Het Antwerps Liedboek. 87 Melodieën uit 'Een schoon liedekens-boeck' van 1544. Deel 2. Commentaar

87 Daer staet een clooster in Oostenrijc
AL CCXXI

Lit.: Kalff, p. 359, p. 363; FvD I, p. 472; He, p. 146 (tekst), p. 212 (aant.); King, p. 32.

Ruiterlied. Een ruyter zou zijn geliefde, die kloosterlinge is geworden, willen overreden het klooster te verlaten. Hij voert een gesprek met een nachtegaal (symbool èn boodschapper van zijn geliefde), die weigert op zijn verzoek in te gaan. Dit doet hem besluiten zich bij de onvervulbaarheid van zijn verlangen neer te leggen. Hij wordt soldaat. - De Hoogduitse versie van dit lied (cf. EuB I, nr.173a, p. 530) wijkt sterk af, de Nederduitse (cf. Uhland, Volkslieder I, nr.17A, p. 53) eveneens. Een Zweedse versie geeft echter een aanwijzing voor een interpretatie waardoor de moeilijke, waarschijnlijk sterk bedorven tekst in het AL begrijpelijk wordt.

1:1-4 Het lied opent met een bekende zwerfstrofe, die ook de aanhef vormt van een Duitse ballade die in allerlei versies is overgeleverd (cf. Meier I, p. 250-276). Daar gaat het om een sprookjeskasteel waar een jongeling onschuldig gevangen ligt. De overeenkomst beperkt zich tot de beginstrofe. - 1:1 Oostenrijc (druk Oosten); rijc is weggevallen door slijtage van het papier. In het laat-middeleeuwse volkslied riep de term Oostenrijc (vermoedelijk synoniem met Oostlant; cf. nr.11, 5:2 en nr. 49) het beeld van een geheimzinnig, in het Oosten gelegen (soms zelfs oosters) rijk op. - 1:2 gheciert: ‘versierd’. - 1:3 ende roode gout moet bij het zingen worden herhaald; hetzelfde geldt voor de tweede helft van vers 3 in de volgende strofen. - 1:4 grauwen: ‘grijze’. In de Duitse versies is meestal sprake van Marmelsteen (‘marmer’). doormoeret: ‘in de muren verwerkt’.

2:1-4 De suggestie wordt gewekt dat de geliefde van de ‘ic’ een kloosterzuster is. - 2:3 Rijck: ‘machtige’; dienaer: De hoofse minnaar beschouwde zich als de dienaar van zijn geliefde.

3:1-4 De nachtegaal zingt in de linde waaronder hij zijn geliefde zou willen brengen. In de Zweedse versie van dit lied (ten dele geciteerd door Hoffmann, Horae Belgicae II^2, p. 164, en in vertaling te vinden bij EuB I, p. 531) staat de linde in het kasteel/klooster dat in de eerste strofe genoemd is; de nachtegaal is een betoverde prinses. Misschien weerspiegelt deze Zweedse versie de oorspronkelijke vorm van het lied. De versie in het AL zou een variant kunnen representeren waarin de nachtegaal een kloosterzuster symboliseert, of als boodschapper van deze onbereikbare geliefde optreedt. De linde die oorspronkelijk in de kloostertuin stond, zou ver-

[p. 254]

plaatst kunnen zijn naar mijns vaders hof. Met behulp van deze hypothese laten zich de strofen 4-7 goed verklaren. - 3:2 Daer: De D is beschadigd door slijtage en later met de pen bijgewerkt; groene: druk grone. - 3:3 Daer: D beschadigd, later met de pen bijgewerkt.

4:1-4 De minnaar tracht de nachtegaal tot zwijgen te brengen. Volgens Hellinga is de nachtegaal ‘het symbool van zijn verliefd hart’. Wij zien de nachtegaal als een symbool en tegelijkertijd een boodschapper van de geliefde die ver weg in een klooster leeft. Aan deze strofe zou in een oudere versie een weigering het klooster te verlaten vooraf kunnen zijn gegaan. - 4:2 u tonghe bedwingen: ‘zwijgen’. - 4:3 vederlin: ‘veertjes’. - 4:4 doen bewinden: ‘laten omwinden’. Het beeld zou passen bij een kloosterlinge aan wie fraaie wereldse kleren worden aangeboden.

5:1-4 De nachtegaal (kloosterzuster) laat zich niet verleiden. - 5:2 looser: ‘bedrieglijke’, ‘onbetrouwbare’. - 5:3 stout: ‘fier’, ‘zelfverzekerd’. - 5:4 bedwinghen: ‘aan zijn wil onderwerpen’.

6:1-4 De minnaar voert aan dat de winter de nachtegaal tot zwijgen zal brengen. Misschien moeten we begrijpen dat, naar zijn mening, de hardheid van het kloosterleven haar spoedig spijt zal doen krijgen van haar besluit zich geheel aan de liefde tot God te wijden. - 6:3 So dwinget: ‘dan overwint’. - 6:4 die loovers: Vermoedelijk is bedoeld dat de nachtegaal niet meer zal zingen als de bladeren zijn afgevallen.

7:1-4 Maar als de zomer terugkeert, zal de nachtegaal weer zingen. - 7:4 vruecht beghinnen: ‘beginnen vreugde te gevoelen’.

8:1-4 De minnaar gaat op reis naar het Oosten, vermoedelijk om tòch te trachten zijn geliefde te overreden het klooster te verlaten. - 8:1 Doen: ‘toen’. - 8:2 ten oostenwaert inne: ‘naar het Oosten’. - 8:3-4 Het zien van gewapende soldaten doet hem van gedachten veranderen. - 8:4 haer: ‘hun’; blanck: ‘blankgeschuurde’.

9:1-4 Hij besluit van zijn plan af te zien. - 9:2 die groene strate: ‘de landweg’, ‘de weg door de velden’. - 9:3 ‘wie zijn liefje niet kan krijgen’. - 9:4 ‘die moet afstand van haar doen’.

10:1-4 ruyter: cf. hiervóór, Dl. II, p. XXIV; met moede vry: ‘onbekommerd’. - 10:2 doe: ‘toen’. - 10:3 blijven den lansknecht by: ‘bij de soldaten blijven’, ‘dienst nemen in het leger’. - 10:4 te baten: ‘te hulp’.

11:1-4 Epiloog van de zanger. - 11:1 eerstwerf sanck: ‘voor de eerste keer zong’. - 11:2 hevet: ‘heeft het’. - 11:3 ‘bij de muziek van fluiten en trommels’ (militaire muziek). Ook hier vindt men de suggestie dat de dichter zijn eigen lotgevallen in een lied heeft bezongen. - 11:4 ‘ondanks het geroddel van kwaadsprekers’ (zie hiervóór, Dl. II, p. XVIII).