Het Antwerps Liedboek. 87 Melodieën uit 'Een schoon liedekens-boeck' van 1544. Deel 2. Commentaar

[p. 148]

15 Des hadde een swave een dochterlijn
AL XXIX

Lit.: Kalff, p. 436; FvD II, p. 1029; Meier IV, p. 39.

Ballade. Elsselijn heeft genoeg van het werk in de huishouding; ze wil mooie kleren en dure schoenen. Haar broer (?) raadt haar bij rijke mensen te gaan werken, in Augsburg. Daar aangekomen, raakt ze in slecht gezelschap. In een soldatenkroeg maken dobbelaars haar tot de inzet van hun spel. De winnaar verleidt haar, en laat haar met honende woorden in de steek. Haar broer, naar Augsburg gereisd om zijn zuster te zoeken, treft haar zwanger aan. - Deze ballade is bewerkt naar het Duits; de tamelijk corrupte tekst in het AL staat het dichtst bij een in 1535 gedrukte Duitse versie (zie Meier). Een jongere versie, uit het Haerlems Oudt Liedt-Boeck (midden 17e eeuw), is te vinden bij FvD II, p. 1032-1033.

1:1 Des hadde: ‘er had’; een swave: ‘een Zwaab’ (uit Zwaben in Zuid-Duitsland). In de 16e eeuw hadden Zwabische vrouwen een slechte reputatie. - 1:2 dienen: ‘in de huishouding helpen’. - 1:3 haen: ‘hebben’ (Duitsgetinte vorm die in de Mnl. lyriek burgerrecht heeft verkregen). - 1:4 met smale riemen: Schoenen met veters waren chic.

2:1-4 Hier spreekt waarschijnlijk een van haar familieleden, misschien haar broer (cf. str. 9-11). - 2:1 Des: Vult de opmaat; misschien te vertalen als een zwak ‘dus’ of ‘zo’. - 2:3 Tausborch: ‘naar (te) Augsburg’.

3:2 die enghe straten: ‘de nauwe straatjes’ (van de rosse buurt?). - 3:3 vraechde: druk vraechden; wijn: ‘wijnhuis’, ‘kroeg’. - 3:4 ruyters ende lantsknechten: ‘paardenvolk en soldaten’. De aannemelijkste opvatting van 3:3-4 is dat Elsselijn willens en wetens naar een soldatenkroeg vraagt (hoewel het mogelijk is dat zij niet wist welke reputatie ruyters ende lantsknechten hadden). Of is zij argelozer: vraagt zij in 3:3 alleen naar wijn, en is 3:4 een mededeling van de verteller?

4:1 stoven: ‘kroeg’ (meestal slechtbefaamd). - 4:2-4 Deze verzen laten verschillende interpretaties toe. Wij stellen ons het gebeuren zó voor: het feestende gezelschap laat haar een beker wijn brengen. Onder het drinken laat Elsselijn haar ogen (die ze wellicht tot dan toe verlegen neergeslagen had gehouden) over de aanwezige mannen gaan. Dan laat ze de beker, leeggedronken, zinken, wachtend op een initiatief.

5:1-4 Waarschijnlijk zit Elsselijn nu in de kring; er wordt om haar gedobbeld. - 5:1 terlinghen: ‘dobbelstenen’. - 5:3 ooghen: van de dobbelstenen. - 5:4 sliep: ‘zou slapen’.

6:1-4 In een Duitse versie van 1535 zijn er drie gesellen die om Elseleyn dobbelen; de jongste wint. Zonder omhaal spreekt hij het meisje aan: Gehabt euch woll, meyn schöne junckfraw, heynt wil jch bey euch schlaffen (cf. Meier IV, p. 40, str. 6). - 6:1 Hi: de winnaar; bider hant: Als een man een vrouw ‘bij de hand’ (of ‘bij de handen’) nam, symboliseerde dit dat hij bezit van haar wilde nemen. - 6:2 snee witte handen: Traditioneel epitheton van een schone vrouw in de liefdeslyriek. - 6:3 een beddeken: Het wout in 6:4 suggereert dat hij een bedje van mos en bladeren voor haar spreidde, maar banc in 7:1 pleit misschien toch voor een localisering binnenskamers. Deze tegenspraak(?) wordt verklaard door het feit dat

[p. 149]

6:3-4 echte zwerfverzen zijn, die in allerlei liederen voorkomen (cf. nr. 49, str. 2 en nr. 76, str. 9). - 6:4 ten eynde: ‘aan het eind van’, ‘diep in’.

7:1 Waarschijnlijk moet men hierin lezen dat de verleider na zijn daad zijns weegs wil gaan. op die banc: Is hier een bank bij het bed bedoeld? De Duitse versie van 1535 heeft sidel (‘stoel’). Misschien mag men ook denken aan een ‘berm’: in dat geval laat hij haar aan de kant van de weg achter. - 7:3-4 Machteloos dreigt Elsselijn met wraak. - 7:3 stoute: ‘dappere’. De drie dappere broers die hun zuster zouden kunnen wreken, vormen een bekend motief in de balladen. - 7:4 rijcken: ‘machtige’, ‘vermogende’; tsoheyme: ‘thuis’ (Duitsgetinte vorm).

8:1 Dats hebdy: ‘zo, heb jij’. - 8:3-4 Het is verleidelijk in huerlinc een mislukte of corrupt overgeleverde vertaling te zien van hurlin ‘hoertje’. De Duitse versie van 1535 heeft echter meydleyn. De betekenis is waarschijnlijk ‘dan kun je dit jaar nog een hoertje zijn, jij met je rijke vader thuis...’. In het Duits luidt de belediging anders: ‘du schleffst nicht gern alleyne’.

9:1-4 In str. 9 van de Duitse versie wordt verteld hoe haar jongste broer zijn vader geld vraagt om zijn zuster in Augsburg te gaan zoeken. De onvolledig overgeleverde str. 9 van de AL-tekst correspondeert met str.10 in het Duits: Do er nu gen Augspurg kam / wol in ein enge gassen, / das erste mensch, das er an sach, / das war sein liebste schwester. / O du feynes meyn Elseleyn. - 9:1 opter gassen tradt: ‘door de straten liep’ (in Augsburg). Misschien hebben we te doen met een uitdrukking, die met ‘tippelde’ kan worden vertaald. - 9:2 bekende: ‘herkende’.

10:2 verganghen: ‘verlopen’. - 10:3-4 Elsselijns roc is van voren te kort en van achteren te lang doordat ze zwanger is.

11:2-4 De interpretatie is bijzonder lastig. Misschien is de volgende vertaling mogelijk: ‘Je raad (in str. 2) kwam mij op het verlies van mijn eer te staan. Als een ander mij dat gedaan had, zou hij mij die (eer) moeten teruggeven (door met me te trouwen)’. Het Duits heeft du redst mir an meyn ehre; dit kan slaan op zijn beledigende woorden in de vorige strofe. In de Duitse versie volgen hierop twee strofen waarin zij de hulp van haar broer inroept, waarop deze haar meeneemt met de verzekering dat hij een rijke burgerzoon kent die met haar zal willen trouwen.

12:1-4 Epiloog van de zanger. Of de vroom (‘dappere’) lantsknecht die het lied voor het eerst gezongen zou hebben, tot het gezelschap van str. 3:4 heeft behoord, blijft in het midden. - 12:4 Tausborch: druk Tausboorch.