Het Antwerps Liedboek. 87 Melodieën uit 'Een schoon liedekens-boeck' van 1544. Deel 2. Commentaar

34 Het daghet inden oosten
AL LXXIII (zie hiervóór, Dl. I, p. XIV)

Lit.: Kalff, p. 148; FvD I, p. 119; Koepp, p. 85; Meier III, p. 154; He, p. 57 (tekst), p. 196 (aant.).

Ballade. Bij het aanbreken van de dag gaat een minnaar op weg naar een tweegevecht met een rivaal; hij laat zijn geliefde, onkundig van het duel, slapend achter. Zijn rivaal komt als overwinnaar uit de strijd. Het meisje weigert zich door hem te laten schaken, en beweert dat zij in de armen van haar geliefde ligt. Schamper antwoordt hij dat zij dan maar naar de linde moet gaan (waar het duel heeft plaatsgehad). Daar vindt zij het lijk van haar minnaar. Zij verwijt de dode dat hij het tweegevecht heeft uitgelokt door zich te beroemen op haar liefde. Tevergeefs tracht zij op haar vaders kasteel iemand te vinden die bereid is haar te helpen de dode te begraven (en daarmee de wraakplicht op zich te nemen). Alleen begraaft zij haar minnaar, waarna zij zich terugtrekt in een klooster. - Een verhaalstof, omvangrijk genoeg voor een novelle, is in dit lied geconcentreerd in veertien vierregelige strofen, waarvan bij het zingen telkens de laatste twee verzen worden herhaald (de tekst in het AL herhaalt alleen het derde vers, maar dit is kennelijk de aanduiding van een tweeregelig refrein). - Uit verschillende gegevens (zie Meier III, p. 157-160) blijkt dat er reeds omstreeks 1400 een Middelnederlands lied met dezelfde beginregels heeft bestaan. Van de inhoud daarvan kunnen wij ons een voorstelling maken aan de hand van een corrupt overgeleverde Hoogduitse versie in een handschrift van 1439. Deze versie is nog veel meer een dagelied dan een ballade: de rivaal verschijnt onder het venster; het meisje wijst hem af, zeggend dat zij in de armen van haar minnaar ligt; hij rijdt weg met de verzekering dat zij berouw zal krijgen; een jaar nadien wacht zij vergeefs op haar minnaar; zij klaagt haar verdriet bij de wachter; deze brengt haar bij het doorstoken lijk van haar geliefde, dat zij begraaft. Gesteld dat dit Duitse dagelied een betrouwbare afspiegeling van de inhoud van de Middelnederlandse versie van omstreeks 1400 geeft, dan moeten motieven als het duel bij de linde en de poging van het meisje een wreker te vinden, eerst later in de tekst zijn opgenomen. Gewoonlijk worden deze motieven juist als argumenten voor de hoge ouderdom van de ballade aangevoerd. Wij geloven echter eerder in een vijftiende- of zelfs zestiende-eeuwse dichter-bewerker die het verhaal bewust archaïserend in een ridderlijk milieu heeft willen situeren. De rivaal, die door het meisje in 3:2 met Stout ridder wel gemeyt wordt aan-

[p. 180]

gesproken, heeft trekken van een ruyter, de traditionele avonturiersfiguur uit de jongere dageliederen. De situering van het gebeuren in en bij een kasteel lijkt niet het werk van een dichter die met het leven op een kasteel vertrouwd was. - In de vorm waarin het lied in het AL is overgeleverd, is het lang populair gebleven: Bredero schreef een Spel, op 't oudt lied: Het daget uyt den Oosten; Hooft inspireerde zich op deze ballade bij het dichten van 〈Sal nemmermeer gebeuren〉. Er bestaat een vertaling in het Nederduits die vermoedelijk nog uit de zestiende eeuw dateert. - Door de implicerende verteltrant behoort deze schijnbaar simpele tekst tot de weerbarstigste in het AL. Bij onze aantekeningen hebben wij ons voordeel gedaan met de onlangs gepubliceerde interpretatie van Dr. F. Lulofs (〈Non-conformisme in de Reynaert?〉, in: Non-conformisten; lezingen voor de School voor Taal- en Letterkunde te 's-Gravenhage in het cursusjaar 1970-1971, Wassenaar, 1972, p. 30-62; spec. p. 49-57), die overigens op enkele belangrijke punten afwijkt van de onze. Men vergelijke ook W. Schmidt und H. Wucherpfennig, 〈Die Volksballade vom Totenamt〉, in: Neuphilologische Monatschrift 9 (1938), p. 365-383.

1:1-4 Wie is er in deze strofe aan het woord? Volgens de gangbare opvatting (vertegenwoordigd door o.a. Hoffmann von Fallersleben, Kalff, Van Duyse, Koepp en Lulofs) horen wij hier de rivaal die zich na het tweegevecht waarbij hij de minnaar van het meisje heeft gedood, naar haar venster begeeft. Hij verzucht in 1:3-4 dat zijn geliefde nog niet weet dat hij nu genoodzaakt is, het land te verlaten. Vóór deze opvatting pleit, dat str. 2 er goed bij aan lijkt te sluiten (hij zou haar willen meenemen als zijn vijanden dit niet zouden beletten). Een bezwaar is echter dat het tweegevecht (dat volgens oud gebruik bij zonsopgang plaatsvond) dan vóór het aanbreken van de dag moet worden gedacht. Voor zover ons bekend vindt men alleen bij Meier een interpretatie waarbij in str. 1 het meisje spreekt, klagend dat haar minnaar niet weet dat zij de ridder zal moeten volgen naar zijn land. Maar uit str. 3 blijkt dat zij dit laatste geenszins van plan is. Hellinga en ook Bax (Gesch. letterk. d. Ned. III, p. 248-249) lezen str. 1 als een klacht van de minnaar die op weg gaat naar de plaats van het tweegevecht. Deze laatste interpretatie heeft onze voorkeur. Uitgesproken door de minnaar krijgen de beginverzen naar wij menen veel meer reliëf dan bij de gangbare opvatting het geval is. Hij ziet de dag aanbreken die misschien zijn laatste zal zijn. Zijn geliefde weet niets van het gevecht op leven en dood dat hem te wachten staat. Hij laat haar slapend achter. - 1:2 lichtet overal: ‘wordt overal licht’ (dit suggereert een tijdsbepaling vlak vóór zonsopgang). - 1:3 luttel: ‘weinig’. - 1:4 Och: tussenwerpsel; de rest van 1:4 sluit aan bij 1:3.

2:1-4 Alle commentatoren zijn het erover eens dat in str. 2 de rivaal spreekt, nadat hij de minnaar van het meisje heeft gedood. Als wat voor man moeten wij ons deze rivaal voorstellen? In 3:2 wordt hij door het meisje aangesproken als ridder. Op grond van de veronderstelde hoge ouderdom van de ballade heeft men bij dit woord altijd gedacht aan een ridder zoals er in de middeleeuwse ridderromans zo veel worden getekend, een bereden krijgsman met een aanzienlijke status, die zich in de strijd en in de liefde gedraagt volgens een bepaalde erecode. Maar in zestiende-eeuwse liederen

[p. 181]

is ridder ook de gebruikelijke aanspreekvorm van een ruyter. Ruyters waren de gedeclasseerde opvolgers van de twaalfde- en dertiende-eeuwse ridders. Hoewel zij iets van het prestige van de ridders hadden geërfd, blijkt nergens dat zij zich volgens de ridderlijke erecode van enkele eeuwen terug gedroegen, integendeel: zij spelen in de liederen dikwijls de rol van amoureuze avonturiers, verleiders van onschuldige meisjes, schuinsmarcheerders. Wij zijn van mening dat de tekst aanleiding geeft tot de veronderstelling dat de rivaal als een ruyter gezien moet worden. Zijn woorden in str. 2 dragen het karakter van een irrealis: ‘Ach waren het maar allemaal mijn vrienden, die mijn vijanden zijn! Dan zou ik u meenemen naar het buitenland, mijn geliefde, mijn liefje...’. Hij heeft een man gedood bij een duel. Tweegevechten waren bij de wet verboden; dus moet hij nu aan gerechtelijke vervolging (en aan de wrekers van zijn slachtoffer) zien te ontkomen. Neemt hij zijn geliefde mee op zijn vlucht? Dat zou een ridder in een ridderroman vermoedelijk hebben gedaan. Déze ‘ridder’ voelt er niets voor zijn risico nog te vergroten door zich óók nog aan een ontvoering schuldig te maken. Hij doet wat de ruyters in de laat-middeleeuwse lyriek vaker doen: hij laat het bij fraaie woorden en neemt de benen.

3:1-4 Het meisje wijst hem af. De situatie (een meisje wijst een vrijer die aan haar venster verschijnt, af met het argument dat zij in de armen van haar minnaar ligt) is traditioneel (cf. nr. 64). - 3:1 Dats waer: ‘waar... dan wel’. Misschien valt aan de formulering een aanwijzing ten gunste van onze interpretatie te ontlenen: als de rivaal een ‘echte’ ridder was geweest, dan zou zij wel geweten hebben waar hij haar heen zou voeren (naar het kasteel waar hij thuishoorde). Waarheen zou zij een zwervende avonturier moeten volgen die nergens thuis was? - 3:2 Dit is de gebruikelijke aanspreekwijze van een ruyter; wel gemeyt (eigenlijk ‘vrolijk’) is een vererende toevoeging. - 3:4 In de zestiende eeuw was het volkomen normaal dat een meisje 's nachts haar minnaar bij zich ontving; de ‘Kiltgang’ was de gebruikelijke procedure die uiteindelijk tot een huwelijk leidde (zie hiervóór, Dl. II, p. xxvi). Zij roept de man die onder haar venster staat dus toe dat zij ‘in alle eer en deugd’ met haar minnaar in bed ligt.

4:1-4 Hij logenstraft haar woorden. - 4:2 Bilo: een (bastaard)vloek; ghi en segt niet waer: ‘gij liegt’. - 4:3 ter linde groene: De linde was sinds onheuglijke tijden de traditionele plaats voor een tweegevecht. - 4:4 Versleghen: ‘verslagen’, ‘(ge)dood’; leyt: ‘ligt’.

5:1-4 Het meisje gaat naar de linde. - 5:1 nam haren mantel: Een voorname vrouw behoorde buitenshuis een mantel te dragen. Terecht veronderstelt Lulofs dat de mantel hier en in 8:1 dient als een teken van haar waardigheid. Daarbij komt naar onze mening nog een ander aspect: de mantel fungeert op beide plaatsen als ‘gelegenheidskleding’, passend bij de ernst van de situatie. - 5:2 ghinc eenen ganck: ‘begaf zich’ (de woordkeus drukt misschien uit dat zij een zware gang ging). De poorte in 8:3 en de aanwezigheid van edelen in str. 9 en 10 suggereren dat de dichter het verhaal in en bij een kasteel heeft gesitueerd. Maar hij heeft zich geen scherpe voorstelling van dit kasteel gemaakt (hetgeen o.i. pleit tegen de veronderstelde hoge ouderdom van de ballade), want hoe zou de dochter des huizes in alle vroegte en kasteel hebben kunnen verlaten (de poort die in 8:4

[p. 182]

open staat, moet op dit moment nog gesloten zijn geweest)? Het is ook moeilijk voorstelbaar dat de rivaal, terugkerend van het tweegevecht, door het venster met haar kan praten als men aan een ommuurde burcht denkt.

6:1-4 Zij spreekt tot de dode. - 6:2 Versmoort: ‘badend’ (eigenlijk ‘verdronken’). - 6:3-4 Haar eerste reactie is een bitter verwijt. Het gevecht had voorkomen kunnen worden. Haar geliefde heeft gedaan wat een hoofse minnaar onder geen beding mocht doen: hij heeft zich beroemd op zijn liefde. Bovendien heeft hij zich aan hooghen moet schuldig gemaakt, door zijn rivaal uit te dagen, of zich door deze te laten uitdagen. Had hij zijn mond maar gehouden, dan had zij wel raad geweten met die verliefde ruyter (zie str. 3)!

7:1-4 Zij beklaagt haar droevig lot. - 7:2 te troosten plach: ‘met uw liefde gelukkig maken’. - 7:3-4 Mag men uit deze verzen afleiden dat zij beseft dat haar kansen op een huwelijk nu voorgoed verkeken zijn? Misschien, maar het is ook mogelijk dat zij niet meer wil uitdrukken dan dat zij haar liefde nooit aan een ander zal schenken.

8:1-4 Zij gaat naar haar vaders kasteel. - 8:1 Zie de aant. bij 5:1. - 8:3-4 De poort van het kasteel (zie de aant. bij 5:2), die in str. 5 vermoedelijk nog gesloten was, staat nu open: het is inmiddels klaarlichte dag geworden.

9:1-4 Zij vraagt wie van de op het kasteel aanwezige edelen de dode wil helpen begraven. Het helpen begraven van het slachtoffer van een gewelddaad betekende dat men de plicht aanvaardde, de dode te wreken. - 9:1-2 Vermoedelijk duiden de begrippen heere en edel man hier geen stands- of rangverschil aan; wij interpreteren de uitdrukking als een hendiadys.

10:1-4 De edelen zwijgen; zij zijn niet bereid de dode te wreken; het meisje verlaat wenend het kasteel. Opmerkelijk is dat ze nu pas huilt. Waarom wil niemand de wraak op zich nemen? Lulofs veronderstelt dat de ‘ridder’ (uit 3:2) de ‘officiële verloofde’ van het meisje was, en dat de edelen op het kasteel zijn daad als rechtmatig beschouwen. Maar waarom is hij dan bang voor zijn vianden (2:2)? Zonder de mogelijke juistheid van Lulofs' interpretatie uit te sluiten, zijn wij toch eerder geneigd te geloven dat niemand van de edelen ervoor voelt de voortvluchtige ‘ridder’ te achtervolgen en in een gevecht met hem verwikkeld te raken.

11:1-4 Zij gaat terug naar de linde en kust de dode ten afscheid. - 11:2 voor den mont: ‘op zijn mond’. - 11:3-4 ‘in een korte tijd vele malen’. - 11:4 menigher: druk mengher.

12:1-4 Zij begraaft hem met zijn zwaard, Dit is een reminiscentie aan een vorm van begraven (een ‘noodbegrafenis’) die in verscheidene ridderromans wordt beschreven. Het zwaard had een magische functie: het beschermde het graf dat ermee gedolven werd. - 12:3 snee witten armen: Een stereotiepe uitdrukking in de balladen; cf. 14:3.

13:1-4 Zij besluit in een klooster te gaan. Naar Lulofs' mening stond haar geen andere mogelijkheid open: ‘Voor haar is nu een huwelijk uitgesloten’. Maar zou dit door zestiende-eeuwse lezers als evident zijn aangevoeld? Zouden die in deze strofe niet het gebruikelijke slot van een droevig liefdesverhaal hebben gezien? - 13:1 gaen: druk gaeu. - 13:2 een cleyn cloosterkijn: Zij moet genoegen nemen met een klein, arm klooster. Om als non tot een rijke abdij te worden toegelaten, was een aanzienlijke ‘bruidsschat’, in de vorm van een schenking, vereist. In de interpretatie

[p. 183]

van Lulofs past dit goed: zij had haar ‘officiële verloofde’ afgewezen; nu kon ze niet langer op de medewerking van haar familie rekenen. Maar ook hier vraagt men zich af: zou de keuze van een klein klooster niet alleen haar verlangen naar wereldverzaking, na haar smartelijke liefdeservaring, uitdrukken? - 13:3 wijlen: ‘nonnensluier’.

14:1-4 Haar leven in het klooster. - 14:2 ‘zong zij (in het koor) bij de misviering’. - 14:3-4 Aangezien het luiden van de misbel niet aan vrouwen was toegestaan, moeten wij aanemen dat met het belleken de klok van de kloosterkerk bedoeld is, die geluid werd bij de kerkelijke getijden. Dit behoorde tot de taak van de kosteres, die in de kloostergemeenschap een belangrijke positie innam. Ook de voorname jonkvrouwe Beatrijs, de hoofdpersoon van de beroemde Mnl. Marialegende, bekleedt in haar klooster het kostersambt.