Het Antwerps Liedboek. 87 Melodieën uit 'Een schoon liedekens-boeck' van 1544. Deel 2. Commentaar

4 Arghe winter, ghy zijt cout
AL X

Lit.: FvD I, p. 729.

Verhalend liefdeslied. De minnaar klaagt: de winter is koud, de zomer was zoet. Zijn droefheid is het gevolg van een bittere ervaring. Op een ochtend was hij met een meisje naar buiten getrokken. Stond hem een verfijnd liefdesavontuur te wachten? Nee: het bleek dat hij voor haar gunsten moest betalen.

[p. 133]

- Op het eerste gezicht lijkt de tekst onontwarbaar, maar bij goed lezen komt er een geraffineerd liedje te voorschijn, dat zich afgezien van enkele raadselachtige passages bevredigend laat interpreteren. De Middelnederlandse tekst lijkt een transponerende en uitbreidende bewerking van een veel eenvoudiger lied, een vrouwenklacht, waarvan een aantal Duitse versies zijn overgeleverd (o.a. in het Ambraser Liederbuch, nr. XXXVII). In deze Duitse versies komt het avontuur met het schaakbord (str. 5-7) niet voor.

1:1-4 De conventies van de middeleeuwse liefdeslyriek leggen de lezer een bepaald verwachtingspatroon op. Een gedicht als dit, dat in zijn eerste strofe een beeld van de winter en de voorbije zomer oproept, impliceert een ‘ik’ in wiens hart het winter geworden is, doordat de zomer van zijn liefde voorbij is. - 1:1 Arghe: ‘boze’. - 1:2 Vergangen: ‘verdwenen’, ‘voorbij’; ons: ‘voor ons’; tgroene wout: Het bos is naar middeleeuwse opvatting de ideale plaats om zich aan de liefde over te geven. - 1:4 ‘het groen in de natuur’. De heide behoort tot het traditionele landschap van de liefdeslyriek, zonder dat daarbij altijd aan hei gedacht behoeft te worden. Het begrip correspondeert waarschijnlijk ongeveer met ‘het vrije veld’, ‘buiten’.

2:1-4 Het beeld van de zomer wordt uitgewerkt, in het presens, maar duidelijk met de functie van een herinnering. - 2:2 De nachtegaal behoort tot het ‘milieu’ van de liefdeslyriek; het is de liefde die hem doet zingen, zijn zang stemt de mens ‘mingezind’. - 2:4 fiere: ‘schone’, ‘zelfverzekerde’ (traditioneel epitheton van de nachtegaal).

3:1-4 Na de zoete herinnering van str. 2 keert het lied terug tot de winterse situatie van str.1. De minnaar spreekt hier in de ik-vorm. - 3:2 Waarschijnlijk is bedoeld dat hij zijn geliefde niet in zijn bed aantreft. De Duitse versie luidt: Des abends wenn ich zu bette wil gan, und meinen schönen bulen nit han. - 3:3-4 De aannemelijkste interpretatie lijkt: ‘dan (op deze winterse avonden) rust de dappere nachtegaal, d.w.z. laat hij zich niet horen’. In de Duitse versie luidt het corresponderende vers: Sie [fraw nachtigal] ist uns entflogen zu diesem newen jar.

4:1-4 Zoals str. 3 bij str. 1 aansluit, vervolgt str. 4 de in str. 2 opgeroepen ‘herinnering’. 's Winters moet hij alleen naar bed, maar in de zomer gaat het anders... - 4:2 gheciert hae: ‘toilet heb gemaakt’. Vermoedelijk is dit een ‘relict’ uit de oorspronkelijke versie waar de ‘ik’ een vrouw is. In de Duitse versie vindt men echter geen pendant van gheciert hae; str. 5 luidt daar: Des morgens wenn ich frü aufsteh, mein hertz in grossen sorgen schwer, so kompt mein lieb und beut mir ein guten morgen. - 4:3 ‘dan pleegt mijn geliefde te komen’. Het valt op dat zij bij hèm komt, niet omgekeerd, zoals men zou verwachten. Is dit een onhandigheid van de bewerker, of een eerste aanwijzing dat het hier niet om een normale amoureuze verhouding gaat? - 4:4 biedt: ‘wenst’, maar ook ‘biedt aan’: haar ‘aanbod’ impliceert namelijk een uitnodiging (cf. 5:1).

5:1-4 De herinnering aan wat er op zomerochtenden gebeurt, spitst zich nu toe tot die aan één bepaalde ochtend. De minnaar is op de uitnodiging ingegaan. - 5:1 Goede morghen: Dubbelzinnig: ‘goedemorgen’, maar ook ‘een goede morgen’, dit laatste met de bijgedachte aan een matineuze escapade. Het spel van de liefde wordt in de middeleeuwse lyriek bij

[p. 134]

voorkeur gespeeld in de vroege ochtend, buiten in de natuur. so: ‘dat’. - 5:2 vrou maecht: De precieze betekenisnuance ontgaat ons: ‘meisjelief’, ‘jonkvrouwe’? Wel is duidelijk dat hij meent dat zij nog maagd is. bint op u hayr: Het opbinden van het haar behoort tot het voorspel van de liefdesdaad. - 5:3 ‘met (een sieraad van?) rood goud’. Waarschijnlijk biedt hij haar dit als een liefdespand aan. - 5:4 groene side: ‘(een snoer of lint van) groene zijde’. Zijde is in de middeleeuwen nog een zeer kostbare stof; de kleur groen symboliseert de jonge liefde.

6:1-4 Het verhaal gaat over in de verleden tijd; wij zien het paar de natuur intrekken. - 6:1 Si ginc voor: Zij loopt voorop: een tweede aanwijzing (cf. 4:3-4) dat zij, en niet hij, de leiding heeft. - 6:2-4 brochte my... na: ‘had voor mij... meegebracht’ (?). Onder de vele varianten van het dobbelspel die in de Middeleeuwen gespeeld werden, was er één (in het Oudfrans le drinquet geheten) waarbij een schaakbord werd gebruikt. Elke speler koos een kleur en moest trachten zijn dobbelstenen in de vakken van die kleur te werpen. Het meenemen van een schaak- of dobbelspel op een ‘amoureus uitstapje in de natuur’ droeg vermoedelijk een zekere speelse, sportieve verfijning bij aan het avontuurtje (dat ten dele ook als een spel werd opgevat).

7:1-4 De teleurstellende afloop, die de verklaring vormt van de treurige stemming van de minnaar in str.1. - 7:1 tschaecbert: druk tsaecbert. - 7:2-4 Het meisje stelt haar voorwaarde: zij wil eerst geld zien. - 7:2 Dubbelzinnig, want dobbelen (‘verdubbelen’) is ook een aanduiding van de coïtus. brenget: ‘moet meebrengen’. - 7:3 mach: ‘kan’. - 7:4 Tsoheyme: ‘thuis’ (Duitsgetinte vorm, die in liederen van dit type vaker voorkomt).