Het Antwerps Liedboek. 87 Melodieën uit 'Een schoon liedekens-boeck' van 1544. Deel 2. Commentaar

77 Wie wil hooren singhen
AL CLXIV

Lit.: Kalff, p. 217; FvD I, p. 217; Koepp, p. 134; He, p. 112 (tekst), p. 205 (aant.).

Ballade. Een timmerman wordt tot de strop veroordeeld wegens overspel met een burggravin. Als hij de ladder opklimt, komt zijn minnares aanrijden en bepleit zijn vrijlating door de rechters te vragen of zíj weerstand hadden geboden als zij hun haar liefde had aangeboden. De timmerman krijgt gratie en schenkt de burggravin een gouden ring. - De vorm waarin deze ballade hier is overgeleverd wijkt waarschijnlijk vrij sterk af van de oorspronkelijke. Kalff drukt naast de AL-tekst een Duitse versie uit het Ambraser Liederbuch van 1582 (nr. LXXVIII) en een 17e-eeuwse Nederlandse versie uit t'Dubbelt verbetert Amsterdamse Liedboeck af; in beide teksten is de mannelijke hoofdpersoon een secretaris (schreiber/schriver). In de Duitse versie wordt de timmerman genoemd die de galg heeft opgericht. De vervanging van de secretaris door de timmerman kan het gevolg zijn van een memorisatiefout bij mondelinge overlevering.

1:1-4 De zanger richt zich tot zijn publiek om zijn onderwerp aan te kondigen. - 1:2 Timmerman: Evenals de molenaar gold de middeleeuwse timmerman als iemand die in erotisch opzicht van wanten wist. - 1:3 borchgravinnen: Het is niet uitgesloten dat de keuze van juist deze adellijke titel door het beroemde verhaal van de Borchgravinne van Vergi is geïnspireerd.

[p. 239]

In deze roman is eveneens sprake van overspel, zij het in een geheel andere situatie. - 1:4 haer lief ghewan: ‘haar minnaar wist vrij te krijgen’.

2:1-4 De timmerman wordt tot de strop veroordeeld, naar men moet aannemen wegens overspel. - 2:1 Die heeren: Waarschijnlijk moeten wij hierbij denken aan de leden van een rechtbank, misschien gevormd door de edelen op het kasteel van de burggraaf. In str. 8 van de Duitse versie wordt gesproken van siben lantsherren. Het is opvallend dat de burggraaf zelf niet aan het woord komt, vooral als men denkt aan de gratie die in str.10 aan de timmerman wordt verleend. Zou men mogen veronderstellen dat de burggraaf tijdens het gehele gebeuren afwezig is? Dat zou ook verklaren dat zijn vrouw gelegenheid tot overspel met een timmerman heeft gekregen. - 2:1 wellecome: Dit welkom klinkt sardonisch, evenals 2:2 ons waerste gast: ‘onze meest gewaardeerde gast’. - 2:3 tavont: ‘vanavond’. - 2:4 staet vast: ‘die stevig staat’ (apokoinou-constructie met eenen boom als gemeenschappelijk zinsdeel). De interpretatie ‘dat staat vast’ is minder aannemelijk omdat vaststaen in het Mnl. waarschijnlijk nog niet ‘zeker zijn’ kon betekenen.

3:1-4 De timmerman spreekt tot zijn rechters. - 3:1 so: Als het onderwerp op de persoonsvorm volgt, gaat het woord so dikwijls aan de persoonsvorm vooraf. - 3:2 ja: ‘toch’. - 3:3 van minen jongen live: ‘in mijn jonge lichaam’; minen: druk minnen.

4:1-4 Hij vervloekt de boom waaraan men hem wil ophangen. - 4:2 Cf. 2:4. - 4:3 versincken: ‘in de grond wegzinken’; moeten: ‘mogen’. - 4:4 Verbarnen: ‘verbranden’.

5:1-4 de burggravin hoort van het vonnis. - 5:2 ‘de echtgenote van een aanzienlijk heer’. De aanduiding met onbepaalde lidwoorden (een vrouwe, eens groten lantsheren wijf) is kenmerkend voor de stijl van de ballade. Het effect is dat pas geleidelijk aan duidelijk wordt dat zij de minnares van de timmerman was, zonder dat dit expliciet wordt meegedeeld. - 5:4 Al om: ‘terwille van’; lijf: ‘leven’, misschien ‘lichaam’.

6:1-4 Nèt op tijd verschijnt zij bij de boom. - 6:1 Doen: ‘toen’. - 6:4 ‘de ladder al opgeklommen’.

7:1-4 De burggravin spreekt tot de rechters. - 7:2 Quaem: ‘als... kwam’. - 7:3 Soudyse: ‘zoudt gij haar’; helsen: ‘omhelzen’. - 7:4 laten gaen: ‘laten weggaan’, ‘wegsturen’.

8:1-4 Een van de rechters antwoordt. - 8:3 soudese: ‘zou haar’. - 8:4 ontfaen: ‘ontvangen’.

9:1-4 De burggravin relativeert de schuld van de timmerman. - 9:3 so: ‘dan’, ‘in dat geval’.

10:1-4 De rechters laten de timmerman vrij. - 10:1 Coemt af: ‘kom (van de ladder) naar beneden’. - 10:2 verbeden: ‘door voorspraak gered’. - 10:3-4 Het valt op dat de rechters de burggravin niet compromitteren door haar als de minnares van de timmerman aan te duiden (cf. str. 5). Formeel gaat het alleen om een gratieverzoek, gedaan door een hoge edelvrouw.

11:1-4 De timmerman uit zijn dankbaarheid (eveneens zonder zijn minnares te compromitteren). - 11:3 ‘God beware haar eer’. - 11:4 Ende mi: ‘en (moge bewaren) voor mij’.

12:1-4 Hij schenkt de burggravin een ring als pand van zijn trouw. Misschien hebben wij hier te doen met een vage reminiscentie aan het rechtsgebruik

[p. 240]

dat een meisje een ter dood veroordeelde kon redden door aan te bieden met hem te trouwen. In de andere versies vindt deze strofe geen parallel. - 12:1 wranck: ‘wrong’, ‘trok’. - 12:2 vingherlijn: ‘ring’. - 12:3 teenen: ‘tot een’, ‘als een’.