Het Antwerps Liedboek. 87 Melodieën uit 'Een schoon liedekens-boeck' van 1544. Deel 2. Commentaar

[p. 158]

23 Een ridder ende een meysken jonck
AL XLV

Lit.: Kalff, p. 176; Fvd I, p. 156; Koepp, p. 108; He, p. 35 (tekst), p. 192 (aant.); Meier III, p. 106.

Ballade. Een meisje laat zich verleiden door een ridder. Als zij zwanger is, wil hij haar met zijn schildknecht laten trouwen. Haar broer komt voor haar op: hij meldt de ridder dat zij is gestorven en nodigt hem uit voor de begrafenis. Nu beseft de trouweloze minnaar dat hij van het meisje hield. Hij verschijnt aan de baar, tilt het kleed op om haar nog éénmaal te zien; dan beweegt zij haar pink en lacht hem toe. Overgelukkig zweert hij haar tot zijn vrouw te zullen maken. - Deze ballade vertegenwoordigt een Nederlandse tak van een internationaal wijdverbreide balladenfamilie (zie Meier III, p. 38-43 en vgl. S. Hirsch, ‘Das Lied “Een ridder ende een meysken ionck” und die Volksballaden “Ritter und Magd”, “Die Nonne”’, in Zeitschrift für deutsche Philologie 79 (1960), p. 155-176). In de oudste vorm sterft het zwangere meisje van verdriet; de ridder komt te laat en pleegt zelfmoord. Het gesprek aan het riviertje en het motief van de voorgewende dood aan het slot van de AL-tekst verraden, naar Meier aanneemt, de hand van een jonge bewerker.

1:1-4 Een ridder en een meisje zitten aan een riviertje te praten over de liefde; plotseling blijft het water stilstaan. - 1:2 Op een rivierken: ‘aan een riviertje’ (naar middeleeuwse opvatting leende een dergelijk plekje zich bij uitstek voor een amoureuze ontmoeting). dat si saten (druk satten): ‘zaten zij’. De constructie met dat wordt dikwijls gebruikt als er een bepaling aan de persoonsvorm voorafgaat en het moderne Nederlands inversie voorschrijft. - 1:3 Het water dat blijft stilstaan, logenstraft de ridder die blijkbaar huichelachtig over de liefde spreekt of het meisje met oneerbare bedoelingen zijn liefde betuigt. Hetzelfde motief komt voor in eedsformules: men zwoer bij het water dat naar de zee stroomt (met de bijgedachte dat het in geval van een meineed zou blijven stilstaan). - 1:4 van goeder minnen: ‘over de ware, oprechte liefde’.

2:1-4 Zij vraagt hem waarom het water is blijven stilstaan. - 2:1 stout: ‘dappere’; goet: ‘voortreffelijke’. - 2:3 stoet: ‘stond’ (men zou staet verwachten).

3:1-4 Hij zoekt de oorzaak in het feit dat hij vele jonge meisjes in het ongeluk heeft gestort. Deze openhartigheid is vermoedelijk voor middeleeuwers minder verbazingwekkend geweest dan voor ons. Desgewenst kan men er een uiting van zelfverzekerdheid in zien: hij is er zozeer van overtuigd ook in dit onnozele meisje een gemakkelijke prooi te zullen vinden, dat hij zonder aarzeling voor zijn vroegere euveldaden uitkomt. - 3:2 ‘dat verwondert mij niet’. - 3:4 Ghebrocht: druk Ghehrocht.

4:1-4 Zij waarschuwt hem voor de straf van God. - 4:3 Wacht u: ‘pas (dan maar) op’; ruyter: De woorden ruyter en ridder (2:1) wisselen elkaar in Mnl. balladen dikwijls af, zonder dat er een verschil in betekenis blijkt. - 4:4 scheynde: ‘te gronde richt’.

5:1-4 In verhulde termen kondigt hij aan dat hij haar zal verleiden. - 5:1-3 Met de hooghen berch die hij omlaag (in dale) zal brengen, bedoelt hij haar eer. Het verlies van haar maagdelijkheid zou betekenen dat ook haar

[p. 159]

vader en overige familie te schande zouden worden gemaakt. - 5:4 ‘daarnaar is het dat ik streef’.

6:1-4 Als hij het dáárop voorzien heeft, hoopt zij dat hij als een misdadiger zal worden gehangen. Kalff meent dat zij zijn beeldspraak in str. 5 niet heeft begrepen. Wij menen dat dit wèl het geval is, maar dat zij niet gelooft dat hij een zo infaam voornemen ten uitvoer zal brengen. - 6:4 Bi uwer keelen: ‘aan uw nek’.

7:1-4 Zij werkt het beeld van de gehangene verder uit. - 7:1-3 Hij zou zo hoog worden opgeknoopt dat de zon zijn voetzolen zou beschijnen. - 7:4 den bast: Het touw van de strop was van boomschors vervaardigd.

8:1-4 Toch laat zij zich door hem verleiden. - 8:4 ‘toen was de berg omlaag gekomen’.

9:1-4 Hij drijft de spot met haar plechtige verzekering in str. 6 en 7. - 9:2 ‘ben ik nu (aan mijn nek) opgehangen?’

10:1-4 Als het meisje bemerkt dat zij zwanger is, gaat zij voor de ridder staan. - 10:4 ghenade: Het gebruik van dit woord impliceert dat zij hem smeekt, goedgunstig te beschikken over haar leven. De maatschappelijke vooruitzichten van een ongehuwde moeder waren in de middeleeuwse maatschappij bijzonder slecht; in de meeste gevallen werd zij door haar milieu uitgestoten.

11:1-4 Zij smeekt hem om genade. - 11:2 van mijnen lijve: ‘ten gunste van mijn leven’.

12:1-4 Hij is bereid haar met zijn schildknecht te laten trouwen als hij die daartoe zou kunnen brengen. - 12:3 mocht u... gheven: ‘zou u... kunnen geven’. - 12:4 Cost ic: ‘als ik... zou kunnen’.

13:1-4 Met een schildknecht neemt zij geen genoegen. - 13:2 snode: ‘laag van stand’. - 13:4 hoghen: ‘verheffen’, ‘hoog maken’. Zij bedoelt dat hij de schending van haar eer ongedaan moet maken door met haar te trouwen.

14:1-4 Het meisje heeft een broer die zich haar lot aantrekt. - 14:2 goet ende ghetrouwe: Deze vaste verbinding drukt solidariteit en loyaliteit uit. Een broer heeft de plicht de eer van zijn zuster te beschermen of te wreken. - 14:3 ‘zoals hij haar duidelijk toonde’. - 14:4 beweest: ‘bewees het’; al metter trouwen: ‘met zijn trouwe genegenheid’.

15:1-4 De broer van het meisje nodigt de ridder uit haar begrafenis bij te wonen. - 15:3 Cf. 10:3. - 15:4 badt: ‘verzocht’; te grave: ‘naar het graf’, ‘tot de begrafenis’.

16:1-4 Hij deelt hem mee dat het meisje is gestorven (de doodsoorzaak noemt hij niet). - 16:1 stout ridder vrij: ‘dappere, voortreffelijke ridder’. - 16:2 vrij van waerden: ‘voortreffelijk van verdienste’. Een woordspeling met de uitdrukking van waerden vrij ‘zonder verdienste, eer’ lijkt ons niet aannemelijk. - 16:3 ‘ach, zij die een kind van u verwachtte’. - 16:4 opter aerden: Hiermee geeft hij te verstaan dat het meisje nog niet begraven is.

17:1-4 De ridder beseft opeens dat hij van haar hield. Als zij dood is, verzekert hij, zal hij nooit meer als ridder optreden. - 17:1 wijf: ‘vrouw’. - 17:3 ‘dan zal ik van nu af aan nooit meer’. - 17:4 grauwe: ‘grijze’ (traditioneel epitheton van een strijdros).

18:1-4 Maar argwaan bekruipt hem. Het is duidelijk dat de uitnodiging van de broer hem in verwarring heeft gebracht. Vermoedelijk voelt hij zich

[p. 160]

schuldig aan haar dood. Maar tegelijkertijd wordt hij geconfronteerd met een kwellende vraag. Waarom wordt hij uitgenodigd voor haar begrafenis? Beschouwt men hem als een lid van de familie? Maar zou de broer die hem in str. 16 zo onderdanig toespreekt, dan niet weten hoe hij het meisje heeft behandeld? Meehelpen een dode te begraven betekende dat men de bloedwraak op zich nam (als de eer van de dode gewroken behoorde te worden). Maar zou die wraak zich juist niet tegen hèm moeten richten? Was hij zijn leven wel zeker als hij de uitnodiging aanvaardde? Hij besluit zich in volle wapenrusting te gaan vergewissen of het meisje inderdaad is gestorven. - 18:3 selver: ‘zelf’. - 18:4 der valscher boden so vele: ‘zoveel valse boodschappers’.

19:1-4 Hij hoort de doodsklok luiden en beseft dat zij dood moet zijn. - 19:1 op der heyden: ‘op het veld’, ‘buiten’. - 19:4 si: het gestorven meisje.

20:1-4 Hij werpt zijn schild weg en zweert het nooit meer te zullen dragen. - 20:1 bruynen: ‘gebruineerd’, ‘gepolijst’ (waardoor het metaal een bruine kleur kreeg). - 20:2 worp hem: ‘wierp het’. - 20:3-4 Een ridder die zwoer geen wapens meer te zullen dragen, hield daardoor op ridder te zijn. - 20:4 Van: ‘door’.

21:1-4 Men beveelt hem zich niet aan het rouwbeklag te onttrekken. Waarschijnlijk wordt deze strofe gesproken door de broer van het meisje, die hem vergezelt naar het kerkhof. - 21:2 hem: het schild; onder u side: Een ridder te paard droeg (tenzij tijdens een gevecht) zijn schild aan een riem om de schouder. - 21:3 Al waer: ‘al zouden... zijn’ (zelfs als zijn ouders gestorven waren, zou hij...). - 21:4 Den rouwe... lijden: ‘aan het rouwbeklag... deelnemen’.

22:1-4 Hij verzekert dat hij om haar rouwt. - 22:2 mijn broeders alle vijve: De vijf broers vormen een traditioneel gegeven in de balladen. - 22:4 hi: nl. de rouw.

23:1-4 Bij het kerkhof aangekomen, hoort hij de dodenvigilie zingen. - 23:1 Doen: ‘toen’. - 23:2 die papen: ‘de priesters’. - 23:4 vigelie: De gebeden die 's avonds vóór de begrafenis worden gezongen.

24:1-4 In de kerk ziet hij de lijkbaar waarop zijn geliefde ligt. - 24:2 in bare: ‘op de baar’. - 24:3 baren cleede: Het kleed dat over de lijkbaar is gedrapeerd. - 24:4 Recht oft: ‘precies alsof’.

25:1-4 Hij tilt het kleed op, en ziet haar bewegen. Zij lacht hem toe; de list is gelukt. - 25:2 haer cleyn vingerken: ‘haar pink’; roeren: ‘bewegen’. - 25:3 loech: ‘lachte’.

26:1-4 Hij belooft haar nooit meer ontrouw te zullen zijn. - 26:4 Doen: ‘aandoen’.

27:1-4 Hij zal met haar trouwen. - 27:1 Wel op: ‘komaan’ (‘wees vrolijk’). - 27:3 Al waert... leet: ‘al zou het... verdriet doen, onaangenaam zijn’.

28:1-4 Herhaalde belofte. - 28:3 houden voor: ‘beschouwen als’.