Het Antwerps Liedboek. 87 Melodieën uit 'Een schoon liedekens-boeck' van 1544. Deel 2. Commentaar

[p. 235]

75 Van liefden coemt groot lijden
AL CLVIII

Lit.: Kalff, p. 233; FvD I, p. 244; Koepp, p. 138; Meier I, p. 179; He, p. 103 (tekst), p. 203 (aant.), p. 379 (verantw.); King, p. 26.

Ballade met dageliedmotieven. Een jonkvrouwe overreedt de wachter haar 's avonds uit de poort te laten. Op de afgesproken plaats vindt zij haar minnaar niet. Zij wordt ontvoerd door een dwerg die zich voor een bode van haar geliefde uitgeeft. Als de dwerg haar op bevel van zijn moeder heeft teruggebracht, treft zij haar minnaar dood aan, en pleegt zelfmoord. De wachter wordt gevierendeeld. - Deze ballade, waarvan de inhoud waarschijnlijk is geïnspireerd door het Ovidiaanse verhaal van Pyramus en Thisbe, is in het AL corrupt overgeleverd. Kalff drukt een van de Duitse versies en een jongere, hier en daar betere, Ned. versie (zie Hoffmann, Horae Belgicae II², nr. 56, p. 137-140) naast de AL-tekst af. Hellinga heeft de jongere versie in zijn editie opgenomen.

1:1-7 Een edelvrouw bemint een ridder, maar kan niet bij hem komen. - 1:1-2 Naar oud gebruik (en in overeenstemming met de voorschriften van de middeleeuwse artes poeticae) begint de tekst met een sententie of spreekwoord, waarvan de waarheid door het verhaal zal worden aangetoond. - 1:2 onder wijlen: ‘soms’; de verhouding tussen lijden en leyt is ongeveer die tussen ‘smart’ en ‘onheil’. - 1:3 hertoginne: in 2:1 wordt zij als joncfrouwe aangeduid; in 2:3 blijkt zij een dochter des huizes te zijn. De titel is hier waarschijnlijk alleen gebruikt om haar hoge geboorte (hoger dan die van de ridder) te suggereren. - 1:4 wel gemeyt: epitheton ornans; oorspronkelijk betekent het woord o.m. ‘levenslustig’. - 1:5 hadse: Terwille van de melodie zinge men haddese. - 1:6 van: ‘tengevolge van’ (hun grote liefde was hun elk contact verboden).

2:1-7 De jonkvrouwe poogt de wachter om te kopen. - 2:1-2 edele: Misschien wordt dit aspect gereleveerd om aan te geven dat zij zich met haar smeekbede vernederde; 2:2 drukt dan uit dat zij een zware gang ging. - 2:7 ‘als ge vertrouwen in mij zoudt willen stellen’. In str. 4 wordt duidelijk waartoe zij de wachter wil bewegen.

3:1-7 De wachter aarzelt, uit angst voor haar vader. - 3:3 ‘als ik niet zo bang was voor’. - 3:5 thoren: ‘woede’. - 3:6 ‘als u iets zou overkomen’.

4:1-7 Zij tracht hem te overreden. - 4:3 ‘als ik ook maar even te lang uitblijf’. - 4:4 Singt op: ‘hef dan (uw lied) aan’; wachtet mi: ‘verwacht mij’ (?). Deze betekenis wordt niet gestaafd door het Mnl. W., wèl ‘waak over mij’, ‘houd me in het oog’. In de Duitse tekst (bij Kalff) vraagt de jonkvrouwe de wachter haar te wekken met zijn lied (als zij in de armen van haar minnaar slaapt). Het is niet uitgesloten dat dit ook hier bedoeld is: wachten zou de taak van de wachter, waken, bewaken en wekken, kunnen uitdrukken. - 4:5 voor der manen schijn: ‘vóór de maan opkomt’. - 4:6 Vermoedelijk dragen goet en nyeu nauwelijks betekenisnuances bij aan liedekijn; of klinkt er een zekere ironie in door?

5:1-7 De wachter laat haar vertrekken, maar in de grot waar zij haar minnaar zou ontmoeten, treft zij alleen een nachtegaal aan. - 5:2 bereedt:

[p. 236]

‘gereed’. - 5:3 worp: ‘wierp’. - 5:4 ten holen steene waert: ‘naar de grot’ (waar zij met haar geliefde had afgesproken). Misschien een reminiscentie aan de grot uit het verhaal van Pyramus en Thisbe. - 5:6 die fiere nachtegale: fier is het vaste epitheton bij nachtegale (de betekenis is oorspronkelijk: ‘trots’, ‘onvervaard’); de nachtegaal is in het volkslied de traditionele raadgever van en boodschapper tussen gelieven. - 5:7 ‘en zong zo schoon over de liefde’.

6:1-7 De jonkvrouwe vraagt de nachtegaal haar te zeggen waar haar minnaar is. Zij wordt ontvoerd. Wat er tussen 6:4 en 6:5 gebeurt, moet uit de andere versies worden afgeleid: een dwerg die haar woorden had afgeluisterd, had zich uitgegeven voor een bode van haar minnaar. - 6:3 die bootscap draghen: ‘berichten’ (de interpretatie ‘een boodschap overbrengen’ lijkt minder waarschijnlijk). - 6:5 Hi: de dwerg (in sprookjes en balladen hebben dwergen het dikwijls op mooie meisjes gemunt). - 6:7 also verre: ‘ver weg’.

7:1-7 De dwerg brengt zijn verovering naar zijn moeder; zij gelast hem de jonkvrouwe terug te brengen naar de grot. - 7:1-2 Middeleeuwse dwergen zijn vaak wreed en hebzuchtig, maar ook kinderlijk (bijna-menselijk): beide aspecten komen in deze verzen uit. - 7:3-7 De dwergenmoer heeft voorspellende gaven. - 7:3 Vondise: ‘heb je haar gevonden’. - 7:6 salder: ‘zullen er’; noene: ‘middag’.

8:1-7 De dwerg brengt haar terug naar de grot; daar ligt haar minnaar dood. - 8:1-2 Cf. 6:5-6. - 8:5 rouwe: ‘smart’ (omdat hij zijn geliefde niet gevonden had, of omdat hij gehoord had dat zij door een dwerg was ontvoerd?) - 8:6 De ridder heeft zich in zijn eigen zwaard gestort. - 8:7 Cf. 9:7. jammer: ‘onheil’, ‘reden tot smart’. Kalff, p. 239, heeft zich aan dit ‘smakelooze’ vers geërgerd.

9:1-7 Ook de jonkvrouwe pleegt zelfmoord. - 9:3 ten halven: ‘halverwege’ (in haar borst). - 9:4 ‘brak haar hart’, ‘stierf zij’.

10:1-7 De wachter wacht tevergeefs; de moeder van de jonkvrouwe hoort hem kermen en vermoedt wat er gebeurd is. - 10:1-2 Een beeld van de nacht voert ons terug naar de wachter (cf. 4:5). - 10:3-4 De wachter (is hij in de grot gaan kijken?) begrijpt dat hij zwaar gestraft zal worden. - 10:5-7 Waarschijnlijk horen wij hier de moeder, in het ouderlijk slaapvertrek; zij spreekt tot haar man. - 10:8 Ick duechte: ‘ik ben bang dat’.

11:1-7 De vader vindt zijn dochter niet in bed; de moeder herhaalt haar angstige vraag. - 11:3 van bedde te bedde: Misschien mogen we hierin lezen dat hij meent zijn dochter bij iemand anders in bed te zullen aantreffen.

12:1-7 De wachter wordt gevierendeeld. Dit bloedige, schijnbaar nuchter vertelde slot is karakteristiek voor de ballade. - 12:1 goelijc: ‘brave’. - 12:4 Het in stukken snijden als een vis is een bekend ballade-motief. - 12:5 Raet: ‘raad eens’. - 12:6 Om dat: ‘opdat’. - 12:7 ‘beter zou waken (oppassen)’.