Het Antwerps Liedboek. 87 Melodieën uit 'Een schoon liedekens-boeck' van 1544. Deel 2. Commentaar

40 Ick wil te lande rijden
AL LXXXIII

Lit.: Kalff, p. 77; FvD I, p. 37; Koepp, p. 72; He, p. 65 (tekst), p. 197 (aant.); Meier I, p. 1.

Ballade. Na drieëndertig jaar keert de oude veldheer Hillebrant terug naar Barnen, waar hij zijn vrouw Goedele heeft achtergelaten. Men waarschuwt hem dat de grens wordt bewaakt door de jonge Hillebrant, zijn zoon. Als hij die groene gaerde (het gebied rond zijn kasteel) binnenrijdt, komt hij tegenover zijn zoon te staan. De jonge man beledigt hem, zodat een gevecht onvermijdelijk is. De oude Hillebrant weet de overwinning te behalen en spaart het leven van zijn zoon als deze zich bekend maakt. Om de jonge Hillebrant voor schande te vrijwaren, laat hij zich als gevangene door hem meevoeren naar het kasteel. Daar aangekomen leidt de zoon de grijsaard naar de ereplaats aan tafel, naast vrou Goedele. Haar verbazing maakt plaats voor vreugde als de vreemde gast haar echtgenoot blijkt te zijn. - In deze Middelnederlandse versie van het ‘jongere Hildebrandslied’ klinkt een verre echo na van gebeurtenissen die zich in de vijfde en zesde eeuw hebben afgespeeld in Noord-Italië. De herinnering aan de Oostgotische vorst Theoderik de Grote (Diederik van Bern) leefde eeuwenlang voort in sagen en epische liederen waarin de historische feiten geleidelijk aan steeds meer vervormd, geheroïseerd, werden weergegeven. Uit de achtste eeuw dateert een Oudhoogduits lied waarin Hildebrand, een veldheer van Theoderik, de centrale figuur is. Waarschijnlijk had dit lied (het slot ervan is niet bewaard) een tragische afloop: de vader is aan zijn eer verplicht een gevecht met zijn zoon aan te gaan en hem te doden. In jongere versies, met name in de Oudnoorse Thidrekssaga uit de dertiende eeuw, heeft dit tragische slot plaatsgemaakt voor een verzoening tussen vader en zoon. Een nòg jongere bewerking, in balladevorm, wordt vertegenwoordigd door Hoog- en Nederduitse, Deense en Nederlandse versies. De tekst in het AL, die een aantal archaïsche trekken heeft bewaard, berust misschien op een Nederduits origineel. - Een adequate commentaar bij deze ballade zou vele bladzijden vergen; wij hebben ons bij de toelichting tot de voornaamste aspecten moeten beperken.

1:1-8 Hillebrant wil na een lange afwezigheid naar Barnen terugkeren. - 1:1 te lande rijden (druk rijde): ‘naar mijn land terugkeren’. In het oude Hildebrandslied wordt verhaald dat Diederik van Bern (= Verona) met zijn veldheer Hildebrand door Odoaker uit hun land zijn verdreven, waarna zij hun toevlucht hadden gezocht aan het hof van de Hunnenkoning Atilla. -

[p. 191]

1:2 meester: ‘veldheer’, ‘held’. Misschien schuilt hierin een herinnering aan de overlevering dat Hildebrand de leermeester van Diederik van Bern was geweest. - 1:3-4 Te interpreteren als een verzoek of een bevel: ‘(laat er iemand komen) die...’. - 1:4 Barnen: Verona, de stad van Theoderik de Grote (Diederik van Bern). - 1:5 ‘ik heb niets van hen (mijn familie) vernomen’. - 1:8 Vrou Goedele: Hillebrants echtgenote, die in de Duitse versies meestal Ute heet.

2:1-8 Hertog Abeloen waarschuwt hem voor de jonge Hillebrant. - 2:2 Abeloen: Misschien bewaart deze naam een reminiscentie aan de Amelungen, het geslacht waartoe Theoderik de Grote behoorde. - 2:3 op der mercken: ‘aan de grens’, ‘in het grensgebied’ (van het land van Barnen). - 2:4 Apokoinou-constructie: Den jonghen helt fungeert als lijdend voorwerp bij Ghi vinter en als onderwerp bij is coen. Te vertalen met ‘en die is dapper’. - 2:7 onder twaelfven: ‘met zijn twaalven’. - 2:8 aengherandt: ‘aangevallen’.

3:1-8 De oude Hillebrant is niet van zins een gevecht uit de weg te gaan. - 3:1 mi aenranden: druk mi int aenranden. - 3:2 evelen moet: ‘boosaardige bedoeling’. - 3:4 ‘zodat het (schild) hem nooit meer van nut zal zijn’. - 3:6 ‘met één houw van mijn zwaard’. - 3:7 Dat hijt: ‘(zo)dat hij daarover’; zijn vrou moeder: ‘Mevrouw zijn Moeder’. - 3:8 Een jaer wel: ‘wel een jaar lang’; mach: ‘zal’.

4:1-8 Diederik van Bern verzoekt hem het niet op een gevecht met zijn zoon te laten aankomen. - 4:2 joncheer Diederick: Vermoedelijk stond het woord joncheer oorspronkelijk in plaats van den jongen in 4:3, en luidde 4:2 sprac coninc Diederick. - 4:4 Met goeder herten: ‘van ganser harte’. - 4:6 ‘om mijnentwil’ - 4:7 Ende dat: Waarschijnlijk op te vatten als ‘en zeg hem dat...’; rijden: ‘dóórrijden’, ‘het land... binnenrijden’. - 4:8 ‘met evenveel genegenheid als hij mij verschuldigd is’.

5:1-8 Aan de grens van Barnen komt de oude Hillebrant tegenover den jonghen te staan. Men zou kunnen veronderstellen dat hij niet begrijpt (of niet zeker weet) dat de jonge man zijn zoon is. De tekst krijgt echter meer reliëf als men aanneemt dat Hillebrant wel degelijk begrijpt wie hij voor zich heeft. Doordat de jongen hem beledigt, is zijn eer in het geding; hij kan niet anders dan het gevecht aangaan. - 5:1 Vermoedelijk wil de dichter suggereren dat Hillebrant zonder te antwoorden wegrijdt. - 5:2 hi: nl. de oude Hillebrant; die groene gaerde: ‘de groene tuin’ (?). Onder deze aanduiding van het gebied rondom Hillebrants kasteel verschuilt zich de naam die dit kasteel in de oude overlevering draagt: Garte of Rosengarten. op ran: ‘binnenreed’. - 5:3 in des mercken pleyne: ‘op de grensvlakte’. - 5:7 grijse: ‘grijsaard’.

6:1-8 De jonge man spreekt de oude op laatdunkende (geveinsd-meewarige) toon aan. In het oude Hildebrandslied weigert hij te geloven dat een terugkerende balling zulk een kostbare wapenrusting zou dragen. - 6:1 voert: ‘draagt’; louter: ‘blinkend’. Hij houdt de oude man voor een fraai uitgedoste (maar aftandse) veteraan. - 6:3-4 mijn jonge herte: ‘mijn persoon’, ‘mij’. Hij beweert dat het schitterende harnas hem verblindt. - 6:5 sout... blijven: ‘zou beter... kunnen blijven’; tsoheime: ‘thuis’. - 6:6 houden u ghemack: ‘van (uw) rust genieten’. - 6:7 ‘met vrolijk stemgeluid’. - 6:8 loech: ‘lachte’. Het is mogelijk dat Hillebrant hier

[p. 192]

probeert een gevecht te vermijden door de krenkende woorden van zijn zoon als onschuldige scherts op te vatten.

7:1-8 De grijsaard geeft de jonge man te verstaan dat hij een ervaren krijgsman is. - 7:4 ‘daarover heeft men mij ingelicht’, ‘daar weet ik van mee te praten’. - 7:6 Een plechtige eedsformule: ‘dat verzeker ik u op mijn sterven (op mijn heengaan)’. - 7:7 Het is ook mogelijk, de komma na wel te plaatsen.

8:1-8 De jonge man antwoordt met bedreigingen. - 8:1 Een ruk aan de baard van een tegenstander is een zeer ernstige belediging. - 8:2 Ende daer toe: ‘en bovendien (u in uw gezicht)’. - 8:6 gevende zijn: ‘geven’. De constructie drukt vermoedelijk een futuraal aspect uit. - 8:8 Behoet God (God ontbreekt in de druk): ‘zo God... behoedt’.

9:1-8 De grijsaard laat zich niet imponeren; het gevecht begint. - 9:2 ‘daarmee heb ik in mijn levensonderhoud voorzien’. - 9:3 noyet mijn dage: ‘nooit van mijn leven’. - 9:4 Van... verveert: ‘bevreesd voor’. - 9:5 lieten: ‘staakten’. - 9:8 verstaen: ‘vernemen’.

10:1-8 De jonge Hillebrant valt aan; de oude reageert honend. - 10:3 Mer dat: ‘dat’. - 10:4 Nie: ‘nooit’; vervaert: ‘bang’. - 10:5 spranc te rugge: ‘deinsde achteruit’. - 10:6 vademen: Een vadem is de lengte die een mens met uitgestrekte armen kan omvatten. wijt: ‘ver’. - 10:7-8 In het oude Hildebrandslied reageert de grijsaard met dezelfde woorden op een geniepige aanval van de jonge man. Het sarren van de tegenstander was een belangrijk onderdeel van de gevechtstactiek; het geringschattende commentaar van de oude Hillebrant is hier niet alleen een staaltje van bravoure, maar ook een doeltreffende schimpscheut: de jonge man was immers inderdaad vaderloos opgegroeid, en hij moet dit als een schande hebben ervaren.

11:1-8 De jonge Hillebrant weerlegt de beschimping. - 11:3 heeren: ‘edellieden’. - 11:7 Wes: ‘wat’. - 11:8 ‘dat ben ik nog aan het leren’. De overmoed van de jongen maakt hier plaats voor een zekere bescheidenheid.

12:1-8 De oude Hillebrant weet zijn zoon te overwinnen. - 12:1 Het quam so: ‘nu ging het zó’. - 12:2-5 Hij brengt zijn schild omlaag en duikt onder de arm van de tegenstander door naar diens middel. Het is de vraag of deze tactiek wel geheel conform de regels van het zwaardgevecht was. Misschien is het Hillebrants bedoeling bloedvergieten te voorkomen. - 12:5 smaelste: ‘het smalst’. - 12:7 te rugghe: ‘ruggelings’.

13:1-8 Hij geeft de overwonnene gelegenheid te biechten. - 13:1-2 Dit spreekwoord komt naar betekenis ongeveer overeen met ons ‘Wie met pek omgaat wordt ermee besmet’. - 13:2 heeft (druk heef) gaerne: ‘loopt gemakkelijk... op’. - 13:4 teghen dinen wederspoet: ‘tot je nadeel’ (men zou tot dinen wederspoet verwachten; de uitdrukking komt echter vaker in deze vorm voor). - 13:7 dats bistu: ‘zodat, als je... bent’. vanden wolven: De oorspronkelijke lezing is in de ongeveer contemporaine Duitse versies van deze ballade beter bewaard (zie Meier I, p. 2 en p. 6). Men vindt daar op de corresponderende plaats der wilffinger einer (ein junger Wolffinger). Hillebrant en zijn zoon behoorden tot het geslacht der Wolfingen. Wij veronderstellen dat Hillebrant bereid is het leven van zijn zoon te sparen als deze een echte Wolfing is, dat wil zeggen: als hij zich

[p. 193]

als een Wolfing beschouwt en daarmee hem, de oude Hillebrant, als zijn vader erkent. Het is niet duidelijk of de Nederlandse bewerker zijn Duitse voorbeeld heeft begrepen. - 13:8 ‘dan zult ge gered worden’ of ‘dan zal uw leven gespaard blijven’.

14:1-8 De jonge Hillebrant maakt zich bekend. - 14:1-2 Als de vader met wolven in 13:7 op de Wolfingen zinspeelt, begrijpt zijn zoon niet wat hij bedoelt. - 14:3 deghen: ‘held’, ‘krijgsman’. - 14:4 uut Griecken stout: ‘uit dappere Grieken’ (Griecken kan echter ook ‘Griekenland’ betekenen). Theoderik de Grote en zijn mannen waren nominaal in dienst van de Griekse keizer, zij waren burgers van het Griekse rijk.

15:1-8 De oude Hillebrant begroet hem als zijn zoon. - 15:5 ‘hij sloeg zijn vizier op’. Waarschijnlijk had hij al eerder, vlak na de overwinning, de helm van zijn zoon losgegespt.

16:1-8 De jonge man toont berouw; de oude wil hier niet van horen. - 16:6 der wonden: ‘met die wonden’. - 16:7 scheyden: ‘vertrekken’. - 16:8 sterc: ‘moge... sterken’; vaert: ‘tocht’.

17:1-8 Om zijn zoon de schande te besparen als overwonnene terug te keren, laat de oude Hillebrant zich als een gevangene door hem meevoeren. - 17:6 een die quaetste man: ‘een van de slechtste mensen’. - 17:8 ‘uit een moeder geboren werd’.

18:1-8 Zij trekken naar het kasteel. - 18:1 viel: ‘gebeurde’. - 18:2 ‘omstreeks het avonduur’. - 18:4 Cf. de aant. bij 5:2. - 18:6 cranselijn (druk craselijn): ‘krans’ (vermoedelijk als overwinningsteken). - 18:8 neven zijnder siden: ‘naast hem’.

19:1-8 De jonge Hillebrant geeft de gevangene de ereplaats aan tafel. - 19:2 ‘zonder kwade trouw’. - 19:4 Boven haer: ‘op een hogere (voornamere) plaats dan de hare’ (vermoedelijk aan haar rechterhand). - 19:6 ‘het komt mij zeer vreemd voor’, ‘ik begrijp niet’.

20:1-8 Hij onthult de naam van de gevangene. - 20:3 ‘ginds op het groene veld’. - 20:4 verslaghen: ‘gedood’.

21:1-8 Goedele begroet haar echtgenoot. - 21:5 scheyden: nl. van het kasteel aan de grens naar Verona. - 21:8 ‘daar kent men ons heel goed’.