Eene Middelnederlandsche vertaling van het Antidotarium Nicolaï

Ms. 15624-15641. Kon. Bibl. te Brussel

[p. 4]

[A]

⁺1. Aurea alexandrina

Aurea alexandrina hebben die fisisine vonden properleke iegen alle deeren van den hoefde dat van couden comt. Ende meest iegen die pine van den reume die uten hoefde valt ten ogen ende oren. ende ten tantvleesche nedervalt. Ende iegen alle pine van den lichame dat van couden comt. Dat .8.ste deel vander confexiën es .52.℥. ¶ Neemt asari. carpobalsamum. dats vrucht vander balsemen. beilde elcs .2.ʒ. ende .Ѕ. nagle opii. mirre. cyperi elcs .2.ʒ. balsami. ⁺dats verscheit (f. 9 r.b.) vander balsemen ja waer so gijt vint. folie. zedewale. gingebere. costum. corael. cassia lignea. cicelei. dats sermonteine wer so ment vint. synapi dats senepsaet wer so ment vint. bevenelle. anijs. dille. elx .1.ʒ. ligni aloës. reberbe. bevercul. spijcnardi. calamenti es ene gomme wer so ment vint. oppopanac. anacardi. mastijc. levende sulfer. pyonie. yringiro¹⁾. thuri²⁾ gladie. dats achori wer ment vint. polioen. die ronde aristologie. gentiane. goud.: zelverscume. perlen. blance. bisancie. dbeen vander herten vanden hert elx .1.ʒ. limature of ferringo dats datmen vijlt van ysere werso ment vint. elleborus calami aromatici dats riet wer ment vint. armoniac. pertrec elx .1.ʒ.

+ fol. 9 r.a.b.

+ foi. 9 r.b.

1) l. yringi. ro(sarum).

2) l. thimi.

[p. 5]

et multiformis consistit utilitas¹⁾. Nam cum aliqua indigeremus ⁺medicina eam aut totam aut partem oportet facere: aut certe ab alia persona carissimam²⁾: aut forte corruptam emere cogeremur: aut eam facere totam aut omnino inutilem. aut certe esset impossibile. necessario autem carere ea: aut³⁾ aliquod istorum inconvenientium nos oporteret incurrere. Sed huius⁴⁾ scientia non solum hec vitabuntur incommoda: verum etiam multa inveniuntur commoda⁵⁾. Hac namque doctrina bona fiet medicina. et demum perfecte operabitur corpori abhibita: necnon levior erit expensa. Scire autem quantum de unoquoque genere gummarum et herbarum seminum et specierum inter omnes accipiant medicinas non est inutile. per hoc enim facilis et certa erit notitia emptionis: leve precium et moderata dispensatio.

1) Deze zin ontbreekt in F₂.

+ fol. 1. v.

2) L₂: carissima.

3) ontbreekt in L₂ (drukfout?).

4) hierna ontbreekt: operis, wat in L₂ wel staat.

5) in L₂ volgt nog: consequenter.

1.

Aurea quando datur caput a langore levatur¹⁴⁾.⁺

AUrea alexandrina⁶⁾ dicta est ab auro. alexandrina (f. 2 r.)⁺ab Alexandro peritissimo philosopho⁷⁾ inventa est. proprie valet⁸⁾ ad omne capitis vitium ex frigidate maxime: et⁹⁾ ad omnem reumaticam passionem que a capite ad oculos et aures et gingivas descendit: et ad gravedinem omnium membrorum que fit de eodem humore.⁸⁾ datur eunti dormitum cum vino calido¹⁰⁾ .xviii. pars confecta est .℔ .ii.⁹⁾ Recipe asari carpobalsami iusquiami ān̄.ʒ.ii. et .Ѕ.¹¹⁾;⁸⁾ gariofilorum opii mirre ciperi ān̄ .ʒ.ij. balsami cinamomi folii zedoare⁹⁾ zinziberis costi coralli casie lignee euforbii dragaganti turis meu¹²⁾ storacis calamite saliunce¹³⁾ cardamomi¹⁴⁾ siselei¹²⁾ napei¹²⁾ saxifragie¹⁵⁾ aneti anisi ān̄ .ʒ.i. ligni aloes reubarbari¹⁶⁾ alipte castorei spice galange opoponacis¹⁷⁾ anacardi masticis sulfuris vivi¹³⁾ pionie

14) ontbreekt in F₁ en NM.

+ fol. 1. v.

6) NM: Aurea Alexandri; in L₂ begint dit recept bij Aurea quando datur. tot ℞ veel uitgebreider in F₂.

+ fol. 2 r.

7) ontbreekt: a quo.

8) tot 9) ontbreekt in F₁.

9) zie 9).

8) tot 9) ontbreekt in F₁.

10) in F₂ is deze voorrede uitgebreider, waarbij de schrijver zich blijkbaar van de Lt. Gl. bediend heeft.

9) zie 9).

11) F₁ alleen .ʒ.ii.

8) tot 9) ontbreekt in F₁.

9) zie 9).

12) ontbreekt in F₁.

13) ontbreekt in F₁ en F₂.

14) ontbreekt in F₁ en NM.

12) ontbreekt in F₁.

12) ontbreekt in F₁.

15) in F₂ volgt eerst sinapis.

16) NM reupontici. in F₂ volgt na reu barb. reupont.

17) F₂ opobalsami.

13) ontbreekt in F₁ en F₂.

[p. 6]

⁺ende .2. granen. zeem dats genouch si. Ende men saelt geven in die grote van .1. haselnot met wine alse men slapen gaet.

+ fol. 9 r.b.

2. Adrianum

Adrianum es goet iegen alle deeren van den hoefde dat van couden comt ende iegen swerheit van den⁺ogen. ende iegen ouden hoeftswerc .10.ste deel vander confexien es .5. ℔ ¶ Nemt opii tebaici .3.ʒ. cassia lignee. beide¹⁾ elcs .3.ʒ. ende .Ѕ.℈. euforbium. leucopiperis elcs .2.ʒ. ende .6. coorne ende .Ѕ. sicelei. apiesaet elcs. .1.ʒ. ende .Ѕ.℈. ende .2. coorne. folie. mente diein evenen wast draganti elx .1.Ѕ. riet. oppobalsami. storax. gingebere. silobalsami. saet van macedoniën elx .2.ʒ. ende .5. corne min²⁾ maratri. dats venkelsaet. cynamomi. spice. celtice. costum. renpontice³⁾ piretri. acori. dauci. cretici. dats pasternake: elcs .1.Ѕ.ʒ. ende .6. corne bevercul. serapini. mirre. sop van rosen. cardamomum dat sijn waterkerssen so werment vint. rute. amomisse³⁾ agrestus. ameos elcs .1.℈. ende .4. corne. zeem dats genouch si. Ende men saelt geven met wermen wine daer salie in gesoden es alse men slapen gaet also⁺groet alse .1. haselnot. Ende men saelt oec geven iegen .4.den dach corts vore den acces met wine daer in gesoden es pigami.⁺¶ Ende men saelt oec geven die den steen hebben met wine daer⁺in gesoden es gremil. Ende iegen graveele sal ment oec geven.

+ hoeftswere

1) l. beilde.

2) l. minus.

3) l. reup.

3) l. reup.

+ quarteine

+ steen

+ graveel

[p. 7]

yringi¹⁾ rose thimi acori²⁾ pulegii aristologíe longe gentiane corticis⁺mandragore camedreos fu²⁾ baccarum lauri amei dauci³⁾ macro piperis leucopiperis xilobalsami karvi amomi petrosellini²⁾ seminis²⁾ levistici²⁾ rute seminis sinoni²⁾ ān̄ .ʒ.i. et .Ѕ.⁴⁾ auri purificati⁵⁾ argenti meri albarum⁶⁾ margaritarum blacte bizantie ossis de corde cervi ān̄ .℈.i. et grana .xiiii.⁷⁾ eboris limature calami aromatici piretri ān̄. grana .viiii.⁸⁾ mellis quod sufficit. detur in modum avellane⁹⁾¹⁰⁾ febricitantibus cum acqua calida: non febricitantibus¹¹⁾ cum vino calido¹²⁾.

1) Bij NM volgt nu eerst: carnis palmular. hermodact. alb. et rub.

2) ontbreekt in F₁.

+ fol. 2 r.

2) ontbreekt in F₁.

3) ontbreekt bij NM.

2) ontbreekt in F₁.

2) ontbreekt in F₁.

2) ontbreekt in F₁.

2) ontbreekt in F₁.

4) L₂, F₁ en NM ʒ.Ѕ.

5) in F₁ en F₂ volgen nu: Petrosellini, levistici, meu.

6) F₁ en F₂ ambarum.

7) L₂, F₁, NM alleen gr. xiiii. F₂: ān̄. partes .ii. et .℈.i. et g. xiiii. Bij NM volgen nu eerst: lapid. saphiri, smaragdi, raspidis ān̄. .ʒ.i. Nucis avellanae .ʒ.ii.

8) F₁ .ix. ou .viii..NM gr. xxix.

9) van hier af ontbreekt alles bij NM.

10) tot 11) niet in F₁.

11) zie 10).

12) F₁ en F₂ hebben nog: en allant dormir.

2.

Curat quartanam si sumitur hoc adrianum¹³⁾⁺

ADrianum¹⁴⁾ dictum est quod ab Adriano imperatore romanorum compositum fuit. valet proprie ad omne vitium¹⁵⁾ capitis ex frigiditate et ad gravedinem¹⁵⁾ oculorum et obscuritatem¹⁶⁾ contra emigraneam: datur cum vino calido: ubi cocta sit (fol. 2 v.) salvia in sero in⁺modum avellane: detur etiam quartanariis cum decoctione gentiane vel pigami¹⁷⁾ ante horam accessionis. datur etiam accipitri¹⁸⁾ lapidem habenti. Sed si homini habenti lapidem detur cum vino in quo cocta sit saxifragia vel milium solis. decima pars confecta est libr. i. Recipe opii tebaici. .ʒ.iii. casie lignee iusquiami amborum¹⁹⁾ ān̄ .ʒ.ii. et grana .vi. et tertiam partem unius grani²⁰⁾. siseleos²¹⁾²²⁾ seminis apii ān̄ .ʒ.i. et .℈.Ѕ. et grana .ii.²³⁾ folii ori-

13) deze woorden alleen in L₁.

+ fol. 2 r.

14) F₂ en NM: Antidotum adrianum. tot ℞ bij NM uitgebreider.

15) F₁ dolor.

15) F₁ dolor.

16) tot ℞ ontbreekt in F₁. in de plaats daarvan leest men er: Il n'est ore mie confeit (het wordt tegenwoordig niet meer gemaakt) mais en sun leu (son lieu) est mise Aur. Alex.; tot ℞ ook niet in F₂. Zie 19) pag. 9.

+ fol. 2 v.

17) L₂ origani.

18) F₂: Elle soit donnée et prinze à cellui qui a la pierre. Men heeft hier met eene corrupte plaats te doen. In de Lt. Gl. wordt nergens van een accipter gesproken.

19) Hierna ontbreekt in L₁: ān̄ .ʒ.ii. et .℈.ii. et .Ѕ. (F₁ alleen .ʒ.ii.; F₂ alleen: .ʒ.ii. et .℈.ii.) euforbii, leucopiperis. Dit vindt men wel in L₂, F₁, F₂ en NM.

20) et tert. part. unius gr. ontbreekt in F₁.

21) hierna volgt in F₁: .ʒ.v.

22) van hier tot 23) ontbreekt in F₁.

23) zie 22).

[p. 8]

⁺3. Acharistum.

Acharistum. es goet iegen gebrec. ende iegen alle swerheit⁺ vander borst dat (fol. 9 v.a.) van couden comt. ⁺ende meest iegen higen ende iegen artetike. ende iegen hoeste ende iegen fleumen die vloyen enten monde op comen .6.ste deel es .1. ℔. ¶ Nemt apisaet. costi. opii.indi¹⁾ galbanum. ysope. lijnsaet. tamarindi. elx .1.ʒ. spice. corael. soffraen. silobalsami. cassia fistula. riet. renpontici²⁾ mirre. storax calamita. ende storax liquida. dat sijn beide gommen. calamiten³⁾. oppopanac. bedelli. armoniac. olibani. cicidon. celtice es .1. maniere van soute. averone. acori. asari. roris. siriaci. danni akon⁴⁾, dat es olye van bayen. piretri. armoniac. anijs. sillii. dauci. swert olijcruut ende wit. lovesche. melanopiperis. elx .1.ʒ. ende .1.Ѕ. zeem dats gnouch si. ¶ Ende men salt geven savonts met witten wine warm.

+ fol. 9 r.b.; 9 v.a.

+ fol. 9 v.a.

+ borst higen artetike fleume hoesten

1) staat er te veel; in MT staat tamarindi wat hetzelfde is als foenicon indi van den latijnschen text.

2) l. reupontici.

3) herhaling van (storax) calamita.

4) l. danni alkon.

[p. 9]

gani draganti ān̄ .ʒ.i. opobalsami petroselini¹⁾ macis²⁾ storacis⁺calami³⁾ zinziberis xilobalsami ciperi⁴⁾ carpobalsami⁵⁾ ān̄ .ʒ.i. musci⁶⁾ grana .vi.⁷⁾ seminis maratri⁸⁾ calami aromatici ān̄ .℈.ii. et grana .ii.²³⁾ cinamomi spice¹⁰⁾ croci costi reupontici⁴⁾ piretri acori dauci cretici anisi ān̄ .ʒ.Ѕ. et grana .vi. castorei .ʒ.i. et .Ѕ.¹²⁾ serapini⁷⁾ mirre rose cardamomi amomi rute¹³⁾ agrestis¹³⁾ seminis ameos ān̄ .℈.i.¹⁴⁾ grana .iiii. casie fistule .℈.i.^{15) 16)} Alii addunt lilifagi. .ʒ.ii.¹⁷⁾¹⁸⁾ mellis quod sufficit¹⁹⁾.

1) ontbreekt bij NM.

2) ontbreekt in F₁, F₂ en NM.

+ fol. 2 v.

3) l. calamite.

4) van hier tot 7) ontbreekt in F₁.

5) in L₂, F₂ en NM volgt nog macedonici, waarna F₂ nog macis heeft en NM sinonis.

6) L₂ minus. ook NM en F₂ hebben: minus .gr.vi.

7) zie 4).

8) in L₂, F₂ en NM volgt nu: .℈.ii. et .gr.viii. (F₂ .gr.ix.). in F₁ volgen nu: piretri, acori.

23) F₁: ʒ.ii.

10) ontbreekt in L₂.

4) van hier tot 7) ontbreekt in F₁.

12) L₂, F₂ en NM: .ʒ.Ѕ.

7) zie 4).

13) ontbreekt in F₂.

13) ontbreekt in F₂.

14) F₁: .ʒ.i.

15) hierop volgt bij NM nog: Salviae .ʒ.ii.

16) tot 18) ontbleekt bij NM.

17) L₂, F₁ en F₂: .ʗ.i.

18) zie 16).

19) in F₁ en F₂volgen nog eenige regels, welker inhoud ongeveer overeenkomt met 't geen in men in L₁ vóór ‘Recipe’ vindt.

3.

Catarrum frigidum mire solvit hoc acharistum²⁰⁾.⁺

ACHaristum⁴⁾ sine numere interpretatur. et proprie⁷⁾ datur contra catarrum et contra omne vitium pectoris ex frigiditate.⁴⁾ maxime asmaticis⁷⁾ arteticis tussientibus.⁴⁾ confert fluxum patientibus. flegmaticum per os datum in sero cum vino albo calido²¹⁾ .vi. pars est .libr.i.⁷⁾. Recipe costi galbani opii²²⁾ fenicon¹¹⁾ indi¹¹⁾ ysopi seminis lini⁹⁾ ān̄ .ʒ.i. spice croci²⁴⁾ coralli xilobalsami casiefistule.²⁵⁾ xilocassie calami aromatici reupontici mirre storacis²⁴⁾ calamite²⁴⁾ opoponacis bdellii armoniaci²⁶⁾ olibani²⁷⁾ cicidon celtice²⁸⁾ abrotani acori²⁹⁾ asari²⁷⁾ blacte³⁰⁾ roris siriaci³¹⁾ squille³²⁾ dampnidon piretri²⁷⁾ amomi³³⁾ anisi (fol. 3. r.) psillii ozimi³⁴⁾ dauci levistici maratri miconis²⁴⁾⁺melanopiperis macropiperis leucopiperis floris³⁵⁾ siriaci³⁵⁾

20) deze woorden alleen in L₁.

+ fol. 2 v.

4) van hier tot 7) ontbreekt in F₁.

7) zie 4).

4) van hier tot 7) ontbreekt in F₁.

7) zie 4).

4) van hier tot 7) ontbreekt in F₁.

21) F₂ voegt nog toe: et à ceulx qui ont fièvre avec yaue (eaux) chaude; van ‘per os datum’ af vindt men in F₂ aan het einde van het recept geplaatst.

7) zie 4).

22) NM apii.

11) ontbreekt in F₁.

11) ontbreekt in F₁.

9) Sommige texten hebben: semen lini. (se. lini) leest men in ‘Additio’ behoorende bij Acharistum (fol. 164d Eb), gewoonlijk echter vindt men selini.

24) ontbreekt in F₁.

25) in F₁ volgt eerst nog: ache (apii).

24) ontbreekt in F₁.

24) ontbreekt in F₁.

26) F₂ amomi.

27) ontbreekt bij NM.

28) ontbreekt in F₁.; L₂: spicae celticae.

29) tot 31) ontbreekt in F₁.

27) ontbreekt bij NM.

30) L₂. F₂: Brathyos. ontbreekt bij NM.

31) zie 29).

32) F₁: squille marin.

27) ontbreekt bij NM.

33) NM cinamomi.

34) F₁: vesce (orobi).

24) ontbreekt in F₁.

+ fol. 3 r.

35) ontbreekt in F₁ en NM.

35) ontbreekt in F₁ en NM.

[p. 10]

⁺4. Athanasia

Athanasia es properlike goet iegen die vloet van bloede⁺van den wiven dat men heet menstrua. het es oec goet die bloedende sijn boven of beneden ¶ Men saelt geven met regenwatere daer wegebrede in gesoden es. Men sal oec tsop vander wegebreden doen op .1. marbersteen ende wriven tsop met lapis ematices. dats .1. steen. Ende men sal wriven so lange tsop dat bloet root wert. dan salment geven, metter medicinen getempert. Dits oec goet iegen dbloeden vanden nese ende doet stremmen ¶ Nemt caneele. cassia fistula: elx .3.ʒ. ende .8. corne. soffraen. squinanti dats planecruut so wer ment vint. storax calamite. valeriane. beilde. veronicis¹⁾. anijs. apie. elcs. onder .Ѕ.ʒ. ende .3. granen spice. folie. bevercul. mirre. ematices. wit corael. drakenbloet. comijn. coste. bolum armenicum. cinfitilemas²⁾. operment³⁾. asari. acori. mandragore. polyoen. bacce lauri lencopiperis⁴⁾. persijn van macedoniën elx .1.Ѕ.ʒ. zeem dats gnouch si = Men saels geven .3,ʒ. metten vorseiden sope op den ⁺steen gewreven ¶ Ende hets goet iegen .3. manieren van menisoene alse lyenteria. ende dissenteria. ende dyaria; menisoen.

+ fol. 9 v.a.

+ menstruum bloet

1) l. vetonice. zie woordenlijst.

2) l. simfiiti. lenias.

3) staat er te veel (lenias .i. auripigmentum Lt. Gl. 178, H).

4) l. leucopiperis.

+ menisoen

[p. 11]

ān̄ .℈.ii.¹⁾ elempnii .℈.i. et .Ѕ.²⁾ ellebori nigri zinziberis ān̄ .℈.i.³⁾⁺mel quod sufficit⁴⁾.

1) F₁: .ʒ.ii. Vóór elempnii staat in F₁ nog: ros marin.

2) F₁: .ʒ.i. et .Ѕ.

3) F₁: .ʒ.i.

+ fol. 3 r.

4) in L₂ volgt nog: sumatur c. vino cal. in sero.

4.

Dissintiendos subvenit athanasie⁵⁾.

ATHanasia⁶⁾ .i. immortalis proprie valet ad fluxum sanguinis⁺mulieris. datur cum succo plantaginis:⁷⁾ qui succus debet prius duci super lapidem molarem cum lapide emathitide tamdiu donec in sanguineum colorem vertatur: et cum tali succo distemperata medicina detur. et eadem bombice intincta et sepius in vulva missa sanguinem constringit. hoc quidem facit emothoicis cum tali ordine distemperata.⁸⁾ et naribus actracta fluxum sanguinis narium sistit. Sexta pars confecta est libra .i.⁹⁾. Recipe cinamomi casie¹⁰⁾ ān̄ .ʒ.iii. et grana .vi.¹¹⁾ croci orientalis¹²⁾ squinanti storacis calidi¹³⁾ fu sileris¹⁴⁾ iusquiami apii dauci anisi¹⁵⁾ opii ān̄ .ʒ.i. et .Ѕ. et grana .iii.¹⁶⁾ spice folii¹⁷⁾ castorei¹⁸⁾ mirre lapidis emathitis sanguinis draconis coralli rubei mumie²²⁾ costi boli simphiti²²⁾ lempnias¹⁹⁾ asari acori corticis mandragore pulegii²⁰⁾ baccarum²¹⁾ lauri meu²²⁾ macropiperis leucopiperis petroselini ān̄ .ʒ.i.²³⁾ mellis quod sufficiat. dosis eius est .ʒ.iii.²⁴⁾ cum succo plantaginis propinata lientericis discintericis et ad diariam valet²⁵⁾.

5) deze woorden alleen in L₁.

6) tot ℞ zeer verkort bij NM.

+ fol. 3 r.

7) tot 9) ontbreekt in F₁.

8) F₂ heeft hierna eerst: elle assouaige merveilleusement le flux de ventre.

9) zie 7).

10) L₂, F₁, F₂ en NM hebben cas. fist.

11) L₂ en F₂: .ʒ.iii. et .gr.viii.; F₁: .ʒ.iii.; NM: .ʒ.iii. et .gr.vii..

12) ontbreekt in L₂, F₁, F₂ en NM.

13) l. calamite.

14) in F₁ volgt nu: vetoine, in F₂: be- tonice, karabe.

15) in L₂ volgr nu eerst: Charabe.

16) F₁ alleen: .ʒ.i. et .Ѕ.

17) F₁ fuille (feuilles) de girofle. zie folium in de woordenlijst.

18) ontbreekt bij NM.

22) ontbreekt in F₁.

22) ontbreekt in F₁.

19) F₁ auripiment; NM helenii.

20) L₂, F₁, F₂ en NM: polii, wat wel juister zal zijn dan pulegium; ook in MT staat polyoen, wat steeds als vertaling dient van polium.

21) NM folior.

22) ontbreekt in F₁.

23) L₂, F₁, F₂ en NM: .ʒ.Ѕ. Bij NM volgen nog verscheidene simplicia.

24) van hier af niets meer in F₁.

25) zie 24).

[p. 12]

⁺5. Alcancalon

⁺Alcancalon suldi geven iegen febre acuta. dats .1. eenperlijc corts met cyrope vyolaet. ende doeter toe⁺warm borne. Men saelt oec geven iegen tertiane met .2. of met .3.℈. goeder rebarben. of met watere getempert lau.⁺ so eist goet (fol. 9 v.b.) iegen ogen die verhit⁺sijn van den dome van coleren. of van eenperliken cortsse die⁺van hitten comt. ende iegen die geelsucht suldijt geven met sope vander scariolen of met venkelsope gesoden met polipodium. .8.ste deel es .2. ℔. ¶ Nemt mirabolani citrini. kebuli ende elcs .8.ʒ. ende .8. granen. mastic. .2.ʒ. ende .1.Ѕ.℈. tamarindi .3.℥. berberis. rebarbe elx. .1.ʒ. ende .3. granen. cassia fistula .4.℥. ¶ Dus seldijt conficieren. in .2. ℔. waters suldi zieden violen .1.Ѕ.℥. tote dat water begint te verwene. dan doet af. ende nemt van den sope gnouch ende dwaet daer mede cassia fistula ende tamarindis van haren steenen. ende derna suldijt zien. ende doeter toe suker onder .Ѕ. ℔. ende doet zieden dat sop tote dat al versoden si. dan so nemt die waschinge vander cassia fistula ende van tamarindi. ende ziedet so dat dicke werde metten sukere. ¶ Ende dus suldijt proeven oft gnouch si. Ende oec alle confexien met sukere gesoden. lates vallen enen dropel op .1. marbersteen. vlotet niet no en breidet. so eist gnouch. Ende also met zeeme. Dan suldijt afdoen ende luttel laten coelen. dan doeter in die vorseide poedren. ende minget met .1. spatule. ende dan bestadet ¶ Dit seldi geven savonts met wermen wine .3.ʒ. of met wermen borne.

+ fol. 9 v.a.b.

+ rede

+ tertiane

+ fol. 9 v.b.

+ rede

+ geelsucht

[p. 13]

5.

Alcancalon istud febribus confert peracutis¹⁾.⁺

ALcancalon²⁾³⁾ .i. unctum bonum.²⁾⁴⁾ datur patientibus acutas febres cum syrupo⁵⁾ violato⁵⁾ vel aqua frigida⁶⁾. datur tertianariis et duplici tertiane cum duobus .℈.⁷⁾ aut tribus boni⁵⁾ reubarbari. et aqua tepida distemperatum³⁾ et bibitum mirabiliter (fol. 3 v.) medetur⁴⁾⁺et datur contra caliginem oculorum patientibus ex fumo⁸⁾ et calore⁸⁾:³⁾ vel ex acuta febre. epatycis⁴⁾ yctericis datur³⁾ cum succo scariole⁴⁾ vel feniculi: aut cum decoctione capillorum veneris³⁾ .viii.⁹⁾ pars. est librae .ii.⁴⁾ Recipe mirabolanorum citrin. kebul. corticis¹⁰⁾. ān̄ .ʗ.vii.¹¹⁾ indorum .ʗ.vii. squinanti¹²⁾ portulace violarum scariolarum¹⁰⁾¹³⁾ ān̄ .℥.Ѕ.¹⁴⁾ bellirici emblici ān̄ .ʒ.i. et .gr.vii.¹⁵⁾ masticis .ʒ.ii. et .℈.i.¹⁶⁾ tamarindi .℥.iii. floris nenufaris berberis⁵⁾ ben rubei⁵⁾¹⁷⁾ reubarbari¹⁸⁾ ān̄ .Ʒ.i. et grana .iiii.¹⁹⁾ medulle²⁰⁾ casiefistule²⁰⁾ .℥.iiii.²¹⁾ conficitur sic²²⁾ in duabus libris aque pone syrupi²³⁾ violati²³⁾ .℥.Ѕ.²⁴⁾ et bulliat donec aliquantulum coloretur²⁵⁾ aqua.²⁶⁾ postea ab igne deponatur et coletur. de eadem aqua accipiatur quod sufficiat ad abluendum casiam fistulam et tamarindos. cola per catiam et cum alia aqua addatur libra .i. et .Ѕ. zuchari et bulliat usque ad aque consumptionem²⁷⁾. postea addatur lotura²⁸⁾ casiefistule et tamarindorum et iterum bulliat ad spissitudinem²⁹⁾. Si vis probare si coctum sit: ponatur³⁰⁾ super marmore: et si adhereat quasi mel coctum est:²⁶⁾ et tunc ab

1) deze woorden alleen in L₁.

+ fol. 3 r.

2) L₂: Evangelon .i. nuntium bonum; F₂: Alchanca lon c'est à dire bon commencement. NM: angelokalos. tot ℞ korter bij NM.

3) tot 4) ontbreekt in F₁.

2) L₂: Evangelon .i. nuntium bonum; F₂: Alchanca lon c'est à dire bon commencement. NM: angelokalos. tot ℞ korter bij NM.

4) zie 3).

5) ontbreekt in F₁,

5) ontbreekt in F₁,

6) F₁ tiede.

7) F₁ .ʒ.

5) ontbreekt in F₁,

3) tot 4) ontbreekt in F₁.

4) zie 3).

+ fol. 3 v.

8) L₂: ex fumo cholerae rubeae. F₂: par fumée ou par colère rouge. F₁: qui vient de cole (colère). NM heeft dit niet.

8) L₂: ex fumo cholerae rubeae. F₂: par fumée ou par colère rouge. F₁: qui vient de cole (colère). NM heeft dit niet.

3) tot 4) ontbreekt in F₁.

4) zie 3).

3) tot 4) ontbreekt in F₁.

4) zie 3).

3) tot 4) ontbreekt in F₁.

9) L₂ .ix.

4) zie 3).

10) ontbreekt in F₁ en NM.

11) L₂: .ʹ.viii.

12) ontbreekt in L₂, F₁, F₂ en NM.

10) ontbreekt in F₁ en NM.

13) NM: violar. purpurearum.

14) F₁: .ʒ.Ѕ.

15) F₁: .ʒ.i.; F₂: :ʒ.i. et .gr.vi. nu volgt in F₂ eerst: sem. maratri .ʒ.ii. et .gr.viii. cal. arom. .ʒ.ii. at .gr.ii. cinnam. spice, croci, costi.

16) F₁: .ʒ.ii. et .Ѕ.; F₂: .ʒ.ii. et .℈.ii.; NM: .ʒ.i. .℈.i.

5) ontbreekt in F₁,

5) ontbreekt in F₁,

17) F₂; been alb. et rub.

18) ontbreekt bij NM.

19) L₂ en NM: .ʒ.i. et gr. iii.; F₁: .ʒ.iii.

20) F₁: cassiafist. moêlle de veau.

20) F₁: cassiafist. moêlle de veau.

21) F₁: .ʒ.iiii.

22) Bij NM vindt men ongeveer dezelfde bereidingswijze met andere woorden beschreven.

23) F₁, F₂ en NM: violar.

23) F₁, F₂ en NM: violar.

24) F₁ en F₂: .ʒ.i.

25) NM: ad tertias coquito. F₁: doqueil l'aive seit degastée (totdat het water verdampt is).

26) tot 27) ontbreekt in F₁.

27) zie 26).

28) ontbreekt in F₂.

29) ontbreekt in F₁.

30) ontbreekt: gutta, wat wel in F₂ voorkomt.

26) tot 27) ontbreekt in F₁.

[p. 14]

⁺6. Antimoron

Antimoron es goet jegen hoeftswere die achter den⁺hoefde es¹⁾. ende iegen litargiën. ende iege²⁾ swindelin linge van hoefde voren dat met ere donker heit comt.ende jegen gescot of fledercijn in de hanke. ende iegen verstopte lendenen. ende iegen die baermoeder. ende iegen artetike in de handen ende iegen ongedane varwe. ende iegen⁺alle ziecheit van viscoser fleumen ende datter met geminct es. entie haer spise quaelike verteeren mogen. Ende purgiert fleume ende⁺rode colere ende waterachtige humoren .8.ste deel es .1. ℔. ¶ Nemt aloë .5.ʒ. ende .Ѕ. ende .6. granen. soffraen. .1.Ѕ.ʒ. ende .5. granen. silobalsami .1.℈. ende .2. granen ende .Ѕ. canele .1.ʒ. ende .5. granen. ellebori nigri .1.Ѕ.℈. scamoneie .1.ʒ. ende .5. granen asari .1.ʒ. ende .5. granen. yreos .1.ʒ. serpentine .1.℈. ende .2. granen ende .1.Ѕ. cassia lignea³⁾ .1.ʒ. ende .5. granen. mastic. .1.ʒ. ende .5. gran. coloquintida dats oec scamoneie so wer ment vint. agaricus.⁺nitri. euforbii. bevercul elx .1.ʒ. ende .5. (fol. 10 r. a) granen. apie. petrocilium. persijn van alexander elx .1.ʒ. ende .5. granen. laureola⁴⁾ .1.ʒ. ende .5. gran. zeem dats gnouch si = Men saelt savonts geven met wermen watere in de groete van .1. kerstaengiën.

+ fol. 9 v. b; 10 r.a.

+ hoeftswere litargie fledercijn lendenen

1) zie litargie in de woordenlijst.

2) l. iegen.

+ fleume

+ humoren

3) waarschijnlijk verkeerd; Antimoron is een laxat. (NM. Lt.Gl.), dus wordt waarschijnlijk cass. fist. bedoeld, dat laxeerend werkt. Zie verder cassia in de woordenlijst.

+ fol. 10 r.a.

4) zie in de woordenlijst.

7. Antidotum emagogom

Antidotum emagogom⁵⁾ es also vele te verstane alse menstrualijc bloet te leidene uten wiven alse van der moeder die haer purgatiën gewoenlijc niet en⁺heeft. Het purgeertse alte wel ende leit menstrua.⁺ende scoort den steen in de blase ende doet wel orine⁺maken. ende geneest die coude pisse. entie swere vander leveren

5) l. emagogum.

+ menstrua

+ steen

+ orine

[p. 15]

igne deponatur. et aliquantulum¹⁾ infrigidari permittatur. deinde⁺supradictarum specierum pulvis superspargatur. et cum spatula¹⁾ agitetur donec¹⁾ incorporetur¹⁾. dosis eius est .ʒ.iii.²⁾ ut superius dictum est sero et³⁾ mane cum aqua tepida datur.

1) ontbreekt in F₁.

+ fol. 3 v.

1) ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

1) ontbreekt in F₁.

2) tot 3) ontbreekt in F₁.

3) zie 2).

6.

Istud antidotum confert canis mulierum⁴⁾⁺

ANtimaron⁵⁾²⁾ .i. contra mortem quod³⁾ facit cephalargicis litargicis⁶⁾ stomaticis¹⁾ sciaticis⁷⁾ podagricis²⁾⁸⁾ et de matrice laborantibus discoloratis³⁾⁶⁾ nefreticis:⁹⁾ et omnibus (fol. 4 r.) qui de tenui¹⁾ aut viscoso⁺ flegmate affliguntur. et his qui cibos non digerunt.²⁾ flegma et coleram purgat et aquosos humores cum ventositate .viii. pars confecta est. libra .i.³⁾ Recipe aloes .ʒ.v. et .Ѕ. et grana .vi.¹⁰⁾²⁾ casiefis .ʒ.i. et grana .vi. et .Ѕ. maratri¹¹⁾ masticis ān̄ .℈.ii. grana .v.¹²⁾¹³⁾ croci .ʒ.Ѕ. asari .℈.ii. et grana .v. et¹⁴⁾ silobalsami .℈.ii.¹⁵⁾ et grana .ii. et .Ѕ.³⁾¹⁶⁾ cinamomi .℈.ii. et grana .v.¹⁷⁾ yreos¹⁸⁾ .ʒ.i. aaron¹⁹⁾ draguntee ān̄ .℈.i. et grana .ii. et .Ѕ.²⁰⁾ agarici colloquintide²¹⁾ nitri euforbii castorei²²⁾ ān̄ .ለ:ii. et grana .v. alexandrii²³⁾ apii²²⁾ petroselini ān̄ .℈.ii. et grana .v,²³⁾ ellebori nigri .ʒ.Ѕ.²⁴⁾ diagridii .℈.ii. et grana .v.²⁵⁾²²⁾ cocognidii .℈.ii. grana .v.²⁶⁾²³⁾ mel quod sufficit²⁷⁾.

4) deze woorden alleen in L₁.

+ fol. 3 v.

5) L₂ Antimorum, F₁ Athanaton, F₂ Anthamiron, NM Diatamaros.

2) tot 3) ontbreekt in F₁.

3) zie 2).

6) ontbreekt in F₂.

1) ontbreekt in F₁.

7) ontbreekt in F₁ en NM.

2) tot 3) ontbreekt in F₁.

8) ontbreekt in F₂.

3) zie 2).

6) ontbreekt in F₂.

9) van hier tot ℞ eenigszins anders bij NM.

1) ontbreekt in F₁.

+ fol. 4 r.

2) tot 3) ontbreekt in F₁.

3) zie 2).

10) F₁: .ʒ.i. et .Ѕ.

2) tot 3) ontbreekt in F₁.

11) ontbreekt in F₂ en NM.

12) F₂: .℈.ii. et .gr.vi.

13) tot 16) ontbreekt bij NM.

14) F₂ cassie.

15) L₂ en F₂: .℈.i.

3) zie 2).

16) zie 13).

17) F₁: .ʒ.i.: F₂: .℈.iii. et .gr.v.

18) in F₂ volgt ameos.

19) ontbreekt bij NM.

20) F₁: .ʒ.i.; F₂ nog eens: cinamomi .℈.iij.

21) ontbreekt in F₁.

22) tot 23) ontbreekt in F₁.

23) zie 22).

22) tot 23) ontbreekt in F₁.

23) zie 22).

24) F₁: .ʒ.iii.

25) F₁: .ʒ.ii.; NM: .℈.iii. et .gr.v.

22) tot 23) ontbreekt in F₁.

26) bij NM volgt nog: turpeti exag .Ѕ.

23) zie 22).

27) in L₂ en F₁ volgt nog: datur in modum castaneae in sero cum aqua calida.

7.

ANtidotum²⁸⁾ .i. contradatum emagogum .i. sanguinem⁺ menstrualem ducens: valens ad multas mulierum passiones. matricem que non usu purgatur purgat mirabiliter: menstrua educit. et fetus²⁹⁾ in utero occidit: quod postea extrahit. et post partum que non sunt pur-

28) tot ℞ in F₁ sterk verkort.

+ fol. 4 r.

29) L₂ en F₂: foetum. NM: foetum mortuum excutit.

[p. 16]

⁺⁺entie verstoptheit. Entie hartheit van der melten. dat men den coeke⁺heet dat geneset. Ende het doet groet goet alle dien dingen binnen.⁺ende doet die mage wel verteren. Ende sacht die pine die⁺colica passio hebben. ende die haer spise niet onthouden en mogen⁺Ende verdrijft die fleume ende artetike. ende ontstopt die lendenen.⁺Ende so wie diet drinct het bringt hem gesontheit in den live. Ende in wiven werket sterkeleke ende es hen nuttelec. Men moet oec wachten dat mens niet en geve hen die de bloetsucht hebben. Of spenen int fondament. of die menstrua te poente hebben. Want het soude hen doen vloyen bloet in dese ziecheiden. of die bloet pissen. .4. deel es .1. ℔. ¶ Nemt asari. acori. armoniac. semen antriplicis¹⁾ maratri elx .1.ʒ. ende .10. granen. anijs .1.ʒ. aristologia longa bijvoet. affodillus. elx .2.ʒ. ende .14. granen coelne. sanctorie .1.℈. ende .7. granen. sanctorie die groete. dauci elcs .1.ʒ. lauwerblade onder .Ѕ.ʒ. ende .3. gran. ricolissie. lupini. melancii elcs .2.ʒ. ende .1.℈. mirre .1.ʒ. ende .9. granen. orobi .1.℈. mercedonici. dats persijn van mercedonie .1.℈. pertrec .1.ʒ. ende .9. granen. piperis nigri .2.ʒ. ende .7. granen. pyonie .1.℈. ende .7. granen. apie. savelboem elx .1.℈. silobalsami .1.℈. ende .4. granen. opii .1.℈. rutesaet .1.ʒ. ende .9. granen gingebere .1.℈. ende .14. granen. groffels nagele .1.ʒ. die wortele van caparis. comijn elx .1.ʒ. zeem dats genouch si ¶ Men saelt geven also groet alse .1. haselnot met lauwen watere. Ende es men sonder corts so sal ment met wine geven. of met mulsa.

+ fol. 10 r.a.

+ levere

+ melte

+ mage

+ colica pas.

+ fleume

+ lendenen

1) l. atriplicis.

[p. 17]

gate purgat. et ad salutem perducit. petram in vesica rumpit et⁺ purgat. urinam¹⁾ movet¹⁾. stranguirium sanat. epatis enfrasim curat. selirosim²⁾ in splene sanat: ed ad omnia interiora³⁾ magnum bonum facit et ad stomaci indigestionem.⁴⁾ et eos sanat qui colicam patiuntur. nefreticis prodest.⁵⁾ hoc autem qui biberit sanitatem obtinebit⁶⁾:⁷⁾ vel aliqando emoroidas provocat.⁵⁾ viam totius corporis aperit: et fetum mortuum⁶⁾ et secundinam educit. et vesicam purgat: stomacum calidum facit. ventositatem consumit. vomitum compescit⁸⁾. tamen in (fol. 4 v.) mulieribus⁺ nihil operatur fortius ad omnia que illis sunt utilia:⁹⁾ propter quod cavendum est patientibus emoroidas: aut fluxum ventris: aut discinteriam. nona¹⁰⁾ pars confecta est libra .i. Recipe asari¹¹⁾ acori amomi¹²⁾ seminis atriplicis maratri ān̄ .℈.i. et .gr.vi.¹³⁾ anisi .℈.ii.¹⁴⁾ aristologie longe artemisie casie¹⁵⁾ fistule¹⁵⁾¹⁶⁾ ān̄ .℈.ii. et gr.xiiii.¹⁷⁾¹⁸⁾ centauree minoris¹⁹⁾ .℈.i. et .gr.vi.^20)21)22) centauree maioris .℈.ii.²³⁾¹⁹⁾ dauci cretici .℈.ii.²⁰⁾ ellebori nigri .℈.i.²⁴⁾ foliorum lauri .℈.i.Ѕ. et gr.iii.²⁵⁾ liquiricie .ʒ.i. et .℈.i.²⁶⁾¹⁹⁾ lupini .ʒ.ii. melancii .℈.ii. mirre .℈.ii. et gr.xiiii.²⁷⁾ orobi .℈.i.²⁸⁾ stipteree²⁹⁾ .℈.ii.¹⁸⁾ macedonici .℈.ii. et gr.xiiii.²¹⁾ piretri³⁰⁾ .℈.ii. et gr.xiiii. piperis³¹⁾ .ʒ.i. et .℈.ii. et gr.vii.³²⁾ seminis rute³³⁾ .℈.ii. et gr.xiiii spice .℈.ii. et gr.xiiii. pulegii³⁴⁾ .℈.ii. et gr.xiiii.²⁰⁾³⁵⁾ pionie .℈.i. et gr.vii.³⁶⁾ ciperi .℈.i.³⁷⁾¹⁹⁾ sinoni .℈.ii.³⁸⁾ squinanti .℈.i. et gr.xiii.²⁰⁾³⁹⁾ gariofilorum .℈.ii.¹⁾ radicis caparis cimini zinziberis²⁾ ān̄ .℈.i.³⁾ apii⁺ savine ān̄ .℈.ii. et gr.xiii.⁴⁾⁵⁾ xilobalsami .℈.i. et gr.xiiii.⁶⁾ mel quod sufficit. datur in modum avellane maioris⁵⁾ cum aqua calida⁷⁾ post balneum si cum⁸⁾ febre est⁹⁾ si vero sine febre cum vino aut mulsa dabis⁶⁾.

+ fol. 4 r.

1) ontbreekt bij NM.

1) ontbreekt bij NM.

2) l. sclirosim.

3) F₂: membres.

4) in F₂ volgt eerst nog: et guerit ceulx qui ne contiennent point la viande. Elle met hors puissaument le fleume.

5) tot 6) ontbreekt bij NM.

6) zie 5).

7) tot 8) staat in F₂ vóór ‘nona pars confecta etc.’.

5) tot 6) ontbreekt bij NM.

6) zie 5).

8) zie 7).

+ fol. 4 v.

9) tot ℞ niet bij NM.

10) L₂: octava nona pars.

11) NM: sem. intybi.

12) in F₂ vóór ‘sem. atripl.’ nog: risi.

13) L₂: .ʒ.i. et .gr.vi.; F₁: .ʒ.i.

14) F₁: .ʒ.ii.

15) ontbreekt in F₁.

15) ontbreekt in F₁.

16) ‘Dicunt doctores quod hic per cassiam fistulam intelligere debemus, cassiam ligneam, quod satis videtur consonum, si naturam antidoti bene consideraveris’ (additio bij Ant. haemag. in L₂). zie verder woordenlijst.

17) F₁: ʒ.ii.

18) tot 21) onbreekt bij NM.

19) tot 20) ontbreekt in F₁.

20) zie 19).

21) zie 18).

22) L₂ en F₂: .℈.i. et gr.vii.

23) F₁: .ʒ.i.

19) tot 20) ontbreekt in F₁.

20) zie 19).

24) F₁: .ʒ.i.

25) F₁: .ʒ.i. et .Ѕ.

26) F₁: .ʒ.i.

19) tot 20) ontbreekt in F₁.

27) L₂: .℈.i. et gr.xiv. in F₂ volgt nu eerst nog: piperis.

28) NM: ervi.

29) tot 30) ontbreekt in F₂.

18) tot 21) onbreekt bij NM.

21) zie 18).

30) zie 29).

31) F₂ en NM: pip. nigri.

32) F₂: .ʒ.i. et ℈.ii. et gr.xiiii. tot 35) ontbreekt in F₂.

33) zie 37).

34) F₂: smirnis (myrrhae).

20) zie 19).

35) L₂: .℈.i. et gr.xiiii.; F₂: .℈.ii.; zie 32).

36) F₁: .ʒ.i.; F₂: .℈.i.; NM: .℈.i. gr.xviii.

37) F₁: .ʒ.i.; NM: .℈.ii.; hierop volgt in F₂: sem. rutae etc.

19) tot 20) ontbreekt in F₁.

38) ontbreekt in F₂.; NM: sem. petroselini (zie woordenlijst).

20) zie 19).

39) ontbreekt in F₁.; F₂: .℈.i. gr.xiiii.; NM: .℈.ii. gr.xiiii.

1) F₁: .ʒ.ii.

2) ontbreekt in L₂ en F₁; in F₂ staat zinziberis apart met .℈.ii. gr.xiiii.

3) L₂, F₁ en F₂: .ʒ.i.: in F₁ staat vóór apii: sem. rute.

+ fol. 4 v.

4) F₁: .ʒ.i.; F₂: .℈.i.; NM: .℈.i. gr.xiiii.

5) tot 6) ontbreekt in F₁.

6) zie 5).

5) tot 6) ontbreekt in F₁.

7) ontbreekt in L₂.

8) F₂: sans.

9) van hier af in F₂: Mais tu le dourras (donneras) à une femme avec vin chault ou avec mulsa.

6) zie 5).