zooals te voren ook gezegd was, zie 4). in L₁ is echter te voren gezegd .ʒ.i. waarschijnlijk zijn beide opgaven in L₁ verkeerd. Opvallend is, dat in MT en F₁ ook een half ons siaat.

12) zie 10).

13) ontbreekt in F₁ en NM.

14) NM: intybe.

15) L₂ en NM alleen: berberis. ontbreekt in F₁.

16) NM heeft nog: cucumer.

17) omni hora diei ontbreekt in F₁.

16) NM heeft nog: cucumer.

18) van hier af volgt in F₁ alleen: ajute a celui scamonee. Il oste l'amartume de la bouche.

19) L₂ en NM: .ʒ.vij. zie 16).

[p. 30]

^{+ +} 16. Dyamoron

Dyamoron es goet iegen alle ziecheit van den monde ⁺ende int roest. ende in die kele enten huuf ende droget die versceit¹⁾ ¶ Nemt tsop van moerbesien. ende .1.℔. zeems ende .1.Ѕ.℔......²⁾ .3.℥. Dan doet tsop ende dat zeem zieden met enen sachten viere. Teken dat gnouch si. Nemt .1. marbersteen ende latet der op druppen. dan ⁺heldet den steen over .1. zide. blijft die druppe stille lig- (fol. 11 r. a) gende so eist gnouch. dan bestadet. ende alsmer met werken wille. so salmer met besmeeren dat roest. Ende gargariseren iegen den huuf.

+ fol. 10 v.b.

+ fol. 11 r.a.

+ mont huuf

1) nl.: versceit van den huuf.

2) woord in het HS. uitgekrabd.

+ fol. 11 r.a.

17. Dyacameron

Dyacameron es also vele geseit alse den mensce te⁺ leidene van dode te live het es goet iegen die hoeste. ende iegen hygen. ende iegen die kele. ende dat cleeft in die mage. ende iegen cranke lendenen. ende helpt ter luxurien. ende heeft die selve macht dat dyaarrodon³⁾ iulii doet. dat ,10.ste deel es .2. ℔. ¶ Nemt antofali. gingebere .5.ʒ. ende .1.℈. ende .16. granen. carnis dactillorum .4,ʒ. galigaen. spijc. coste. zedewaer. piretri. root corael. dragant. renpontici⁴⁾. salmente. anacardi. ossium dactillorum. carpobalsami. anijs. de vrucht van genivere. ameos. macropiperis. lencopiperis⁵⁾. elcs .2.ʒ. ende .6. granen. vijlsel van goude ende van zilvere. dbeen dat leget int herte vanden hert. elcs .1.ʒ. ende .1.Ѕ.℈. ende .7. granen. amber .1.℈. zeem dats gnouch si. hier af sal men nutten .3.ʒ. nuchtens ende savonts.

+ hoeste hygen kele mage lendenen

3) l. dyarodon.

4) l. reupontici.

5) l. leucopiperis.

[p. 31]

16.

DIamoron¹⁾²⁾ a moris celsi dictum a moris rubi batinum³⁾.⁺ valet ad omnem causam⁴⁾ palati et gutturis. cadentem uvam sublevat. et humorosam desiccat.⁵⁾ medietatis⁶⁾ est libra .i. Recipe mororum celsi libram .Ѕ. mororum bati libram .i.⁷⁾ mellis libram .Ѕ. sape .℥.iii. Confice sic succum mororum cum melle et sapa in vase eneo stagnato ad prunas suaviter decoque. cum autem scire volueris si coctum sit pone ex eo guttam super marmore donec gutta marmori inviscata appareat et adhereat.⁸⁾ tunc cola. et in vase stagnato usui conserva. et cum opus fuerit gargarizetur.

1) voor de vergelijking met NM zie woordenlijst.

2) tot 3) ontbreekt in F₁.

3) zie 2).

+ fol. 7 r.

4) F₁: dolor.

5) van hier tot ℞ ontbreekt in F₁.

6) l. medietas.

7) F₁: livre demie.

8) van hier tot het einde ontbreekt in F₁.

15.

DIacameron⁹⁾¹⁰⁾ id est ducens hominem de morte ad⁺vitam¹¹⁾. quod facit asmaticis¹²⁾ arteriacis¹³⁾ tussientibus tipsicis¹⁴⁾ et omnem imbecillitatem stomachi²⁹⁾ emendat. debiles lumbos¹⁵⁾ confortat. luxuriam provocat:¹⁶⁾ et omnem¹⁷⁾ quod in diarodon iulii laudatur adimplet .x. pars confecta est librae .ii. Recipe antofoli zinziberis¹³⁾ ān̄ .ʒ.v. et .℈.i. et grana .xvi.¹⁸⁾²⁾ cinamomi gariofilorum¹⁹⁾ ān̄ .ʒ.iiii. et .℈.i. et grana .xiii.³⁾²⁰⁾ galange²¹⁾²⁾ spice zedoare costi piretri coralli rubei draganti³⁾ reupontici saliunce²²⁾ anacardi ossium dactilorum carpobalsami²³⁾ anisi ami fructus id est iuniperi²⁴⁾ ān̄ .ʒ.i. et .℈.ii. et grana .viii.^25)26)27)2) leucopiperis melanopiperis²⁸⁾ macropiperis ān̄ .ʒ.i. et .℈.ii. et grana .viii.³⁾ limature auri puri et argenti meri ossis de corde cervi ān̄ .℈.ii. et .Ѕ.³⁰⁾ musci³¹⁾

9) NM: Diacomeron.

10) tot 11) ontbreekt in F₁ en NM.

+ fol. 6 v.

11) zie 10).

12) ontbreekt bij NM.

13) ontbreekt in F₁.

14) l. ptisicis. Bij NM: tabidis.

29) NM heeft nog: et omnis corporis.

15) NM: renes.

16) van hier tot ℞ ontbreekt in F₁. NM heeft in de plaats hiervan: Venerem enim emortuam excitat efficaciter.

17) l. omne.

13) ontbreekt in F₁.

18) in F₁ alleen .ʒ.v.

2) tot 3) ontbreekt in F₁.

19) J.d.S.A.: galange; zie 21).

3) zie 2).

20) L₁ en NM: .xvi. volgt in L₂ en NM: carnium dactillorum tantundem, en in F₁: char de dates .ʒ.iiii.

21) J.d.S.A. gariofil.; zie 19).

2) tot 3) ontbreekt in F₁.

3) zie 2).

22) bij NM: spicae celticae; zie woordenlijst.

23) ontbreekt in F₁.

24) tot 26) ontbreekt bij J.d.S.A. in de plaats daarvan: ameos.

25) in F₁ alleen .ʒ.ii.

26) zie 24).

27) NM heeft nog: margarit. perfor. et integrar. ān̄ exag. .i.Ѕ.

2) tot 3) ontbreekt in F₁.

28) ontbreekt in L₂.

3) zie 2).

30) in F₁ .ʒ.i. et demie.

31) NM gr. iii. blactii bizantii .℈.ii.

[p. 32]

⁺18. Dyalacca

Dyalacca es goet ¶ met wine iegen verstoptheit vander ⁺levveren of apostemen in de levere of in de mage. entie swere in die melte. ende iegen die volginge van den watere ¶ Nemt lace .2.ʒ. ende .1.Ѕ.¹⁾ spijc: coste. carpobalsami. sillobalsami. cassia lignea, asari. canele²⁾. soffraen. plane cruut³⁾ rebarbe mastic. aristologia longe ende rotunda. elx .1.ʒ.⁴⁾ gentiane. mirre⁵⁾. venkelsaet apisaet. anijs. polyoen. groffelsnagle comijn. wilde savie⁶⁾. alsene⁷⁾. notenmuscaten. cardamonium⁸⁾. cubeben. elx .1.ʒ. ende .5. granen⁹⁾. Diemen poedren mach die salmen poedren. Dan nemt zeem dats gnouch si. Men saels geven .1.ʒ. met wine¹⁰⁾.

+ fol. 11 r.a.

+ levere mage melte water

1) NM .ʒ.x.

2) NM na canele: acori.

3) hierop volgt bij NM: senae.

4) NM .ʒ.ix.

5) ontbreekt in NM.

6) NM eupatorii.

7) bij NM volgt: phu.

8) l. cardamomum; hierop volgt bij NM galliae muscatae.

9) NM .ʒ.iii. Van hier af bij NM: Mellis attici despum. aut sach. q.s. Datur ut diacurcuma.

10) NM Datur ut diacurcuma.

19. Dyarebarbarum

Dyarebarbarum es goet iegen pine vander leveren⁺ende iegen verstoptheit. ende iegen widt in de darmen. ende onverteerlicheit ¶ Nemt spijc. coste. soffraen elcs .2.ʒ. rebarbe .1.ʒ. ende .5. granen. cassia lignee. mirre. asari. plane cruut. beide die aristologien. rosewater. elx .2.ʒ. dese seldi pulveren. Dan nemt zeem dats gnouch si Ende men saels geven .1.ʒ. of onder .Ѕ.ʒ. met dranke daer anijs in gesoden es.

+ levere verstoptheit darmen wint

[p. 33]

rasure eboris ān̄ .℈.i. et grana .vii.¹⁾ ambre .℈.i.²⁾ mel quod sufficit.⁺datur de eo .ʒ.iii.³⁾ mane⁴⁾ vel vespere cum vino⁴⁾.

1) F₁: .ʒ.ii.

2) F₁: .ʒ.i.; NM: .ʒ.ii.

+ fol. 6 v.

3) F₁: .ʒ.iiii ou viii,

4) ontbreekt in F₁.

4) ontbreekt in F₁.

35.

DIalacca⁵⁾⁶⁾ valet ad frigiditatem stomaci. enfraxin tumorem⁺ et duritiem epatis et splenis emendat: et omnia que ydropicis minantur. proficit nefreticis: et calculosis subvenit: et menstruis imperat. Recipe liquiritie⁷⁾ .ʒ.vii. spice .ʒ.iiii. costi melanopiperis ān̄ .ʒ.ii.Ѕ. lacce croci zinziberis galbani dauci siselei petroselini ān̄ .ʒ.ii. calami aromatici casie lignee masticis bdellii carpobalsami (fol. 13 r.) ān̄ .ʒ.ii. cinamomi⁺ gariofilorum amigdolarum amararum rute ān̄ .ʒ.1.Ѕ. aloes epatici mirre ysopi fu meu camepiteos balsami thuris masculi siselei ān̄ .ʒ.i. reubarbari squinanti polii ān̄ .ʒ.ii. gentiane aristologie rotunde ān̄ .ʒ.Ѕ. mel quod sufficit. detur ad modum avellane cum apozimate radicis apii feniculi yris eupatorii apii levistici ān̄ .ʒ. .Ѕ.

5) tot ℞ met andere woorden bij NM.

6) voor de verg. met NM en F₁ zie woordenlijst.

+ fol. 12 v.

7) De simpl. hebben bij NM dezelfde volgorde als in MT.

+ fol. 13 r.

36.

DIacurcuma⁶⁾ valet ad epatis passionem et ad frigiditatem⁺ stomaci et ad vitium splenis. Recipe curcuma cinnamomi spice asari casie ān̄ .℥.i. costi squinanti mirre ān̄ .℥.1.Ѕ. mel quod sufficit. datur cum oxizacara.

6) voor de verg. met NM en F₁ zie woordenlijst.

+ fol. 13 r.

[p. 34]

⁺20. Dyamastic

Dyamastic es goet iegen melancolye. ende iegen ⁺fleume. ende maect clare varuwe. ende es goet iegen de pine vander leveren. ende scarpet tsien. ende ⁺betert (fol. 11 r.b.) die complexie van al den lichame ¶ Nemt spijc. groffels nagle. canele. cardamomi sillobalsami. gingebere. peper wit ende swart. ende lanc peper. asari. galigaen. cassia lignee. calamiaromatici. notenmuscaten. cyperi. nirtilli¹⁾ macis. elcs .1.℈. mastic .5.℈. zeem dats gnouch si.

+ fol. 11 r.a.b.

+ melancolye fleume. varwe levere. zien

+ fol. 11 r.b.

1) l. mirtilli.

21. Dyazinziberos²⁾

Dyazinziberos²⁾ es zere goet iegen heescheit vander ⁺stortten. ende iegen droocheit vander hoesten. ende iegen pantysen. ende iegen dorst die vander magen comt. ende iegen pine in de ziden. ¶ Nemt gingebere macis. flos³⁾. notenmuscaten. groffels nagle. tsop vander ricolissien. dragant. peniden. cauwerdensaet. elx .4.ʒ. ende .Ѕ. zeem dats gnouch si. Men saels geven also groet alse .1. haselnot nuchteren ende houdent in den mont.

2) het Diazingiberos van L₂ is gelijk aan het Zingiber conditum.

2) het Diazingiberos van L₂ is gelijk aan het Zingiber conditum.

+ heescheit droge hoest dorst ziden

3) d.w.z. de bloem van notenmuscaten; zie Blanca: ‘macis. dats die bloeme vander notenmuscaten.’

22. Dyaanisium

Dyaanisium es goet iegen alle vercoutheit. ende iegen⁺wint ¶ Nemt. anijs. canele. gingebere. comijn. elcs .3.ʒ. macis. groffels nagle. mastic. swert peper. elcs. .4.......⁴⁾ spicen. cardamonii⁵⁾. sillobalsami. aloe. galie⁶⁾. galigaen elx .2.ʒ. ende .Ѕ. Ende zeem dats gnouch si.

+ vercoutheit wint

4) gewicht niet ingevuld.

5) l. cardamomi.

6) galie en muscale behooren bij elkaar; bedoeld wordt conf. galliae muscatae.

23. Dyagalanga.

Dyagalanga. Nemt in die capittele van aurea. iegen ⁺die pine van der herten ¶ Nemt spijc. gingebere. galigaen. canele. zedewaer. rosen. ricolissie. storax. violetten. groffels nagle. bacce. bisancie. elcs .Ѕ.℥. elleborus .Ѕ.ʒ. ende .1.ʒ. amber. rebarbe. muskeliaet elcs .2.ʒ. ligni aloes. ende .3. manieren van sandalen. elx .1.Ѕ.ʒ. zeem dats gnouch si ¶ Men saelt geven in die groette van .1. haselnot. smorgens ende te middage.

+ herte

[p. 35]

38.

DIagalanga¹⁾ que valet ad nimiam stomaci debilitatem ⁺et eius ventositatem. digestionem procurat. stomacum confortat. renes frigidos calefacit et omne superfluum flegma a stomaco dissolvit et expellit. oppilationem splenis et epatis aperit. sensum acuit. hominem ilarem reddit. canos ante tempus retardat; et omnibus frigidam naturam habentibus convenit. Recipe²⁾ galange zinziberis gariofilorum spice cardamomi cinamomi carpobalsami nucis muscate²⁾ ān̄ .℥.Ѕ. costi ligni aloes maceris masticis dragaganti succi liquiricie ān̄ .ʒ.i. musci .℈.i. zuchari .℈.xii.

1) tot ℞ bij NM is eenigzins anders; voor de verg. met F₁ zie woordenlijst.

+ fol. 13 r.

2) NM heeft de volgorde der simplicia en hun gewichten te verschillend om zijn recept met dat van NS te vergelijken; hij voegt nog toe: Pip. long. et nigr. foeniculi, musci.

2) NM heeft de volgorde der simplicia en hun gewichten te verschillend om zijn recept met dat van NS te vergelijken; hij voegt nog toe: Pip. long. et nigr. foeniculi, musci.

[p. 36]

⁺⁺24. Dyacapparis

Dyacapparis es goet iegen alle deren van herten. ende ⁺vander melten. ende iegen haer hartheit oude of nuwe. het doel wel orine maken. met wine genomen ende met aysine geminct. Ende in die oren gedaen doet sterven die worme vanden oren. Ende in den mont gehouden sachti den tantswere. Ende rute gesoden ende daermei genomen doet menstrua hebben. of in vulva gedaen. ¶ Nemt capparis. corticis .1.℥. squillen. assa fetida. asari. piretri. thini¹⁾. apie. melantii. wortel van agrimonien. sanctorie. peper. portulate. elx .3.ʒ. rebarbe. speragi. elcs .3.ʒ, lanc peper onder ,Ѕ.ʒ. apisaet. carvi. elcs onder .Ѕ.ʒ. saet van bornagien entie bloemen elcs .3.ʒ.

+ fol. 11 r.b.

+ fol. 11 v.a.

+ herte melte orine oren worme tantswere menstruum

1) l. thimi.

⁺25. Dyatrion piperion magnum galyeni

Dyatrion piperion magnum galyeni es zere goet ⁺iegen hoeste. of iegen die reume. jegen cortten adem. jegen artetyke. Ende iegen alle saken vander borst ende vander longenen. ende verteert in de mage fleumen. Ende doet verteeren coutheit. ende betert in de mage die swere. Ende es goet iegen levere ende melte. ende iegen water. jegen de geelsucht. jegen geswil an de zide. iegen pine an de niere. Ende gereit menstrua. ende sacht dageliken corts ende quarteine. ¶ Nemt nardi. stacii. amonii. melanopiperis. venkelsaet. elx .2.℥. gingebere. ysope. persijnsaet. leucopiperis. anijs. elcs .5.ʒ. soffraen. cassia fistula. ydiocri. epithini²⁾. elve. dats enula campana so werment vint. betonie. pigani. canele. ameos. sicelei. lovessce. elcs .2.℥. ende .Ѕ. ende .2.ʒ. zeem dats gnouch si. Men saels geven temale also groet alse ene haselnot.

+ fol. 11 v.a.

+ hoeste reume adem artetike borst longene fleume mage levere. melte water. niere geelsucht corts

2) l. epithimi.

[p. 37]

DIatrionpipereon¹⁾

DIatrionpipereon¹⁾, optimum rheumaticis, arteriacis asthmaticis, tussientibus. facit ad causas pectoris et pulmonis; phlegma stomachi digerit, digestionem procurat, frigiditates, et dolores in ea factos amputat; hepaticis et spleneticis, hypochondria tumentibus, renibus et vesicae causis utilissimum est, menstruis imperat, quartanarios et quotidianarios typos emendat. Recipe nardi, amomi, melanopiperis, marathri an .ʒ.iiij. zingiberis, hyssopi, petroselini, leucopiperis ān̄ .ʒ.iij. croci, cassiae, trochisc. hedychroi, epithymi, enulae, betonicae, pigani, sinonis, ameos, seseleos, levistici ān̄ .ʒ.i. mellis quod sufficit. deter in modum avellanae.

1) dit praeparaat is uit L₂ overgenomen; het komt niet in L₁ voor; zie in de woordenlijst voor de vergelijking met NM en F₁.

1) dit praeparaat is uit L₂ overgenomen; het komt niet in L₁ voor; zie in de woordenlijst voor de vergelijking met NM en F₁.

DIamana¹⁾

DIamana¹⁾ utilis ad mollificandum sanguinem, ad choleram reprimendam et etiam melancholiam. valet etiam ad hepar calefactum et corpus sua virtute purgat. recipiatur de eo unciam .Ѕ. in aurora cum calida; et ad multa alia corporis incommoda valet. Recipe mannae, zucchari violati, cassiae fistulae ana uncias iiij. tamarindi,

1) dit praeparaat is uit L₂ overgenomen; het komt niet in L₁ voor; zie in de woordenlijst voor de vergelijking met NM en F₁.

1) dit praeparaat is uit L₂ overgenomen; het komt niet in L₁ voor; zie in de woordenlijst voor de vergelijking met NM en F₁.

[p. 38]

⁺26. Dyatrion piperion minus

Dyatrion piperion minus es goet iegen alle saken ⁺vander magen. eist sweringe of wint van couden saken die sachtet zere. die fleumen. die apostemen. Ende droget humoren. ende hulpt iegen verstoptheit vander blasen. ende jegen menstrua. ende sacht den .4. den dach corts daer coude na hitte comt. ¶ Nemt groffels nagle. folie. gingebere. amomum. persijn. dauci. elcs 2.ʒ. spijc. coste. asari. elve. ysope. cyperi. anijs. apie. sicelei. ameos elcs .2.ʒ. lencopiperis¹⁾. melancopiperis²⁾. macropiperis. onder .Ѕ.ʒ. zeem dats gnouch si.

+ fol. 11 v.a.

+ mage fleumen apostemen humoren blase menstrua

1) l. leucopiperis.

2) l. melanopiperis.

27. Dyaciminum

27. Dyaciminum heet men dus omdat mer meest comijns ⁺toe doet dan van andren specien ¶ Galyenus seit dat goet es iegen alle swere vanden lichame. ende vander magen dat van couden comt³⁾. ende verteert die spise. Ende ontstopt levere ende melte. ende verhit al den lichame⁴⁾. ende verteert dien wint in die darmen ende in de mage. Ende hulpt der borst van couder fleumen. Ende es goet iegen quarteine. Ende doet wel verteren die spise. Best dat ment nuttet na etene met wine ¶ Nemt cavi⁵⁾ ende comijn .5.ʒ. ende .Ѕ. in wine ende in aysine gedaen .1. nacht. daerna suldijt drogen met geroost met viere. soffraen. galigaen. spijc. amonii⁶⁾. ameos. vnkelsaet⁷⁾ geroost. asari. lancpeper gingebere. canele. macis cardamonium⁸⁾. silio cassia. apie. rute. folie. carpobalsamum elx. onder .Ѕ.ʒ. zeem dats gnouch si.

+ swere van lichame mage levere melte wint borst quarteine

3) tot 4) komt ook in L T G l voor.

4) zie 3).

5) l. carvi.

6) l. amomi.

7) l. venkelsaet.

8) l. cardamomum.

[p. 39]

zucchari rosati ana unciam .i. haec omnia resolvantur aqua decoctionis capillorum veneris, scolopendriae, hepaticae ana uncias iij. seminum frigidorum mundatorum, violarum ana unciam .i. prunorum numero xx. colaturae addantur zuchari libras .iij. et coquatur ad spissitudinem sicut fit in tryphera saracenica; et tunc addantur istae species: Recipe seminum frigidorum mundatorum, violarum, nenupharis, scariolae, loctucae, portulacae ana unciam .i. rheubarbari, foliorum senae, anisi ana unciam .i. et drachmam .i. sumatur ut dictum est superius.

24.

DIaciminum dicitur quia plus ibi est de cimino quam de ⁺aliqua specie¹⁾. valet precipue ad pectoris et stomaci²⁾ frigiditatem et capitis²⁾¹⁰⁾. ventositatem intestinorum solvit. quartanariis febrientibus mirabiliter procurat³⁾ .xii. pars libra .i. Recipe cumini pridie in aceto infusi et exsiccati .ʒ.viii.℈.1.⁴⁾ cinamomi gariofilorum. ān̄ .ʒ.ii.Ѕ.⁵⁾ zinziberis melanopiperis ān̄ .ʒ.ii. grana .v.⁶⁾ galange timbre⁷⁾ calamenti, ān̄ .ʒ.i.℈.ii.⁸⁾ ameos levistici⁹⁾. ān̄ .ʒ.i. grana xviii.⁸⁾ macropiperis .ʒ.i.¹⁰⁾¹¹⁾ nardi carvi¹²⁾ masticis¹³⁾ ān̄ .℈.ii.Ѕ.¹¹⁾ mel quod sufficiat.¹⁴⁾ dosis .ʒ.iii. datur post comestionem cum vino.

+ fol. 9 v.

1) van Diaciminum af ontbreekt in F₁ en NM.

2) ontbreekt in F₁.

2) ontbreekt in F₁.

10) ontbreekt bij NM.

3) tot R₁ ontbreekt in F₁ en NM; F₁ heeft nog: il conforte digestion doné après manger ou vin; L₂ heeft nog: quartanariis febrientibus mirabiliter digestionem procurat si detur post comestionem cum vino; bij NM nog: concoctionem iuvat.

4) F₁: .ʒ.viii.

5) NM: .ʒ.ii.℈.v.

6) F₁: .ʒ.ii.; NM: ʒ.i.℈.ii.

7) F₁: ambre; L₂: cardamomi. NM: Thymbrae seu satureiae.

8) F₁: .ʒ.i.

9) in L₂ nog: anisi.

8) F₁: .ʒ.i.

10) ontbreekt bij NM.

11) F₁: ʒ.ii.

12) F₁: carice; NM: nuc. moschati.

13) F₁ nog: anis; L₂ heeft in plaats masticis: karae myristicae; ontbreekt in NM.

11) F₁: ʒ.ii.

14) het volgende ontbreekt bij NM en in F₁.

[p. 40]

⁺28. Dyaysopum

Dyaysopum es goet¹⁾ iegen alle coude humoren van ⁺den hoefde. ende doet den huuf (fol. 11 v.b.) drogen.⁺ende suvert die kele. ende verdrijft die hoeste. Ende sacht die coude borst entie coude mage. ende quaelecheit vander magen. ende doet zere verteeren. ende es hen goet die etter spuwen. ende iegen apostemen in die longene ¶ Nemt ysope: yris. thimi. melanopiperis. elcs .4.ʒ. ende .12. granen. gliconis. timbre. comijn. elcs .2.ʒ. ende .1.Ѕ. rosen. dragant. venkel. elcs .2.ʒ. ende .15. granen. anijs. carvi, gingebere. lovessce. elcs .1.Ѕ.ʒ. ende .7. granen. zeem dats gnouch si. Men saelt geven nuchtens ende navens met lauwen wine.

+ fol. 11 v.a.b.

1) geen der andere texten geeft aan waarvoor dit praeparaat gebruikt wordt.

+ fol. 11 v.b.

+ hooft huuf hoeste borst mage spuwen longene

29. Dyasenie

Dyasenie heeft sinen name omdat mer senie toe doet ⁺meer dan enech van den andren specien. Het es properleke goet iegen melancolye. ende iegen hert evel. entie gerne droeve sijn. ende iegen alle onverteerlicheit der leveren. ¶ Nemt galigaen. notenmuscaten. nagle. folie. macis. cardamonii²⁾. ligni aloes. lanc peper. gingebere. canele. zedewale. spijc. elcs even vele. senie suldi dobbel nemen. ende haselnoten dobbel. die noten suldi poedren ende roestent ende mingent met zeeme. ende daerna dandre specien. Ende wilmen purgieren melancolye so doeter meer toe boraetsen ende calami³⁾ of senie ende latet staen weyken. ende dan nemt den borne daer af.

+ melancolye hertevel droefheit levere

2) l. cardamomi.

3) l. calamenti; zie L₂ (alia diasena), F₁.

[p. 41]

37.

DIaysopum¹⁾. Recipe ysopi yreos thimi melanopiperis ⁺ān̄ .ʒ.xxx. gliconii tymbre pigani cimini ān̄ .ʒ.xx. carnis dactilorum caricarum passarum enucleatarum maratri ān̄ .ʒ.x. zinziberis anisi carvi levistici ān̄ .ʒ.v. mel quod sutficit. sumatur mane et sero cum tepida.

1) voor de verg. met NM en F₁ zie woordenlijst.

+ fol. 13 r.

33.

Maniacum multum fugat hoc diasene tumultum²⁾.

DIasene dicitur quia plus de sene ponitur ibi quam de ⁺alia specie³⁾. valet proprie multicis⁴⁾ maniacis cardiacis⁵⁾ et tristibus⁶⁾. tota confectio venit libra .i. Recipe sene .℥.iii.⁷⁾ avellanarum assatarum numero .l.⁷⁾ serici combusti .ʒ.ii.⁸⁾ lapis armenici .ʒ.1. lapis lazuli .ʒ.iii.⁹⁾. zuchari .℥.vi.¹⁰⁾ cinamomi .℥.i.¹¹⁾ gariofilorum¹²⁾ galange¹²⁾ piperis²¹⁾ spice ozimi¹²⁾ zinziberis folia¹³⁾ gariofoli¹²⁾¹⁴⁾ cardamomi¹²⁾ croci¹²⁾ zedoarie floris roris marini¹²⁾¹⁵⁾ macropiperis. ān̄ .ʒ.ii.¹¹⁾¹⁶⁾ mellis¹⁷⁾ quod sufficit. detur cum aqua in qua infusum est sene¹⁸⁾ per noctem sub divo¹⁹⁾. Conficitur sic cum melle: avellane bene pulverisate et²⁰⁾ dispumato melle ad ignem decoquantur. deinde pulvis specierum admisceatur. quod valet quartanariis et magis spleneticis.

2) Deze woorden alleen in L₁.

+ fol. 12 r.

3) van Diasene af tot hier ontbreekt in F₁.

4) l. melancholicis.

5) ontbreekt in F₁, waar nog even als bij NM volgt: et aus passions de melancholie.

6) ontbreekt in F₁; tot ℞ ontbreekt in F₁ en NM.

7) NM: sene et avellanarum ān̄ .℥.ii.

7) NM: sene et avellanarum ān̄ .℥.ii.

8) NM: .ʒ.1.

9) NM: .ʒ.i.

10) ontbreekt bij NM; F₁: ʒ.v.

11) NM: .℥.Ѕ.; F₁: .ʒ.iiii.

12) ontbreekt in F₁.

12) ontbreekt in F₁.

21) F₁: noiz muscade.

12) ontbreekt in F₁.

13) l. folii zooals in L₂, NM en MT; ontbreekt in F₁.

12) ontbreekt in F₁.

14) ontbreekt in NM.

12) ontbreekt in F₁.

12) ontbreekt in F₁.

12) ontbreekt in F₁.

15) NM heeft nog: flor. boraginis.

11) NM: .℥.Ѕ.; F₁: .ʒ.iiii.

16) NM: ʒ.i. er volgen daar nog verscheidene andere simplicia.

17) NM: Sacchari et stillatici rosarum; mel. q.s. ontbreekt in F₁.

18) bij NM volgen na sene nog eenige simplicia; de rest ontbreekt.

19) van hier tot het eind ontbreekt in F₁; in de plaats daarvan leest men er: auscuns (vergelijk alia diasenae descript.) i ajustent calamente et boreige (borago) et autres choses qui purgent melancolie.

20) l. cum.

[p. 42]

^{+ +}30. Dyaprassium

Dyaprassium heet na marobie omdat mer indoet^{1) +}dan ander specien. het es goet iegen alle vercoutheit vander borst. jegen die reume. entie vercoutheit van den herssenen die ten monde comt. ende iegen den huuf. dat .8. ste deel es .3. ℔. ¶ Nemt groene marobie .5.ʒ. ende .Ѕ. dragant. pijnappel. amandren. daden. figen. cisoeletarum²⁾. elx .3.ʒ. ende .Ѕ. canele. nagle. notenmuscaten. macis. ligni aloes. spijc. galigaen. gingebere. zedewer. renpontici³⁾. ricolissie. anacardi. dats theodoricum anacardium so wer ment vint. stomicalis⁴⁾: mirre. mastic. galbanum. terbentine. aristologia. dats holewortte. die wortele van caparis. gentiane. melonopiperis⁵⁾. venkel. apie. anijs. mercedonie. bevenelle elx .2.ʒ. hermodactilis. origanum. pencedanum⁶⁾. squinanti. venkelsaet. elcs onder .Ѕ.ʒ. dyptamnis. balustie. colene. pertrec. coste. cardamonium⁷⁾. lencopiperis⁸⁾. carvi. lovesce. satureie: serpentine. pionie. macropiperis. amomi. orobi. elx .1.ʒ. ende .2. granen. sillobalsami. cassia fistula. corael. scavelinge van yvore. of van ysere. carpobalsami. dauci. cretici⁹⁾. elx .1.ʒ. musci. amber ⁺dbeen vander herten vanden (fol. 12 r.a.) hert. elx .14. granen. zeem dats gnouch si. Men saelt geven met wermen wine der ysope in gesoden es.

+ fol. 11 v.b.

+ fol. 12 r.a.

1) vergeten: meer.

+ borst vercoutheit reume herssenen huuf

2) de afschrijver heeft dit woord waarschijnlijk verkeerd overgeschreven; in L₁ enz. staat passularum enucleatarum.

3) l. reupontici.

4) l. storax calamite.

5) l. melanopiperis.

6) l. peucedanum.

7) l. cardamomi.

8) l. leucopiperis.

9) dauci en cretici behooren bij één.

+ fol. 12 r.a.

[p. 43]

ALia diasenae¹⁾

ALia diasenae¹⁾ descriptio. R. senae, unc. iii. cinnamomi, gariofilorum, folii, cardamomi, galangae, macis, ligni aloes, piperis longi, zingiberis, zedoariae, spicae, nucis muscate ān̄ drach .iii. boraginem et calamentum adde²⁾ et caetera quae melancholiam purgant, avellanarum assatarum. l. setae combustae, drach .ii. lapidis armeni, unc .i. lapidis lazuli, drach .iii. zuchari, unc .v. mellis dispumati quod sufficit.

1) Dit praeparaat is uit L₂ overgenomen; het ontbreekt in L₁.

1) Dit praeparaat is uit L₂ overgenomen; het ontbreekt in L₁.

2) zie 19) pag. 41.

20.

DIaprassium³⁾⁴⁾ dicitur a prassio viridi quod ibi plus intrat ⁺quam de aliis speciebus⁵⁾. valet ad omnem pectoris frigiditatem⁶⁾. et maxime ad catarrum et ad cerebri frigiditatem. sanat capitis vertigines et oculorum caliginem⁷⁾: et palatum et arterias⁸⁾ et ad omnem speciem catarri⁹⁾: que fit ex frigiditate mire prodest.²⁴⁾ dentium dolorem mitigat. octava decima pars confecta est .iiii.¹⁰⁾. Recipe prassii .viridis .ʒ.v. et .Ѕ.¹¹⁾ dragaganti pinearum¹²⁾ mundatarum¹²⁾. amigdolarum¹²⁾ pistacearum¹²⁾ carnium dactilorum ficuum²⁶⁾ pinguium²⁶⁾ passularum¹²⁾ enucleatarum¹²⁾ ān̄ .ʒ.iii.¹³⁾ et .Ѕ. cinamomi gariofilorum nucis muscate macis¹²⁾ ligni (fol. 8. v.) aloes galange ⁺zinziberis zedoarie spice liquiricie reupontici anacardi storacis¹²⁾ calamite¹²⁾ masticis mirre galbani terbentine yreos aristologie rotunde radicum caparis gentiane melanopiperis anisi feniculi¹²⁾ aneti seminis apii macedonici¹⁴⁾ saxifragie ān̄ .ʒ.ii. ermodactilorum¹⁵⁾ origani paucedani¹⁶⁾ squinanti¹²⁾ cardamomi leucopiperis carvi levistici vincetoxici¹²⁾ ān̄ .ʒ.i.Ѕ. et grana .ii.Ѕ.¹⁷⁾ balsami¹⁸⁾ pulegii diptami¹⁹⁾ costi piretri satiregie²⁷⁾ basiliconis pionie macropiperis²⁰⁾ amomi sinoni¹²⁾²¹⁾ orobi²⁰⁾ ān̄ .ʒ.i.²²⁾ grana .ii. et terciam partem alterius²⁵⁾ xilobalsami¹²⁾ casiefistule²³⁾ coralli

3) F₁: Diapraxium.

4) tot 5) ontbreekt in F₁ en NM.

+ fol. 8 r.

5) zie 4); tot ℞ bij NM eenigszins anders.

6) L₂: infirmitatem.

7) van sanat af ontbreekt in F₁.

8) in plaats arterias heeft F₁ chaitte (chute) de la luette et à chacie.

9) F₁: reume.

24) tot ℞ ontbreekt in F₁.

10) ontbreekt: ℔.

11) in F₁ vóór dragagant nog amidum.

12) ontbreekt in F₁.

12) ontbreekt in F₁.

12) ontbreekt in F₁.

12) ontbreekt in F₁.

26) NM: caricarum.

26) NM: caricarum.

12) ontbreekt in F₁.

12) ontbreekt in F₁.

13) F₁: .ʒ.iiii.

12) ontbreekt in F₁.

+ fol. 8 v.

12) ontbreekt in F₁.

12) ontbreekt in F₁.

12) ontbreekt in F₁.

14) NM: sinonis zie woordenlijst; F₁: perresil macidon.

15) NM heeft na hermodactyli nog Castaneae.

16) l. peucedani.

12) ontbreekt in F₁.

12) ontbreekt in F₁.

17) NM: gr. i .Ѕ.; F₁: alleen ʒ.i.Ѕ.

18) L₂: balsamitae.

19) NM: abrotoni.

27) NM: thymbrae.

20) ontbreekt bij NM.

12) ontbreekt in F₁.

21) NM heeft in plaats sinoni: ervi.

20) ontbreekt bij NM.

22) bij NM: exagium .i.

25) et terc. part. alt. ontbreekt in F₁ en NM.

12) ontbreekt in F₁.

23) F₁ en NM: cassiae ligneae.

[p. 44]

⁺31. Dyaolibanum

Dyaolibanum dat stremmet tranen van ogen. ende ⁺sacht oude hooftswere. ende geneest apostemen in die kele genut met tyseinen. Dat .6. ste deel es .1. ℔. ¶ Nemt bevercul. opii. cassia lignee. beilde. elx .3.ʒ. mirre onder .Ѕ.ʒ. soffraen. folie. werpont. elx .2.ʒ. amonii¹⁾. renpontici²⁾. elx .2.ʒ. pionie. storacis. macropiperis elx .2.ʒ. spijc. euforbii. lencopiperis³⁾ elx .1.ʒ. ende .1.Ѕ.℈. zeem dats gnouch si. Men saelt geven met wermen wine daerin gesoden es wierooc ende savie.

+ fol. 12 r.a.

+ ogen oude hooftswere kele.

1) l. amomi.

2) l. reupontici.

3) l. leucopiperis.

[p. 45]

rasure¹⁾ eboris¹⁾ carpobalsami²⁾ dauci cretici ān̄ .ʒ.Ѕ. musci ambre ⁺ossis de corde cervi ān̄. grana .xiiii. mellis despumati quod sufficit.³⁾ Conficitur sic in libras .iiii. mellis despumati pone prassium supra dictum aliquantulum contusum .ʒ.vi. et quartam partem¹⁾⁴⁾ pinee recentis cum resina¹⁾ sua¹⁾ et de vino vetustissimo optimo .℥.iii. et bulliat insimul lento igne ad vini consumptionem vel donec pinea aperiatur: et carice bene purgate intus et extra et dactili eodem modo purgati et passe sine granulis suis: pinee et amigdole et pistacee: omnia ista bene mundata pistentur⁵⁾: tamen unumquodque per se pistetur et⁶⁾ postea insimul misceantur in mortario et addatur ibi terbentina: et insimul pistentur et cum predicta melle calido in eodem mortario paulatim posito distemperentur. et post addatur pulvis supradictarum specierum et diu conficiantur. storax vero cum modico melle liquefacta confectioni supermisce sine intermissione. ad ultimum balsamum ambram et muscum supermitte. et iterum bene commisce et usui reserva. datur (fol. 9 r.) in sero cum vino calido in quo coctus ⁺sit ysopus et dragantum.

1) ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

2) in F₁ volgt nog: camphre.

+ fol. 8 v.

3) NM: .℔.iiii.; van hier tot het einde bij NM korter, maar ongeveer op de zelfde manier.

1) ontbreekt in F₁.

4) L₂: .ʒ.v.Ѕ.

1) ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

5) van consumptionem af tot hier verkort in F₁.

6) van postea af tot het eind verkort in F₁.

+ fol. 9 r.

21.

DIalibanum⁷⁾ dicitur ab olibano quia olibanum ibi in ⁺trat⁸⁾. valet ad omnes capitis passiones⁹⁾ lachrymas potenter stringit. dolorem emigraneum et superciliorum sanat. et squinantiam curat datum cum decocsione tipsane¹⁰⁾ .vi. pars confecta est libra .i.¹¹⁾. Recipe castorei opii iusquiami ān̄ .ʒ.iiii.¹⁹⁾ casie lignee .ʒ.ii.℈.ii.¹²⁾ folii croci turis masculi ān̄ .ʒ.ii. reupontici amomi ān̄ .ʒ.i.℈.ii.¹³⁾ mirre .ʒ.1.Ѕ. spice¹⁴⁾ piretri¹⁴⁾ enforbii leucopiperis ān̄ .℈.iii.Ѕ.¹⁵⁾ pionie storacis macropiperis ān̄ .Ʒ.i.¹⁶⁾ mel¹⁷⁾ quod sufficit datur sero ¹⁸⁾¹⁴⁾ cum vino calido in quo coctum sit olibanum et salvia¹⁸⁾.

7) F₁: Diaolibanum; bij NM tot ℞ anders.

+ fol. 9 r.

8) nl. meer olib. dan in andere opiata (LTGl); van Diaolibanum af ontbreekt in F₁.

9) van 8) ontbreekt in F₁.

10) l. ptisane.

11) van ptisane af ontbreekt in F₁.

19) F₁: ʒ.iii.

12) F₁ en NM: .ʒ.ii.

13) F₁: .ʒ.ii.

14) ontbreekt bij NM.

14) ontbreekt bij NM.

15) F₁: .ʒ.ii. et demie. L₁: .℈.Ѕ.; NM: .Ʒ.ii.Ѕ.

16) NM: .Ʒ.ii.

17) aut sacchari bij NM.

18) ontbreekt in F₁.

14) ontbreekt bij NM.

18) ontbreekt in F₁.

[p. 46]

⁺⁺32. Dyaredonabbatis

Dyaredonabbatis es goet iegen pine vander leveren.⁺ende iegen geelsucht. entie tysike sijn ende droge. ende iegen hertevel dat van hitten comt. ende die cranc sijn van langer ziecheit. alse van bernende cortse van hitten comende ¶ Nemt sandali wit ende root. elx .2.ʒ. ende .Ѕ. gomme van arabien. spodii. elx .1.ʒ. asari mastic. cardamomi. spijc. soffraen. sillo. cassie¹⁾. aloes. nagle. galigaen²⁾. notemuscaten²⁾ venkelsaet. canele. tsop van ricolissien. rebarbe. tsaet van serpentinen. biberis³⁾. scariole. porceleine. citrulli. melonis. cucumeris. cucurbite. elx .1.℈. perlen. dbeen vander herten vanden hert elcs .Ѕ.ʒ. suker rosaet⁴⁾ .1.℥. ende .3,ʒ. canfer .7. granen. musci .3. granen ende .1.Ѕ. cyroop van rosen. rosewater dats gnouch si. Men saelt geven nuchtens. ende savonts ende te middage.

+ fol. 12 r.a.

+ fol. 12 r.b.

+ levere geelsucht tysike hertevel rede

1) l. sillocassie.

2) de afschrijver heeft ‘gal. muse.’ niet vertaalt door gallie muscate, maar door galigaen, notemuscaten; F₁ heeft ook noiz muscade maar heeft gallie onvertaald.

2) de afschrijver heeft ‘gal. muse.’ niet vertaalt door gallie muscate, maar door galigaen, notemuscaten; F₁ heeft ook noiz muscade maar heeft gallie onvertaald.

3) l. berberis.

4) l. rosen.

33. Dyapenidion

Dyapenidion heet men na peniden omdat siere ingaen ⁺meer dan andre medicinen. Si es goet iegen alle ziecheit vander longenen. ende iegen hoeste ende heesce stemme entie droge. ende die tysike sijn. dat. .8. ste deel es .1. ℔. ¶ Nemt peniden .16.ʒ ende .Ѕ. pinearum. amandlen wel gesuvert. wit olysaet .4.ʒ. canele. nagle. gingebere. tsop van ricolissien. dragant. gommi arabici. senie. citrulli. cucurbite. cucumers. melonis. elx. onder .Ѕ.ʒ. canfer .7. granen. met cyrope van violetteu dats gnouch si. ¶ Dus suldijt vergadren. Nemt water .1. ℔: violer⁵⁾ .3.℥. ende siedet tegadere tote dat .1. deel dicke wert. dan doeter in peniden. senie. amandelen. citrulli. melonis. cucumeris. cucurbite elc seldi stoten bi hen. ende ziedent met watere ende altoes suldijt roeren. dan doeter toe peniden wel gepulvert. tgroene datter boven ⁺vliet (fol. 12 r.b.) suldi zien dore .1. dorgaetten lepel. dan doet in .1. mortier. ende canfer wel gepulvert ende minget daermet. ende

+ longene hoeste heescheit tysike

5) l. violen.

+ fol. 12 r.b.

[p. 47]

22.

DIarodon abbatis¹⁾ a rosis dicitur que ibi intrant plus⁺quam de aliis speciebus²⁾. nomen accepit abbatis ab abbate de curia compositum³⁾. datur proprie ictericis epaticis ptisicis ethicis et cardiacis qui patiuntur ex calore de acutis.⁴⁾ et ad calefactio nem stomaci pulmonis et totius corporis: et convalescentibus ex longis et acutis egritudinibus mirabiliter auxiliatur et pars .vi. confecta est librae .ii..Recipe sandalorum alb. et rubr. ān̄ .ʒ.ii.Ѕ. draganti gummi arabici spodii ān̄ .℈.ii.⁵⁾ asari spice masticis cardamomi croci xiloaloes gariofilorum gallie muscate⁶⁾ anisi maratri cinamoni succi liquiricie reubarbari seminis basiliconis berberis scariole⁸⁾ portulace papaveris albi¹⁸⁾ citroli melonis cucumeris⁸⁾ et cucurbite ān̄ .℈.i.⁹⁾ ossis de corde cervi margaritarum ān̄ .℈.Ѕ.¹⁰⁾ zuchari candi rosarum ān̄ .℥.i.ʒ.iii¹¹⁾ camphore terciam partem unius .℈. et¹²⁾ grana .vii. musci. grana .iii.Ѕ. syrupi facti de aqua rosarum quod sufficit datur mane¹³⁾¹⁷⁾ et (fol. 9 v.) meridie cum rodostomate⁺vel cum farina¹⁴⁾ si opus fuerit.

1) tot 2) ontbreekt bij NM; tot 3) in F₁; tot ℞ eenigszins anders bij NM.

+ fol. 9. r.

2) zie 1).

3) zie 1).

4) tot ℞ ontbreekt in F₁.

5) F₁: ʒ.ii.

6) F₁: noiz muscade.

8) ontbreekt in F₁.

18) ontbreekt in F₁ en NM.

8) ontbreekt in F₁.

9) F₁: .ʒ.ii.; tot 10) ontbreekt in F₁.

10) zie 9).

11) F₁: .℥.iii.; hierna volgt bij NM nog: coralli, crystalli, sem. lactucae papav. alb. mandragorae ān̄ .℈.i.

12) NM, L₂, F₁, MT: alléén gr. .vii.

13) hierna in F₁ alleen: ou eve fraide (avec eau froide).

17) ontbreekt in NM.

+ fol. 9 v.

14) L₂: aqua frigida; waarschijnlijk is farina een drukfout voor frigida.

23.

DIapenidion dicitur a penidiis qui ibi intrant plus quam ⁺de aliis speciebus¹⁵⁾. valet ad omne vitium pulmonis et tussis: et raucedinem vocis factam ex siccitate¹⁶⁾. ptisicis¹⁷⁾ subvenit¹⁹⁾ .vi. pars confecta est libra .i..Recipe penidiorum .ʒ.xvi.Ѕ.²⁰⁾ pinearum et amigdolarum mundatarum seminis papaveris albi ān̄ .ʒ.iii. et .℈.i.²¹⁾ cinamomi gariofili, zinziberis succi liquiricie dragaganti gummi arabici amidi²²⁾ seminis citroli melonis cucumeris cucurbitarum purgatarum ān̄ .ʒ.1.Ѕ.²²⁾ camphore tertiam partem syrupi²³⁾ violarum quod suf-⁷⁾.

+ fol. 9 v.

15) van Diapenidion af ontbreekt in F₁ en NM.

16) F₁: de fraidor.

17) ontbreekt in NM.

19) tot ℞ ontbreekt in F₁ en NM.

20) F₁: ʒ.xvii. et .Ѕ.; van ℞ af ontbreekt bij NM (drukfout?).

21) L₂: ʒ.iiii. et ℈.i.; NM ʒ.ii. et ℈.1.; F₁ ʒ.ii.

22) L₂ .℈.; NM en F₁: .ʒ.i.

22) L₂ .℈.; NM en F₁: .ʒ.i.

23) L₂: scrup.; NM: .℈.1. F₁ .ʒ.i.

7) in L₂, F₁ NM ook MT) volgen hierna eerst nog: foeniculi, cinamomi succi glycyrrhizoe, rhei harbari.

[p. 48]

⁺dandere specien wel geminct oec daertoe van ierst wel gepulvert. Dit suldi geven nuchtens ende savonts met tyseinen die warm si.

+ fol. 12 r.b.

34. Dyadragantum

Dyadragantum heeft sinen name na dragant. het es ⁺goet iegen alle pine van der longenen die van hitten comt. ende meest in tysiken ende ethyken. ende iegen apostemen in die longene. Ende iegen⁺grote hoeste. die van hitten comt ende van droocheiden vander tongen ende van der stortten. Alse ment nemt so sal ment houden .1. ure in den mont tote dat het begint te smeltene. ende dan salment inwert laten gaen " Nemt wit dragant .2.℥. ende .2.ʒ. amidi. dat sijn amandelen so wer ment vint .1.℥. ricolissien .2.ʒ. peniden......¹⁾ ende .2.℥. saet van citrulli. melonis elcs .3.ʒ. canfer .Ѕ.℈. Men saelt geven met lauwen borne. dat gesoden si op gersten.

+ longene

+ hoeste tonge storte

1) open plek in het HS waar een woord weggelaten is.

[p. 49]

ficit. Conficitur sic. in una libra aque bulliant .℥.iii ¹⁾ violarum ⁺donec aliquantulum conficiantur²⁾. postea coletur et colature addatur libram .1. zuchari: et bulliat donec incipiat inspissari. tunc addantur pinee et amigdole. et semina melonis citroli cucurbite et cucurmia³⁾ queque perse bene contusa cum spatula semper movendo⁴⁾. deinde addantur penidie⁵⁾ subtiliter pulverisate. et cum liquefacte fuerint: illud grossum⁶⁾ quod supernatat cum cacia colando in mortario bene iterum teratur et commisceatur bene agitando⁷⁾. deinde camphora admisceatur⁸⁾ et ad ultimum pulvis predictarum specierum cum predicto syrupo⁹⁾ agitando in mortario moveatur donec incorporetur. detur mane et sero cum ptissana calida: non habentibus calorem cum vino calido.

1) L₂: ℥.ii.

+ fol. 9 v.

2) L₂ heeft in plaats aliquantulum conficiantur: aqua inficiatur aliquantulum; NM usque ad tertias; F₁: als L₂.

3) l. cucumeris.

4) c. spat. semp. movendo ontbreekt in F₁.

5) bij NM staat op de overeenkomstige plaats: penidiorum .ʒ.vi et .Ѕ.; van hieraf heeft NM ongeveer hetzelfde als in L₁ maar verkort.

6) L₂ crassum.

7) van pulverisate af ontbreekt in F₁.

8) in F₁ volgt: et soit meu ou (avec) une spatule.

9) in F₁ volgt alleen: Il soit doné a tisane chaude ou o vin chaut.

27.

DIadragantum¹⁰⁾ a draganto nomen accepit¹¹⁾. sanat⁺omne vitium pectoris et pulmonis quod fit ex calore¹²⁾ maxime ptisicis ethicis pleureticis peripleumonicis¹³⁾ et ad omnem tussim que fit ex caliditate vel siccitate et ad omnem lingue et gutturis asperitatem¹⁴⁾. cum vero sumitur tam diu in ore teneatur donec ibi dissolvatur. medietas est librae .ii.¹⁵⁾. Recipe dragaganti albi .ʒ.ii.¹⁶ gummi arabici albi¹⁷⁾ .℥.1.ʒ.ii.¹⁸⁾ amili .ʒ.Ѕ.¹⁹⁾ liquiricie .ʒ.ii. seminis (fol. 11 r.) ⁺melonis citroli cucurbite²⁰⁾ ān̄ .ʒ.ii.²¹⁾ penidiarum .℥.iii.²²⁾ camphore .℈.Ѕ.²³⁾ syrupi gileni²⁴⁾ quod sufficit²⁵⁾. Conficitur sic semina cum aqua ponantur super zucharum tantum tamen de aqua quod

10) NM: diatragacanthes frigida.

11) van diadragantum af ontbreekt in F₁ en NM.

+ fol. 10 v.

12) L₂: caliditate et siccitate.

13) L₂: et peripneumonicis valet; in F₁ ontbreekt: pleureticis en peripleumonicis.

14) van hier af tot Recipe ontbreekt bij NM; hiervóór ongeveer hetzelfde maar met andere woorden.

15) van 14) af in F₁ alleen: sera tenu en la bouche longuement.

16 NM: ℥.ii.; in F₁: dragagant .℥.iii.

17) in F₁ en NM ontbreekt: albi.

18) F₁: alleen ℥.ii.

19) NM: ℥.Ѕ.; F₁: amidum ℥.Ѕ.

+ fol. 11 r.

20) Bij NM en F₁ nog: sem. cucumeris.

21) bij NM volgen nog: sem. urticae, papaver. alb. ān̄ .ʒ.iii.

22) L₂: ℥.ii.; F₁: .ʒ.ii.

23) F₁: .ʒ.Ѕ.

24) l. galeni; F₁: iulevi (zie: Opus Pandectarum medicinae van Mathaeus Silvaticus en Luminare maius); L₂: violarum.

25) van hier af niets meer in F₁ en NM.

[p. 50]

⁺⁺35. Dyacastoreum

Dyacastoreum es sine name omdat castoreum in de confexie gaet. hets goet iegen swerheit van den ⁺hoefde. Ende iegen tgroet evel. ende jegen swindelinge. ende iegen gedeilde hooftswere. ende jegen scoten die int hoeft scieten. ende jegen sweren. ⁺ende iegen juchtecheit. Ende conforteert alle die lede. Ende meest ten hoefde. Hets goet iegen verstoptheit vander melten. ende vander nieren. ende wederstaet die ziecheit die van couden comt Dat .15. ste deel es .2. ℔ . ¶ Nemt bevercul. mirabolanum. elcs .1.ʒ. granen onder .Ѕ.ʒ. aloes onder. .Ѕ.ʒ. assa fetida. mirre. euforbii. elcs. .1.ʒ. ende .18. granen. folie. atherionii¹⁾. pertrec. ricolissie. dragant. calami aromatici. dats ene maniere van riete. nitri. galbani. spice. squinanti. oppopanac. soffraen. cassie lignee. wit peper. carpobalsami. coloquintide. serapini. renpontici²⁾. storax. canele. calamite³⁾. gingebere. elx .1.ʒ. ende .2. granen. stafisagria. dauci. maratri. persijn. silleris. bacce lauri. coste. drakenbloet. agaricus. cardamomi. wierooc. mastic.: salis. armoniac. zedeware. elcs .1.℈. ende .8. granen. ysope. penlogii⁴⁾. origani. balsamite. oximi⁵⁾. brancce urcine. wortel van diptamnis. rutesaet. aristologia longa. ende rotunda. asari. baccari. salvia. rosen. bedelli. elcs .7. granen: epithini⁶⁾. polipodii. oppobalsami elx⁺(fol. 12 v.a.) .18. granen. alipiados. semen lauriole. radicis. capparis. elcs .2. granen. anacardi. samie⁷⁾. gentiane. corticis mandragore. elx .2. granen. alsene. pencedani⁸⁾. elx .8. granen. yros⁹⁾ .3. granen. ende terdendeel wijn. ende zeem dats genouch si. Men saelt geven in die groete van .1. haselnot. ¶ Men saelt geven iegen die pine van den hoefde met dranke daerin gesoden es lilifage. Ende iegen die levere met dranke vander alsenen. of

+ fol. 12 r.b.

+ fol. 12 v.a.

+ hooft grot evel

+ jucht melte niere coude

1) l. antimonii.

2) l. reupontici.

3) calamite behoort bij storax, dat vóór canele staat.

4) l. pulegii.

5) l. ozimi.

6) l. epithimi.

+ fol. 12 v.a.

7) l. savine zooals in L₁ en L₂.

8) l. peucedani.

9) l. yreos.

[p. 51]

possit zuccharum coopereri: et bulliant usque ad dissolutionem ⁺zuchari. postea colentur per pannum rarissimum et colatum¹⁾ ad decoctionem syrupi coquatur. postea tundatur in mortario bene miscendo pulverem specierum.

+ fol. 11 r.

1) L₁: colatura.

25.

DIacastoreum a castoreo dicitur quod ibi recipitur²⁾. ⁺valet contra gravissimam cephalicam³⁾ epilenticis⁴⁾ vertiginosis⁶⁾. auxiliatur emigranicis et monopagicis. prodest doloribus. paralisim⁵⁾ omnium membrorum emendat et maxime capitis. enfraxim splenis et epatis et renum⁷⁾ solvit: et omnibus egritudinibus secundum frigidum nocentibus obstat⁸⁾ .xvi. pars librae .ii.⁹⁾ Recipe castorei mirabolanorum ān̄ .ʒ.iii. minus gr. .1.Ѕ.¹⁰⁾ ase¹¹⁾ mirre euforbii ān̄ .ʒ.1. et grana .xvii.¹²⁾ aloes .ʒ.1.Ѕ. minus grana .1.¹³⁾ folii⁷⁾ antimonii piretri liquiricie³⁾ draganti calami aromatici nitri⁷⁾ galbani⁷⁾¹⁴⁾ squinanti⁷⁾ opopanacis spice¹⁵⁾ serapini¹⁶⁾ nucis muscate casiefistule piperis longi albi et nigri xilobalsami carpobalsami coloquintide reupontici¹⁷⁾ storacis calamite⁷⁾ zinziberis cinamomi ān̄ .ʒ.i. et grana .ii.¹⁸⁾ staxifragie¹⁹⁾⁷⁾ dauci⁷⁾ maratri petroselini apii³⁾ seminis sileris²⁰⁾ dampnococti²¹⁾ sinoni petrolei storacis rubee²²⁾ sanguinis draconis cardamomi³⁾⁷⁾ turis maioris et minoris²³⁾ agarici³⁾ masticis³⁾ salis armoniaci zedoarie anisi ān̄ .℈.i. grana .viiii.²⁴⁾ saturegie ysopi camedreos pulegii origani balsamite²⁵⁾ ocimi⁷⁾ brance ursine diptami rute seminis²⁶⁾ aristologie

2) van Diacastor. af ontbreekt in F₁ en NM.

+ fol. 10 r.

3) ontbreekt bij NM.

4) NM: comitialibus, wat hetzelfde beteekent; tot paralisim ontbreekt in F₁.

6) zie 9).

5) tot enfraxim ontbreekt in F₁.

7) ontbreekt in F₁.

8) tot ℞ ontbreekt in F₁ en NM.

9) van 6) af ontbreekt bij NM; in de plaats daarvan staat: apoplecticis, paraplecticis, tremulis, resolutione correctis.

10) Bij NM en F₁ alleen: .ʒ.iii.; vóór asae foet. nog bij NM: aloes flav.: .ʒ.i.Ѕ., en in F₁: Aloes .ʒ.i.

11) Fuchsius zegt in zijn uitgave van NM, dat men hier onder asa foetida scordium moet verstaan.

12) NM: .ʒ.i. gr.vii.; F₁: ʒ.1.

13) zie noot 10).

7) ontbreekt in F₁.

3) ontbreekt bij NM.

7) ontbreekt in F₁.

7) ontbreekt in F₁.

14) NM heeft vóór squinanti nog senae.

7) ontbreekt in F₁.

15) Bij NM vindt men de 4 voorafgaande simplicia in deze volgorde: squin. galb. spice. opop.; F₁ heeft de 2 laatste evenals NM.

16) NM en F₁ hebben nog reupontici; zie 17).

17) van 16) af ontbreekt in F₁ en NM.

7) ontbreekt in F₁.

18) F₁: alleen .ʒ.i.

19) l. stafisagrie.

7) ontbreekt in F₁.

7) ontbreekt in F₁.

3) ontbreekt bij NM.

20) NM: cumini lati.

21) l. dampnococci; NM: nigellae; zie 22).

22) van 21) af ontbreekt in F₁.

3) ontbreekt bij NM.

7) ontbreekt in F₁.

23) NM heeft alleen: thuris; F₁ alleen: encens masle.

3) ontbreekt bij NM.

3) ontbreekt bij NM.

24) F₁: .ʒ.i; NM: .ʒ.iii.Ѕ.℈.viii.

25) NM heeft ook nog balsami.

7) ontbreekt in F₁.

26) rute seminis ontbreekt in NM.

[p. 52]

⁺van wilder saelgien. Ende iegen die melte gevet met dranke daerin gesoden es gremil. of saet van alexandrien. Dit neme nuchteren. daer na vaste .6. wilen:

+ fol. 12 v.a.

36. Dyacostum

Dyacostum heet na .1. cruut dat costum heet omdat ⁺ment derinne doet. Hets goet iegen de melte. ende iegen water dat van fleumen comt. ende van melancolyen. dat .12. ste deel es .1. ℔. ¶ Nemt asari. anijs. apie. elcs .3.ʒ. squinanti. melanopiperis. mirre. elx .2.ʒ. ende .1.Ѕ. rebarbe. soffraen. aristologia. elcs .2.ʒ. coste. onder .Ѕ.ʒ. canele. cassia lignee. elx onder .Ѕ.℥. zeem dats gnouch si. ¶ Men saelt geven met dranke daerin gesoden es capparis. of scolopendrie nuchtens ende savonts.

+ melte water

37. Dyayris

Dyayris heeft sinen name na wortelen. die blade sijn gedaen alse lisch ende draget witte bloemen. men heetet yreos. Hets goet dengenen die men quaike⁺verstaen mach wat is seggen van heescheiden. jegen die hoeste die van couden comt. Dat .12. ste deel es .3. ℔. ¶ Nemt. yris .1.℥. coelne. ysope. recolissie. elcs .7. granen of .7.ʒ. dragant. amidi. pinee. canele. gingebere. peper elx .3.ʒ. carnis dactilis. asarum¹⁾. enuclearum¹⁾. elcs .3.ʒ ende .Ѕ. storacis rubei. elx .2.ʒ. ende .Ѕ. zeem dats gnouch si. Men saelt geven savonts met warmen wine.

+ heescheit hoeste

1) 1. passarum enucleatarum.

1) 1. passarum enucleatarum.

[p. 53]

longe¹⁾ et rotunde aaron²⁾ mabathematicon²⁾ asari³⁾ salvie rose⁺bedellii⁹⁾ ān̄. gr. .xvii.⁴⁾ epithimi polipodii opobalsami⁹⁾ (fol. 10 v.)⁺ān̄ grana .xiii.⁹⁾ elimpiados⁵⁾⁹⁾ caparis²⁾ ān̄ grana .xi.⁶⁾ paucedani⁷⁾ absinthii ān̄ grana .vii.⁸⁾ anacardi savine⁹⁾ gentiane corticis¹⁰⁾ mandragore ān̄ grana .xi.¹¹⁾¹³⁾ yreos grana .iii. et tertiam partem unius¹²⁾. mel quod sufficit.¹⁴⁾. datur in modum avellane capitalibus passionibus cum apozimate lilifagi epaticis cum decoctione¹⁵⁾ absinthii vel eupatorii. spleneticis cum aqua caparis vel calamenti. nefreticis¹⁶⁾ granorum solis vel macedonici. accipiatur summo mane et ieiunet usque ad horam nonam¹⁷⁾ patiens.

1) Bij NM ontbreekt longe; er volgt na rotunde nog: brassicae sylvestris decoctae.

2) ontbreekt bij NM.

2) ontbreekt bij NM.

3) van rotunde af ontbreekt in F₁.

+ fol. 10. r.

9) ontbreekt in F₁.

4) NM: gr.xviii.; er volgen dan ambar. gr.x., ossis de corde cervi .ʒ.iii., ossis naris purpurae ʒ.1.

9) ontbreekt in F₁.

+ fol. 10 v.

9) ontbreekt in F₁.

5) L₁: alipiados; NM: laureolae, zie woordenlijst.

9) ontbreekt in F₁.

2) ontbreekt bij NM.

6) F₁: gr.ix.

7) l. peucedani.

8) in L₂, NM, F₁ is peuc. absinth. ān̄ gr.vii. geplaatst achter de volgende rij simplicia zooals in MT

9) ontbreekt in F₁.

10) NM: fol. mandr.

11) NM: siliquas .ii.Ѕ.; F₁: gr.ix.

13) NM heeft nog: serici usti. gr.xii.

12) NM: gr.xiii.; et t.p. unius ontbreekt in F₁.

14) het volgende heeft NM korter en vóór R.

15) in F₁ ontbreekt van hier tot 16).

16) in L₁ ontbreekt na nefr.: cum decoctione.

17) F₁: à tierce.

26.

DIacostum²⁸⁾ dicitur a costo: quod ibi intrat¹⁸⁾. valet proprie ⁺spleneticis et ydropicis et leucoflegmaticis et yposarce que fit sine calore sunt¹⁹⁾. proprie valet spleneticis nefreticis et stranguiriosis optimum est .xii. pars. libra .i.²⁰⁾ Recipe anisi apii asari ān̄ .ʒ.ii. et .℈.ii.²¹⁾ squinanti melanopiperis mirre ān̄ .ʒ.ii.Ѕ. reubarbari croci aristologie rotunde et longe²²⁾ ān̄ .ʒ.ii. et .℈.ii.²³⁾ costi .ʒ.i.Ѕ. cinamomi casie lignee²⁴⁾ ān̄ .ʒ.i. et .℈.i.²⁵⁾ mel quod sufficit. datur cum decoctione caparis vel scolopendrie⁹⁾ sero et mane.²⁶⁾ dosis est .ʒ.ii. cum vino calido.

28) voor de verg. met NM: zie woordenlijst.

18) van Diacostum af ontbreekt in F₁.

+ fol. 10 v.

19) sunt staat hier te veel.

20) van 19) af ontbreekt in F₁.

21) F₁ alleen: .ʒ.ii.

22) F₁ alleen: rotunde.

23) F₁: ʒ i.; L₂ .ʒ.i.℈.ii.

24) L₂: casie fist.

25) F₁ alleen: .ʒ.i.

9) ontbreekt in F₁.

26) het volgende ontbreekt in F₁.

28.

DIairis³⁰⁾ dicitur ab yreos. prodest disnoicis²⁷⁾²⁾ arteriacis^{2) +}tussientibus²⁾. vocem perditam restaurat si fuerit ex frigiditate²⁹⁾ .xii. pars est librae .iii. Recipe yris .℥.i. pulegii ysopi liquiricie ān̄ .ʒ.vi.

30) voor de verg. met F₁: zie woordenlijst.

27) l. dispnoicis.

2) ontbreekt bij NM.

2) ontbreekt bij NM.

+ fol. 11 r.

2) ontbreekt bij NM.

29) si fuerit ex frigiditate ontbreekt bij NM, ook wat hierop volgt tot Recipe toe. In de plaats daarvan vindt men bij NM: prodest ad collumellam quae veluti acus intus pertusa esse videtur, asthmaticos et diffic. spirantes.

[p. 54]

⁺38. Dyacalamentum

Dyacalamentum heeft sinen name na calament. Hets ⁺goet jegen alle deren vander borst dat van couden comt. Ende jegen die quarteine¹⁾ meest in ouden lieden. Hets goet jegen hoeste die van couden comt ende jegen die quarteine²⁾ genut na etene met wine dat .15. ste deel es .2. ℔. ¶ Nemt calamentum. coelne. melanopiperis. sceli³⁾. persijn. elcs .4.ʒ. apiesaet .1.℈. ameos. thuri. dille, canele. gingebere. elcs .2.ʒ. zeem dats gnouch si. Men saelt geven alsoet vorseit es.

+ fol. 12 v.a.b.

+ borst hoeste quarteine

1) deze 3 woorden zijn in het HS weder doorgeschrapt daar zij later (zie 2)) weer terug komen; blijkbaar heeft de copiist zich vergist.

2) zie 1).

3) l. siceli.

⁺39. Dyacodion

Dyacodion es goet jegen alle coude lichamen enti ⁺moru sijn. ende stremmet met regenwateren gesoden of met spodium of met rosewatere. of gesoden met wine eist goet iegen die bloetsucht. ende iegen alle menisoene. ¶ Nemt van olycrude .13. hoefde net te groene no te droge. ende rosen .3.ʒ. ende .Ѕ. acacia. soffraen. ricolissie. elx .1.℥. boli .1.Ѕ.℥. canele. symphiti. ypoquistidos balaustie. elcs .1.ʒ. mirtillorum .1.℥. corael. wit ende root. sumac. drakenbloet. laccc. roris. sirici⁴⁾: elx .1.ʒ. semen portulace .Ѕ.ʒ. ¶ Dus salment vergadren. legt die hoefde van den olycrude in watere dat si bedect sijn. ende hullet wel den pot boven. ende latet also staen .3. dagen. Ende derna seldijt zieden tote dat terdendeel versoden si. ende dan coleret. Ende in die colature doet zeem onder .Ѕ. ℔. ende mirtilli. ende doeter in die

+ fol. 12 v.b.

+ coude lichamen bloetsucht menisoen

4) l. siriaci.

[p. 55]

dragaganti¹⁾ amigdalarum pinearum cinnamomi zinziberis piperis⁺ān̄ .ʒ.iii. caricarum carnium dactilorum passarum emundatarum²⁾ ān̄ .ʒ.iiii.Ѕ.³⁾ storacis rubee .ʒ.ii. et ℈.i. mel⁴⁾ quod sufficit. sumatur sero cum vino calido⁵⁾.

1) bij NM: volgt amyli.

+ fol. 11 r.

2) L₂: enucleatarum.

3) L₂ en NM: .ʒ.iii.

4) NM: mellis aut sacchari.

5) bij NM: Datur cum decocto caricarum, sem. malvae, hyssopi, carnis, palmularum et vino calido vesperi.

29.

DIacalamentum a calamento dictum est⁶⁾. valet precipue⁺ ad omne vitium pectoris⁷⁾ ex frigiditate:¹⁰⁾ maxime hiis⁸⁾ qui in senili sunt etate. valet etiam tussientibus ex frigida causa et quartanariis: si ex eo utuntur post prandium: et post cenam in sero cum vino¹¹⁾ cum duobus .℈. dyagridii et euforbii .vi. in modum nucis ante duas horas accessionis cum apozimate pigani vel roris marini quod prestat quotidianariis .xv. pars est librae .ii. Recipe calamenti pulegii ysopi¹²⁾ melanopiperis siselei⁹⁾ petroselini ān̄ .ʒ.iiii.¹³⁾ et .℈.ii.¹⁴⁾ levistici .ʒ.i.¹⁵⁾ et .℈.i.¹⁶⁾ apii semini .℈.i.¹⁶⁾ ameos thimi aneti¹⁷⁾ cinamomi zinziberis ān̄ .℈.ii.¹⁶⁾ mel¹⁸⁾ quod sufficit. datur post prandium in cena¹⁹⁾:

Hoc nimium confert ad ventris solutionem²⁰⁾.

6) van Diacal. af ontbreekt in F₁ en NM.

+ fol. 11 r.

7) F₁: poumon.

10) tot Recipe heeft NM eenigzins anders.

8) l. eis.

11) van hier tot .xv. pars ontbreekt in L₂; tot Recipe ontbreekt in F₁.

12) ontbreekt in F₁ en NM.

9) ontbreekt bij NM.

13) L₂ en NM: .ʒ.iii.

14) F₁: alleen ʒ.ii.

15) NM: ʒ.ii.

16) F₁: .℈.i.

16) F₁: alleen ʒ.i.

17) NM: anisi.

16) F₁: alleen ʒ.i.

18) NM: mellis aut sacchari.

19) l. et cenam. F₁: après mangier au soir ou vin; NM heeft nog: probe confectam praebeto.

20) Deze woorden alleen in L₁.

31.

DIacodion dicitur a codio: papaver nigrum interpretatur⁺ quod ibi intrat²¹⁾. proprie datur omni solutioni ventris maxime discintericis²²⁾ cum decoctione aque pluvialis in qua sit spodium coctum²³⁾ vel cum aqua rosarum et lientericis cum careno .xii. pars librae .ii.²⁴⁾²⁵⁾ Recipe capita papaverum non minis viridium nec nimis siccorum²⁶⁾

+ fol. 11 r.

21) van Diacodion af ontbreekt in F₁ en NM.

22) NM heeft nog et febricitantibus.

23) NM heeft nog rhus culinarium, myrtus.

24) van 23) af ontbreekt in F₁.

25) van lientericis af ontbreekt bij NM; bij hem volgt nog: et his qui vacant febre cum vino tepido praebetur.

26) bij NM nog: cum exteriori cortice.

[p. 56]

^{+ +}specien wel gepulvert alsoet vorseit es. Ende alse dat zeem gesoden es salmen dat mirtilli zieden in watere. ende van dien watere seldi .1. ℔. zieden metten zeeme al tote dwater al versoden si. daerna seldi versieden die vorseide colature metten zeeme. Ende alse dat zeem dicke gnouch es. so doeter in die vorseide poedere. ende doet af ende minget wel.

+ fol. 12 v.b.

+ fol. 13 r.a.

40. Dyacitoniten

Dyacitoniten doet wel verteeren ende wederstaat walgen. ⁺ende verduwet wint. ende verwarmt die mage. ende es goet iegen menisoen daer die spise al onverteert dore gaet. ende het maect goede roke. ¶ Nemt citoniorum .1. luttel gespoelt in watere ende gesuvert van den scorssen ende van den noten. ende dan gestampt. Ende dan nemt zeem .ʒ. ℔. wel gescuumt. nochtan ware beter. suker genomen .4.ʒ. ende .Ѕ. ende doet te viere. entie sitonien al te gadere gestampt ende latet zieden dat dicke gnouch si. Ende daerna coleret dore enen dorgaetten lepel eist limech ende tay. so eist genouch: Dan doeter in dese specien ¶ Nemt canele. onder .Ѕ.℥. peper .Ѕ.℥. ricolissie. galigaen .Ѕ.℥. naglen. noten muscaten. elx .3.ʒ. ligni aloes. macis. cardamomum. elx .2.ʒ. zedeware .1.ʒ. ¶ Men sal .1. marbersteen besmeeren met rosewatere. ende sprayen derop muskeliaet. ende gieten derop dat vorseide zeem ende suker. ende latet breiden opten steen. Ende alst cout es sal ment sniden lancs ende dweers gelijc atermente. ¶ Ende ⁺wilmen. (fol. 13 r.a.) dese confexie maken met te purgierne humoren. so salmer in mingen scamoneie also menech .℥. alser menig .℔. es van den andren swaer. Ende simpel sonder scamoneye salment geven nuchtens ende navonts met wine.

+ mage walgen wint menisoen

+ fol. 13 r.a.

[p. 57]

numero .xii¹⁾. rosarum .ʒ.iiii.Ѕ.²⁾ croci acacie liquiricie ān̄ .ʒ.i.⁺ boli .℥.Ѕ. cinnamomi simphiti³⁾ ypoquistidos balaustie ān̄ .ʒ.i. myrtillorum .℥.i.⁴⁾ coralli rubei et albi sumac sanguinis draconis lacce⁵⁾ roris syriaci ān̄ .℈.ii.Ѕ.⁶⁾ seminis portulace .ʒ.Ѕ.⁷⁾ Conficitur sic: capita papaverum ponantur in tantundem aque pluvialis quod bene coperiantur et per tres dies ibi dimittantur⁸⁾ et in ipsa aqua usque ad tertiam partem bulliantur: et postea colentur⁹⁾ et in colatura ponatur libram .i.Ѕ.¹⁰⁾ mellis myrtini.¹¹⁾⁺ et in tali melle supradicta admisceantur. Confectio mellis myrtini talis est: in duabus libras mellis dispumati ponatur una libra succi myrtilorum et coquatur ad succi consumptionem: et postea coletur. dosis eius .ʒ.iiii. vel. vi.¹²⁾.

1) Bij NM en F₁: XIII.

2) alle andere texten hebben ʒ.ii.Ѕ.

+ fol. 11 v.

3) ontbreekt in F₁.

4) F₁: .ʒ.i.

5) ontbreekt in F₁ en NM.

6) L₂ en NM: .℈.ii.; F₁: ʒ.ii.

7) F₁: ℥.Ѕ.; van hier af tot conf. mellis myrtini heeft NM met andere woorden.

8) van et af ontbreekt in F₁.

9) et post. col. ontbreekt in F₁.

10) F₁: ℔.Ѕ.

11) het volgende ontbreekt bij NM; tot conf. m. myrt. ontbreekt in F₁.

+ 32.

12) van dosis af ontbreekt in F₁.

34.

Diacitoniten¹³⁾.

DIacitoniten¹⁴⁾ dicitur a citoniis unde fit. valet ad debilitatem⁺ stomaci si fuerit ex frigiditate. appetitum confortat si non deficit ex abundantia humorum. vomitum abstinet. ventositatem precordiorum emendat. et bonum colorem facit: et debilitatem stomaci reparat. lientericis prodest. valet etiam his qui nimiam solutionem habent. facit maxime delicatis hominibus et nobilibus. yliosis confert. bonum odorem et colorem prestat. nota quod si stomacus laborat ex debilitate virtutis digestive debet dari post cibum. si vero ex debilitate retentive ante cibum. Recipe citoniorum in aqua elixatorum a cortice exteriori et (fol. 12 v.) a nucleis interioribus⁺ mundatorum libras .iii. mellis dispumati libras .iiii.Ѕ. supra dicta citonia bene ut diximus mundata et fortiter trita in mortario in caldario cum predicto melle super ignem ponantur: et cum spatula semper agirando bulliant donec inspissari incipiant. Si vis scire quando coctum fuerit: ponatur aliquantulum super marmor infusum aqua rosarum: si non inviscatur ut colligere valeas coctum

13) alleen in L₁.

14) voor de verg. met F₁ en NM zie woordenlijst.

+ fol. 12 r.

+ fol. 12 v.

[p. 58]

⁺41. Dyapapaver

Dyapapaver es ene latuarie iegen die swere in die ⁺borst. ¶ Nemt sop van ricolissien. dragant. gomme van arabie elcs .10.ʒ. wit olisaet. peniden elx .20.ʒ. soete amandelen .10.ʒ. semen sitonii. saet van porceleinen. elx .15.ʒ. semen cucumeris. melonis. citrulli. cucurbite. latuwe. maluwe. elx .8.ʒ. Ende pulvertse ende tempertse met cyrope vyolaet.

+ fol. 13 r.a.

+ borstswere

42. Dyadragantum calidum.

Dyadragantum calidum. dese latuarie heet na dragant. ⁺Si es goet in couder ziecheit. ende jegen die hoeste die van couden comt. ende die node uitwerpen. ende pantysen entie etter spuwen. entie qualec mogen haren adem verhalen. Ende jegen swerheit an die longene ende an die levere. ende conforteert die mage ende doet wel verteren. ¶ Nemt canele. dragant. elx .1.℥. venigriec .1.℥. amandelen. pinee. lijnsaet elx. onder .Ѕ.℥. gingebere. ricolissie. ende tsop van ricollissien. elcs .1.℥.

+ coude ziecheit hoeste spuwen adem longene levere mage

[p. 59]

est: et tunc ab igne deponatur. et pulvis harum specierum cum⁺ spatula semper agitando superspargatur. Recipe cinamomi .℥.Ѕ. zinziberis .℥.i. galange piperis ān̄ .℥.3.¹⁾ gariofilorum nucis muscate ān̄ .ʒ.iii. spice ligni aloes macis cardamomi liquiritie ān̄ .ʒ.ii. zedoarie ān̄ .ʒ.i. deinde super marmor infusum aqua rosarum cum aliquantulo musci distemperatum super marmor spargatur: et cum infrigidatum fuerit cum cultello frustatim incidatur: et si laxativum facere volueris in unaquaque libra apponatur .℥.Ѕ. scamonee trite. tamen cum fuerit calidum antequam supra marmor ponatur scamonea bene comisceatur. laxativum detur cum vino calido in sero. simplex autem detur mane post prandium et post cenam.

+ fol. 12 v.

1) L₂ ℥.Ѕ.

30.

DIapapaver¹¹⁾ quod mirabiliter prodest ethicis thisicis⁺nimium vigilantibus²⁾. confecta est librae .iiii.³⁾ Recipe succi liquiricie dragaganti gummi arabici ān̄ .ʒ.x.⁴⁾ amigdolarum dulcium mundatarum .ʒ.x.⁵⁾ amidi⁶⁾ seminis citoniorum portulace ān̄ .ʒ.v.⁷⁾ seminis melonis et cucurbite et cucumeris⁸⁾ lactuce malve ān̄ .ʒ.viii.⁹⁾ fac pulverem. confice cum succo¹⁰⁾ violarum vel sapa.

11) voor de verg. met F₁: zie woordenlijst.

+ fol. 11. v.

2) Bij NM dient dit praeparaat niet voor de hier opgegeven ziekten maar: asthmaticis, peripuenmonicis, tussientibus, destillatione laborantibus et lienosis; hierna ontbreekt in L₁: tertia pars; men vindt dit wel in L₂.

3) L₂: ℔.ii.

4) bij NM alle simplicia van Recipe af tot amigdolarum ān̄ ʒ.xv.

5) NM 5.v.Ѕ.

6) l. amili.

7) NM: ʒ.iii.

8) bij NM volgt achter cucumeris: et citruli ān̄ ʒ.ii.; dan komt sem. lactuc. enz.

9) Bij NM .ʒ.Ѕ. dan volgt alleen nog: zucchari et drosati quantum satis videbitur.

10) L₂: syrupo.