De Limburgse 'Aiol en Mirabel'

[p. 41]

Tekstfragmenten

Verantwoording van de editie

De overgeleverde fragmenten van ‘A&M’ (4 volledige bladzijden en een aantal fragmenten, soms alleen snippers) worden in de Universiteitsbibliotheek Leiden (BPL 1049) en in het Rijksarchief Hasselt (fragm. neerl. 6) bewaard. Op elke bladzijde staan 22 regels. De verzen staan niet onder elkaar, maar zijn als in proza doorlopend geschreven. Een rijmpunt achter elk vers scheidt telkens de verzen. De tekst is door één hand als littera textualis geschreven. De tekst wordt onderverdeeld door lombarden van twee regels hoog, die steeds op een nieuwe regel worden aangebracht.

De hier afgedrukte tekst berust op de editie M. Gysseling, Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300), uitgegeven m.m.v. en van woordindices voorzien door W. Pijnenburg. Reeks II: Literaire handschriften. Deel I, Fragmenten. ̓ s-Gravenhage 1980 (Digitale uitgave Sdu Uitgevers 1998), een eerdere, identieke editie van J. Deschamps en M. Gysseling verscheen onder de titel De fragmenten van de Limburgse Aiol in: Studia Germanica Gandensia 8 (1966), 9-71.

Om de leesbaarheid van de tekst te bevorderen zijn in afwijking van de editie van Gijsseling, 1980, de volgende veranderingen aangebracht:

- De rijmpunten die in het handschrift het eind van de versregel markeerden, zijn verwijderd. De tekst is van een moderne interpunctie voorzien.

- Eigennamen, plaatsnamen en het woord God zijn met een hoofdletter geschreven.

- Waar dit nodig was is de schrijfwijze aan het moderne gebruik aangepast (u>v;i >j); het teken ů vervangt het teken u^o uit de editie Gysseling.

- Gysseling heeft in een aantal gevallen, waar hem dat mogelijk leek, verloren tekstgedeeltes gereconstrueerd. Hij plaatste deze aanvullingen tussen vierkante haken. Deze haken worden overgenomen.

- De omvang van de overgeleverde fragmenten verschilt sterk. Om praktische redenen delen we de tekst in op basis van inhoudelijke criteria. De episodes worden van een titel voorzien.

- Op enige plaatsen worden op basis van recent onderzoek in de tekst enkele nieuwe emendaties voorgesteld die eveneens tussen vierkante haken worden geplaatst. Het gaat om de volgende verzen:

23 [dat], hs. do. (Emendatie Verdam, 54, n. bij 23).

36 [si], ontbreekt in het hs. (Aanvulling Goossens, 319).

171 [gi], ontbreekt in het hs. (Aanvulling Goossens, 320).

252 [wal], ontbreekt in hs. (Aanvulling Goossens, 321).

224 [gi], ontbreekt in het hs. (Aanvulling Goossens, 320).

[p. 42]

300 In hs. staat: ‘ein groet [d]eel suldi mi sekerlike’. Goossens (321) stelt voor het woord ‘groet’ te schrappen.

407 [ein], ontbreekt in het hs. (Aanvulling Goossens, 320).

475 [sien], hs. ‘sijn’. (Emendatie Zieleman, 88).

476 [halsberg], hs. ‘haisberg’.

513 In het hs. staat: ‘die was vient’. Goossens, 320 (al eerder Verdam, 69) stelt de volgende lezing voor: ‘die[n] was [hi] vient’.

579 [vrouwe], ontbreekt in het hs. (Aanvulling Goossens, 319).

724 [so], ontbreekt in het hs. (Aanvulling Goossens, 320).

[p. 43]

Editie en vertaling in context met aantekeningen ⁺

Om de losse fragmenten van A&M beter te kunnen begrijpen wordt voorafgaand aan de Middelnederlandse tekst met vertaling de overeenkomende inhoudelijke context van de Franse ‘Aiol’ (hierna: F) geplaatst. Niet alle hoofdstukjes uit het Frans zijn in de Limburgse tekst vertegenwoordigd, alleen degenen die met een sterretje (*) zijn gemarkeerd komen in de Limburgse versie voor.

Aiol in Orléans bespot.Aiol rijdt op zijn oude paard Marchegai verder de stad Orléans binnen. Hij hoop dat God hem in Zijn goedheid ‘aventure’ (F, v. 2503) zal schenken. De jongeling is bewapend met schild en speer. Wel heeft hij een probleem. Hij draagt nog steeds de verroeste wapenrusting die zijn vader Elie hem bij zijn vertrek heeft geschonken. De jonge ridder is in Orléans een hele opzienbarendheid. Er is veel publiek op straat. Wel honderd ridders, jongemannen en bebaarde ridders, slaan hem gade. De dames en meisjes vergapen zich aan hem. Het strijdvaardige optreden van Aiol in het vredige Orléans wekt verbazing. Er lijkt iets te gaan gebeuren, de spanning hangt in de lucht. Het is duidelijk dat Aiol provoceert, uitdaagt tot strijd. Dit tot vermaak van het publiek. Burgers beginnen met elkaar over hem te praten. Waarop wacht de jonge ridder nog? Als hij direct aan de ‘tjost’ was begonnen, zou hij zeker vijf tegenstanders hebben omgelegd en dan zou vandaag nog de dood van Fouré gewroken zijn. De opmerking is raadselachtig, want wie is Fouré?

* De herbergier. Aiol rijdt verder en komt bij een herberg, waar veel schurken bijeen zitten. Er is een slaande ruzie aan de gang door onenigheid bij het dobbelen. Is er vals gespeeld? De herbergier neemt de dobbelstenen weg en gaat zij allergrootste speelbord halen. Dat speelt beter. Hij probeert de boel te sussen met de belofte dat hij rijkelijk zijn beste wijn zal schenken. Wie niet bij wijn wil dobbelen, gelieve de herberg te verlaten. De herrie moet ophouden, hij wil volle vrede bewaren in zijn herberg. Daarna zijn de ruziezoekers weer aan het speelbord gaan zitten waarop ze dobbelen. Op dat moment ziet de waard Aiol aangekomen. Hij praait hem aan en wil Aiols oordeel weten over de betrouwbaarheid van de dobbelstenen. Dat lijkt nogal een ratjetoe. De een is klein, de ander rechthoekig, de derde rond. Zijn die stenen wel geschikt om eerlijk te dobbelen? De herbergier wil dat Aiol de dobbelstenen bekijkt en het juiste oordeel erover velt. Maar de jongeman, opgegroeid in het bos, heeft nog nooit in zijn leven een dobbelspel gezien. Hij raadt de waard aan het aan zijn kompanen in de herberg te vragen. Wat die zeggen daar moet hij zich maar aanhouden.

(Cursief afgedrukt in de vertaling staan de gereconstrueerde en inhoudelijk onzekere woorden en zinsdelen. Ze berusten veelal op gissingen van Verdam, 1883 en maken geen aanspraak op betrouwbaarheid).

+ Aantekeningen (Geraadpleegd: MNW, Verdam 1882, Kuiper 1993-2011).

[p. 44]

1

[...]n dor end dore.⁺

 

Bet dien so riet Aiol [vore.

 

… se]die: ‘Hort, gi heren, ⁺

 

ic sie híjr einen […⁺

5

… va]n feien is geboren.

 

So wemet líjf […⁺

 

… s]ecgen minen wille’.

 

‘Junchere‘, seit hi, […

 

… ]u des ic wille vragen.

10

In minen […⁺

 

… t]we gegaderet bet spele.⁺

 

Die ein hi […⁺

 

… s]eget ende claget mi, ⁺

 

dat em un[…

15

‘Junc]here‘, seit hi, ‘siet die steine.⁺

 

Van al […] ne⁺

 

gelíjc die ander, so men tellet.

 

[…] minsten vellet.

 

Dat recht suldi híjr […⁺

20

…]l is an ú gedragen‘.

 

Aiol, hi seide: […

 

…] tů mi sulke mere?

 

Want ic nie [dat]… ⁺

 

…] vůrwár gesecgen mag,

25

gi sůlets […]⁺

 

die bet ú an dien brede lagen.⁺

 

[…]cgen,

 

dat haldet, sunder wieder [secgen‘.⁺

[…] als maar door.
Toen kwam Aiol voorbijgereden.
De waard zei: ‘Luister, heren,
ik zie daar een ridder op ons af komen,
die van feeën afstamt.
Zo’n […] verschijning […]
Ik zal hem zeggen wat ik wil’.
‘Jongeman‘, zei hij, ‘sta even stil.
Luister, naar wat ik u wil vragen.
In mijn huis, voorwaar,
zijn twee mannen samen aan het dobbelen.
De een heeft veel verloren.
Dat zegt hij en beklaagt zich bij mij erover,
dat hem onrecht is aangedaan’.
‘Jongeman‘, zei hij, ‘bekijk de stenen.
Van allen is er niet een
gelijk aan de andere, zegt men.
Vel ten minsten een oordeel.
U zult hier recht spreken.
Het oordeel is aan u‘.
Aiol antwoordde: ‘Beste man,
wat moet ik aan met dat verhaal?
Want ik hem nog nooit dat spel gezien.
Ik kan u voorwaar verzekeren,
dat u het beter aan degenen kunt vragen,
die samen met u aan het speelbord zaten.
Wat zij u zullen zeggen,
houdt u daaraan, zonder tegenspraak‘.

+ 1-2 ’dor end dore…[vore’. Aiol is in volle wapenrusting (F, v. 2538: ‘trestout armés’) op zijn oude paard Orléans binnengereden. Hij is langs de kroeg (wijnkelder) gekomen. Vgl. F, v. 2537-2538: ‘[…] Aiol qu’est trespassés/ Par devant le chelier’.

+ 3 De kroegbaas ziet hem komen en maakt de drinkebroers (v. 3: ‘gi heren’) uit zijn kroeg op Aiol attent. In het Frans noemt hij de kroeglopers ironisch baronnen. Vgl. F, v. 2540 ‘Baron’.

+ 4-5 ‘ic sie […] feien’. Vertaalt F, v. 2541: ‘Je voi un chevalier qui est faés.’ (Vert.: Ik zie een ridder die betoverd is). Vgl. Normand/Raynaud: ‘enchanté’. Foerster vertaalt ‘faés’ met: ‘gefeit’. Hij ziet in Aiol iemand die door hogere machten tegen het kwaad wordt beschermd. Verdam wijst in zijn aantekening bij dit vers op het Franse ‘fae’, ’feie’ dat ‘démon’ zou betekenen. Hij vertaalt met: ‘Die van demonen afstamt’. Vgl. in de inleiding de discussie over ‘faés’/ ‘desfaés’.

+ 6 ‘So wemet lijf’. De betekenis van het verminkte vers is niet duidelijk, te meer daar er twijfel bestaat over de juistheid van de transcriptie. (Verdam heeft hier gelezen: ‘So weinet lijf’). Het ww. ‘wemen’ betekent: kwetsen; het woord ‘lijf’ omschrijft vermoedelijk de persoon. (MNW, ‘lijf’, ad. 6).

+ 10 ‘In minen’. De kroegbaas heeft hier het woord en spreekt over ‘mijn’ kroeg.

+ 11 ‘t]we gegaderet bet spele’. In de kroeg hebben twee mannen samen zitten dobbelen. Vgl. F. v. 2546: ‘Doi serjant orent ore chi tremellé’. (Vert.: Twee heren hadden nu een spel gespeeld).

+ 12 ‘Die ein […]‘. Vgl. F, v. 2547: ‘Li uns a molt perdu(s), s’est adampnés.’ (Vert.: Een heeft er veel verloren en schade geleden).

+ 13 ‘seget‘. Vgl. F, v. 2548: ‘Che dist, de mavais giu li ai gué(s)’. (Vert.: Die zei, dat ik met hem met een slecht spel had gespeeld).

+ 15 Met de ‘steine’ (v. 15) worden de dobbelstenen bedoeld. Vgl. F, v. 2551 ‘les dés’.

+ 16 ‘Van al […] ne’. Verdam vult aan: ‘Van allental so is die eine/ gelijc die ander […]’. Deze emendatie is o.i. onjuist. In het Frans wordt gezegd dat de drie dobbelstenen qua vorm van elkaar verschillen: Vgl. F. v. 2552-2553: ‘Li uns est menuier[s], l’autre quarés, / Et li tiers est pleniers […]’. (Vert.: De ene is klein, de tweede vierkant, de derde is rond). Wij stellen voor om te lezen: ‘Van allen is negeine/ gelijc die ander […]’, zie v. 164: ‘negeiner’.

+ 19-20 ‘Dat recht […] an u gedragen’. Van Aiol wordt verwacht dat hij in het geschil als rechter zal optreden. Vgl. F, v. 2556-2557: ‘Et le droit jugement nous en ferés/ Car sor vos l’avons mis et atiré.’ (Vert.: En spreek het juiste vonnis voor ons uit, want daarmee hebben we u belast en u daartoe opdracht gegeven).

+ 23 ‘Want ic nie [dat] …’. We nemen de emendatie van Verdam over die het handschriftelijke ‘do’ door ‘dat’ verving. Aiol zegt hier waarschijnlijk dat hij nog nooit heeft zien dobbelen. Vgl. F, v. 2559: ‘Onques en mon eage ne vi juer’. (Vert.: Nog nooit in mijn leven heb ik het zien spelen).

+ 25-26 ‘Gi sůlets […] lagen’. Aiol verwijst de kroegbaas voor een oordeel naar de dobbelaars zelf, zij kennen het spel. Vgl. F, v. 2560: ‘Vos compaignons arriere le demandés’. (Vert.: Vraag het maar opnieuw aan uw vrienden).

+ 26 ‘brede’. Ontstaan uit ‘berde’ (bord) met r-sprong. Het dobbelspel werd op een bord (meestal een groot schaakbord) als ondergrond gespeeld.

+ 28 ‘dat haldet […] wieder [secgen’. Vgl. F, v. 2561: ‘A che qu’il en diront vos en ténes’. (Vert.: Houdt u aan dat wat zij zeggen).

[p. 45]

Marchegai deelt een schop uit.De herbergier, een uitgesproken schurk, roept Aiol toe, dat hij zich niet boos moet maken. Hij pakt Aiols paard Marchegai bij de teugel en trekt hem in de richting van de kroeg. De viervoeter is daarvan niet gediend en geeft de opdringerige kerel met zijn grote rechter hoef zo’n ferme oplawaai tegen zijn borst dat er in zijn lijf drie ribben breken. Gelukkig voor de man blijft zijn hart gespaard. Wel is de schop zo krachtig dat hij de herberg in tuimelt. Als de herbergier is bijgekomen en weer kan praten, wenst hij het paard naar wel honderd duivels.

* Eldré vertelt.Aiol komt in zijn armzalige uitrusting en met zijn lachwekkende paard op de grote markt van Orléans aan. De burgers van de stad en de slagers treiteren hem zoveel ze kunnen. De slagers gooien zelfs slachtafval, longen van hun koeien, naar hem toe. Een burger van Orléans, een zekere Eldré spreekt zijn familielid Pierre aan. Hij verwijt Aiol een zekere traagheid, want er zijn veel tegenstanders. Als hij de strijd had aangebonden zou hij tot Kerst hebben gevochten. Eldré voorspelt wat er zou gebeuren als de slager Hageneu, de dronkaard, en zijn vrouw Hersent, met de dikke buik, op het toneel zouden verschijnen. De dame kennend zou, als ze haar grote mes bij zich zou hebben, die knol van Aiol de staart hebben afgesneden. Dan zou het, zo merkt de man ironisch op, nog plezieriger zijn om op het paard te rijden. Aiol reageert beheerst. Hij merkt op dat ze er gemeen aan doen, hem zo te bespotten. Hij noemt hun gedrag zelfs een grote zonde. De woorden maken indruk. De burgers krijgen medelijden met Aiol omdat hij zulke mooie woorden spreekt.

[p. 46]

 

…]t began te varne.

30

Hi quam gere[den …⁺

 

da]r hi die vleischouwer gesag

 

end [...] lach.

 

Si underwurpen sich bet [….

 

…] alden ende jungen

35

te gegen Aio[le …

 

[Si] d]růgen lungen in dien handen.

 

Die [...]den

 

wurpen, dar hi vort solde [...

 

...] dar entgegen hienc,

40

dar hi die wurpe met untfienc.

 

‘Gevader Pie[ter ...’, ⁺

 

El]drei, ‘dat híjr nu nis niet, ⁺

 

die wi[...]

 

War em gescerpet síjn cutel, ⁺

45

hi su[...]⁺

 

gescinnet schiere in curten tide.

 

So [...] solde

 

te vůrne gůt, so war men w[olde]’.⁺

 

‘Gi heren‘, seid Aiol, ‘laet bliven.⁺

50

b[...]ven.

 

U vleisch dat slaet ende h[...

 

...] gi overlopet⁺

 

bet uwen spotte mi [...

 

...] man, ein caitíjf’.⁺

55

Tehant si namen [...

 

...] ůn berouwen sere.⁺

Hij kwam naar de plek gereden,
waar hij de slagers in het oog kreeg
en […] lag.
Ze gooiden […] naar elkaar toe
[…] oude en jonge mensen […]
naar Aiol, dat was een schande.
Ze droegen longen in hun handen.
Die […]
smeten ze, toen hij weg wilde rijden,
naar hem toe.Hij hield zijn schild omhoog,
waarmee hij alles wat ze gooiden opving.
‘Vriend Pieter, het is heel jammer ‘,
zei Eldrei, ‘dat hij er nu niet is,
die we allemaal goed kennen.
Als zijn mes geslepen zou zijn,
dan zou hij […] die knol
in korte tijd toegetakeld hebben.
Dan […] zou het aangenaam rijden zijn,
waarheen men maar wilde.’
‘Mijne heren‘, zei Aiol, ‘ stop daarmee.
U doet gemeen.
Hak uw vlees in stukken en […
in plaats van mij te overladen
met uw spot.
[…] man, een vreemdeling’.
Onmiddellijk namen ze […]
[…] betreurden zeer.

+ 30-40 Als Aiol de grote markt van Orléans oprijdt, ziet hij de slagers (v. 31 ‘die vleischouwer’). De heren gooien ongegeneerd vleesafval (longen) naar elkaar toe (‘Sie underwurpen sich bet […]’, v. 33), maar Aiol wordt evenmin gespaard. Hij vangt de bloederige troep op, door zijn schild ‘er tegen in’ (‘entgegen’) te hangen. Ook in het Frans beginnen burgers en slagers Aiol te bespotten. Slagers gooien longen van koeien naar hem toe. (Vgl. F, v. 2581-2582.: ‘[…] macheclier […]/ Des pomons de lor vakes l’ont il rué’). De onderlinge smijtpartij en de slimme afweer van Aiol met zijn schild heeft de Limburger toegevoegd.

+ 41 ‘Gevader’. Peetvader; algemeen: vriend. Vertaling van v. 2583: ‘compere’.

+ 42 ‘Eldrei’. In het Frans ‘Eldré’ (v. 2583) of ‘Houdré (v. 2603), een burger uit Orléans. Hij is in gesprek met zijn vriend Pierre (F, v. 2583: ‘compere Pieres’, vgl. 41, ’Gevader Pie[ter…’). Het gesprek gaat vermoedelijk over de altijd beschonken slager, een van de vleeshouwers van Orléans, ‘Hageneus (Hagenel) li enivrés’ (F, v. 2587), de echtgenoot van de dikbuikige slagersvrouw ‘Hersent, al ventre lé’ (F, v. 2588). De dronkaard is kennelijk niet bij het gooi- en smijtwerk aanwezig (v. 42: ‘dat hijr nu nis niet’), maar als hij erbij was geweest (vgl. F, v. 2587: ’Car fust chi Hageneus […]’) zou hij, als het scherp was, naar zijn mes hebben gegrepen.

+ 44 ‘War em gescerpet sijn cutel’. In de Franse bron wordt ook over een ‘coutel’ gesproken. Hier is het niet de slager, maar de slagersvrouw die het mes zou hebben gehanteerd. Vgl. F, v. 2592: ‘S’ele avoit son coutel […].’ De Limburger vindt messetrekkerij kennelijk mannenwerk.

+ 45-46 ‘gescinnet’. Afgeleid van ‘schinnen’/ ‘schinden’: schenden, mishandelen, lichamelijk letsel toebrengen, villen, etc. Gezegd wordt dat, als de slager een scherpgeslepen mes bij zich zou hebben gehad, hij het paard van Aiol lichamelijk letsel (villen?) zou hebben toegebracht. Waaruit dit letsel bestaat, wordt in ‘A&M’ niet duidelijk. In het Frans wordt over de slagersvrouw gezegd dat ze, als ze haar mes bij zich had gehad, de klepper van Aiol de staart zou hebben afgesneden: Vgl, F, v. 2593: ‘Son ronchi li aroit ja escoué’. Was deze actie van de slagersvrouw de Maaslander te cru?

+ 48 ‘te vůrne […] w[olde]’. Ironische opmerking over het oude paard van Aiol. Vgl. F, v. 2594: ‘Dont seroit il plus biaus a amener’. (Vert.: Dan zou hij nog veel mooier zijn om mee uitrijden te gaan).

+ 49 ‘Gi heren’. Aiol reageert hier niet op het gesprek tussen Pieter en Eldrei, maar richt zich tot de slagers (v. 29), die hij aanraadt om zich met hun beroep bezig te houden (v. 51: ‘U vleisch dat slaet’) in plaats van hem met spot te overladen.

+ 52 ‘overlopet’. Van het ww. ‘overlopen’, onder de voet lopen, aantasten, overladen. Verdam wijst op de Duitse wending: ‘über einen herfallen’.

+ 54 ‘caitijf’. Afgeleid van het Franse ‘caitif’ (oorspronkelijk: krijgsgevangen), nam in het Mndl. de betekenis aan van ellendig, uit zijn land verbannen. Hier als substantief gebruikt: vreemdeling.

+ 56 ‘ůn berouwen sere’. Betreuren, spijt hebben, berouw hebben (‘mi es berouwen’). Vgl. v. 2601: ‘[…] qu’en ont pité’. (Vert.: omdat ze medelijden hadden).

[p. 47]

* Een valse beschuldiging. Eldré (Houdré) herneemt het woord. Hij richt zich direct tot Aiol en noemt het dwaasheid dat hij zich die ochtend gewapend heeft en de bewoners van Orléans, toch christelijke mensen, wil doden. Eldré meent te weten wat er in Aiol omgaat. Foré is, zo vermoedt hij, de vader van Aiol. Aiol zou op weg zijn om de dood van Foré te wreken. Het gerucht gaat dat deze Foré door hoogmoedig gedrag voor de muren van Parijs zou zijn gedood. Nu zou Aiol hem na het avondgebed willen wreken en een bloedbad willen aanrichten. Eldré meent nog iets vast te kunnen stellen. Hij vertrouwt de roestige wapens van de jonge ridder niet. Wat zit daarachter? Ze zouden wel eens door de Saracenen vergiftigd kunnen zijn, zodat degene die ermee verwond wordt, moet sterven. Aiol is woedend over deze valse beschuldiging. Het gerucht zou inhouden dat hij en zijn familie met de vijand heulen.

[p. 48]

 

...] was ende tornes vol,

 

want sine g[...]

60

spotten, groten ende cleíne,

 

dat hi [...]

 

Basiles sprac: ‘Huwe gevader ⁺

 

bisie[...], ⁺

 

die wel geliket einen spiere.

65

Die he[...] walde

 

gelaten, dar hi si behalde.

 

Ic [...] růne⁺

 

geleiden dumbenheit te dů[ne.

 

...] gerůken, ⁺

70

dat si dumbheit iet vers[ůken

 

...] ende vrie.

 

Dat is van ú grote stou[...⁺

 

...] willet verslaen,

 

dat kersten is Go[...⁺

75

...] wapen is it schíjn,

 

dat gi swart ende lelic [...⁺

 

...] bet veníne.

 

Dat han gedaen die [...

 

...] dar mede wert gewunt, ⁺

80

hine w[...]nt.

 

Forreis, ic wane, was ú vader.⁺

 

So wat wi secgen [alleg]ader,

 

hi wert van úwer hant gewroken,

 

noch [eer c]omplie si gesproken.⁺

Hij was […] en zeer boos,
want ze […]
bespotten hem, groot en klein,
dat hij […]
Basiles zei: ‘Uw vader
[…],
die lijkt precies op een verrader.
Die heeft hij in het bos
gelaten, waar hij ze gevangen hield.
Ik […]
daarheen geleiden om iets doms te doen.
[…] wensen,
dat ze een of andere domheid begaan
[…] en vrij.
Dat komt door uw grote overmoedigheid,
ons volk te willen doden,
dat christelijk is, God welgevallig.
Aan uw waperusting is duidelijk te zien,
die u zwart uitgeslagen en ongepoetst
draagt, dat het bestreken is met vergif.
Dat hebben de moslims gedaan.
Wie daarmee verwond wordt,
zal niet […] in leven blijven.
Forreis, geloof ik, was uw vader.
Wat we allemaal ook zeggen,
hij zal door uw hand worden gewroken, nog
voordat het laatste avondgebed is gebeden.

+ 62 ‘Basiles’. Burger van Orléans, hij komt in het Frans niet voor. De door hem gegeven informatie over de vader van Aoil is onjuist en dient er toe de jongeman in diskrediet te brengen (vgl. aant. 81). De verzen 62-71 zijn verminkt overgeleverd en daarom moeilijk te interpreteren. We menen het volgende te herkennen: De vader van Aiol zou zich gedragen hebben als spion (v. 64), zou lieden in het bos gevangen hebben gehouden (v. 65 vlg.), zou mensen tot domme daden hebben overgehaald (v. 68, 70). Deze informatie ontbreekt in het Frans.

+ 63 ‘bisie[…]’. Misschien de verminkte vorm van ‘bisijn’ (schrijfvariant van ‘’bisien’), iemand nabij zijn?

+ 67 ‘růneˮ. Van het ww. ‘runen‘, ‘ruynen, zachtjes spreken, fluisteren, influiseren. Maar hoe past het werkwoord in de contekst?

+ 69 ‘gerůken’, zorg dragen voor, graag hebben, wensen.

+ 72 ‘dat is van grote stou[…’. Verdam vult aan: ‘stouternie’, overmoed. Vgl. F, v. 2607: ‘par estouthie’. (Foerster: ‘Tollkühnheit’, Normand/Raynaud: ‘bravade’).

+ 74 De verminkte versregel is moeilijk te begrijpen. Uit het Frans blijkt dat Aiol ervan beschuldigd wordt dat hij zich die ochtend bewapend zou hebben om in Orléans christenen te vermoorden. (Vgl. F, v. 2604-2603: ‘Que si matin avés vos armes prises/ Et no gent crestiene volés ochire’). ‘kersten’ zou het bijv. naamwoord ‘christelijk’ kunnen betekenen. Misschien is ‘go[…]’ een restant van het woord ‘Got’, God. Het hier weggevallen rijmwoord dat op ’verslaen’ (v. 73) rijmt, zou bv. ‘toegedaen’, gunstig gezind, liefhebbend, kunnen zijn geweest. De voorgestelde vertaling is hoogst onzeker.
Over de context nog dit. Aiol zou zo de dood van zijn ‘vader’ (v. 81) willen wreken ( F, 2517: ‘Chis vengera anqui le mor[t] Fouré!’ (vgl. de herhaling in v. 83: ‘Hi wert van uwer hant gewroken’). Deze Fouré zou tengevolge van doldriest gedrag voor de poort van Parijs zijn gedood (F, v. 2606-2607: ‘Vos parens est Forés […]/ Devant Paris fu mors par estouthie’). Al eerder in het verhaal werd Aiol met deze onzinnige bewering geconfronteerd. Vgl. F, v. 958: ‘Vous vengerés Fouré […]’. Foerster wijst erop dat F, v. 2517: ‘le mor[t] Fouré’ geëmendeerd is uit ‘le mor Fouré’. (Vert.: de Moor Fouré). Waarschijnlijk is de tekstwijziging dus niet nodig. De overgeleverde Franse variant geeft in combinatie met F, v. 2612-2613 een uitstekende betekenis.

+ 76-78 De zwarte aanslag op Aiols oude, niet gepoetste wapens wordt uitgelegd als vergif (v. 77: ‘bet venine’) dat door moslims zou zijn aangebracht. (v. 78: ‘Dat han gedaen die […]’ ). Vgl. F, v. 2612-2613: ‘Ches armes que portés sont molt pories;/ Por voir les entorchierent gent Sarrasine’. (Vert.: De wapens die u draagt zijn heel aftands; de waarheid is, dat de moslims ze hebben vergiftigd). Dit is een gemene verdachtmaking. Aiol zou dus met de moslims onder een hoedje spelen. Een kwalijke beschuldiging voor een christelijke ridder!

+ 79-80 ‘[…] dar mede wert gewunt/ hine […]‘. Vgl. F, v. 2614: ‘Qui navrés en seroit ne poroit vivre’. (Vert.: Wie erdoor verwond werd, kon niet in leven blijven).

+ 81 ‘Forreis, ic wane, was ú vader’. Deze informatie kan niet juist zijn, de vader van Aiol heet immers Elie van St. Gille. De verkeerde naamgeving is vermoedelijk ironisch bedoeld en past bij de spot, waarmee Aiol in Orléans wordt bejegend. De naam ‘est généralement appliquée par moquerie à une personne qui tente une entreprise au-dessus de ses forces’. (Normand/Raynaud 1875, 346, s.v. Fouré). De Franse dichter goochelt met de identiteit van Aiols vader. Eerder werd ten onrechte vermoed dat de vader van Aiol ‘Audengier[s]’ (v. 992) zou heten. Malicote 2002, 383-385, herkent in de naam een intertekstueel spel met de fabliau ‘Audigier’, beroemd om zijn scatologische scènes. Dit zou de belangstelling voor uitwerpselen in de ‘Aiol’-tekst verklaren. Vgl. F, v. 2710: vliegen komen op de stront rond Hersint af; F, v 2767; kinderen gooien met oude schoenen en stront.

+ 84 ‘noch [eer c]omplie’, vgl. daarentegen F, v. 2608: ‘après complie’. Benaming van de laatste kerkdienst van de dag, die gehouden werd omstreeks zeven uur in de avond en waarmee de viering van de kerkelijke dag afgesloten werd (ook ‘complete’ genoemd). Het Frans ‘après’ is vermoedelijk niet juist en in onze tekst vervangen door: eer, voordat.

[p. 49]

Lodewijk bespot Aiol. Vanuit de bovenverdieping van zijn schitterende paleis ziet koning Lodewijk, de heerser over Frankrijk, hoe de bevolking van Orléans Aiol in de maling neemt. De vorst roept zijn ridders bij elkaar. Hij spreekt tegen zijn baronnen het vermoeden uit dat de gewapende jongeman ooit het land en het koninkrijk verlaten heeft en een welgestelde heer heeft gevonden, die hem onderhoudt en hem tegen een flink bedrag aan soldij hierheen heeft gestuurd. Hij komt om met zijn lans gebieden te veroveren. Wat een absurde verdachtmaking! Als Aiol het hoort is hij woedend en vraagt aan een burger van Orléans wie hem zo bespot heeft. Hij krijgt als antwoord dat de persoon niemand minder dan de koning die over Frankrijk heerst. Aiol moet tot zijn verbijstering vaststellen dat zijn eigen oom hem met zijn opmerking voor gek heeft gezet.

De afkomst van het slagersechtpaar. Wat is de voorgeschiedenis van Hersent en haar man Hageneu? Hersent, die steeds met haar bijnaam ‘met de dikke buik’ (vgl. v. 2656: ‘al venter grant’) wordt genoemd, is een slecht wijf, een grote lastermuil. Het echtpaar is van lage afkomst. Het zijn trouwens geen Fransen, ze zijn geboren in de Bourgogne. Straatarm zijn ze naar Orléans gekomen. Ze gingen dood van de honger en waren op zoek naar brood. Kortom, het waren bedelende vreemdelingen die zich in de stad Orléans als slager hadden gevestigd en later door geldzaken tot welstand waren gekomen.

* Het slagerswijf. Het slagerswijf Hersent komt op Aiol af. Ze pakt de ruiter bij de teugel en verspert hem de weg. Daar staat ze dan met haar dikke lijf en haar grote kont! Ze spreekt Aiol honend aan: ‘Ridder, u maakt deel uit van mijn gevolg, nu en voor altijd. Ik geef u als een mooi passend geschenk een lange worst. Bindt hem aan uw speer dan weet iedereen, oud en jong, dat u deel uitmaakt van mijn gevolg.’ Het dikke wijf drijft de spot met de hoofse vrouwendienst. Aiol, die de slagersvrouw hoffelijk aanspreekt, vraagt haar, hem niet te bespotten. Hij pakt haar terug met de opmerking dat het hem tot troost strekt dat ze een weinig aantrekkelijk lichaam heeft. Ja, ze is lelijk en afzichtelijk. De vliegen houden veel van haar omdat zij hun moeder is. Ze worden aangetrokken door de stront die ze om zich heen verspreid. Daarom volgen ze het slagerswijf in grote zwermen. Het wijf heeft verdriet in het hart maar staat met een bek vol tanden. De burgers verkneukelen zich over het voorval. Het wijf heeft haar meester in Aiol gevonden.

[p. 50]

85

[N]u reit Aiol vort harde unverre,

 

des herte rouwech was end erre,

 

want eme volgeden bet spotte

 

geli[ke ded]e men dien sotte,

 

dat wise volc ende die kint.

90

Bet [...]n bůke grot, Hersint, ⁺

 

viel lelic swart was die trip[ier]e.⁺

 

Dicke als ander wive viere.

 

An Aiol si bet haeste [q]uam.

 

In sinen breidel sine nam,

95

in eine side sine trac.

 

[B]et torne scalt sine ende sprac,

 

bet eme dreef si ůren [s]pot.

 

Si sprac: ‘Vassael, dats míjn gebot: ⁺

 

Gi sůlet vorwert meer van desen,

100

dat heit ic u, míjn ridder wesen.⁺

 

Dar umbe sal ic u te lone

 

ein teiken geven, harde scone:

 

ein andolihe van einen rinde.⁺

 

Die willic, dat men vor ú binde

105

ant iseren van úwen spere,

 

lanc ende swaer, dat is míjn gere.

 

So sůlen vorwert meer gemeine

 

bekennen wel, groet ende cleine,

 

dat gi der míjnre sůlt in wesen

110

vortmeer’. Dů lachede van desen⁺

 

Aiol, die e[d]el end die gůde,

 

aln was hi drůf an sinen můde.⁺

 

‘Vro[w]eˮ, seid Aiol, ‘gi spot.

 

Ic hebbes blitscap, so mi Got,

115

dur [.]e want ic u comen hie

 

also gelustelike sie.⁺

 

Mi dun[k]et wel an minen sinne,

 

dat u die vligen sere minnen,

 

dar ic ú sie ende versta,

120

wel grote rote volgen na’.

Nu reed Aiol een klein stukje verder.
Hij was in zijn hart verdrietig en boos,
want hij werd met spot achtervolgd
zoals men dat bij een zot zou doen ,
door het volwassen volk en de kinderen.
Hersint, de maagverkoopster met de
dikke buik, was weerzinwekkend smerig.
Ze was even dik als vier vrouwen bij
elkaar. Haastig liep ze op Aiol af.
Ze pakte hem bij de teugel,
trok hem naar de kant.
Ze was boos, schold hem uit,
dreef de spot met hem.
Ze zei: ‘Vazal, mijn gebod luidt:
U zult van nu af aan,
dat beveel ik u, mijn ridder zijn.
Daarom zal ik u als minneloon
een heel mooi teken geven:
een worst van een rund.
Ik wil, dat men die vóór u
aan het ijzer van uw speer vastbindt,
lang en zwaar, zo luidt mijn wens.
Ze moeten vanaf nu allemaal,
zowel groot als klein, duidelijk zien,
dat u de mijne zult zijn’.
Toen moest de edele en
dappere Aiol daarom lachen,
hoewel hij in zijn hart verdrietig was.
‘Dame‘, zei Aiol, ‘U spot.
Ik verheug me, bij God, erover,
want ik zie u zo liefelijk
hier naartoe komen.
Het komt me voor, als ik erover nadenk,
dat de vliegen u zeer liefhebben,
want waar ik u zie en hoor, ⁺
vliegen grote zwermen achter u aan’.

+ 90 ‘Bet […]n bůke grot, Hersint’, F, v. 2657: ‘Hersent al ventre grant.’: wanstaltig dikke slagersvrouw die Aiol bespot. De naam is bekend uit de ‘Roman de Renart’. De echtgenote van de wolf Ysengrin heet Hersent; ze laat zich gemakkelijk en met plezier door de vos Renart verleiden. (Vgl. Le Roman de Renart, ed. Jauss-Meyer 1965, Branche II, v. 1107-1117).

+ 91 ‘trip[ier]e’ ( F, v. 2734: ‘tripiere’). Foerster vertaalt met: ‘Kaldaunenhöckerin’, Verdam met: ‘pensverkoopster’.

+ 98 ‘Vassael’. Leenman, vazal, term uit het leenwezen, hier ironisch gebruikt in de zin van minnedienaar.

+ 100 Hier wordt de gek gestoken met de hoofse ‘vrouwendienst’. Een edele dame koos een ridder uit als haar favoriet. Als teken van haar liefde schonk ze hem een sluier of een mouwtje dat hij in het toernooi als liefdesteken, voor iedereen zichtbaar, vastbond aan zijn speerpunt. (Vgl. Chrétien de Troyes, Perceval, ed. Olef-Krafft 1991, v. 5492-5493: ‘Mais portés por la moie amor/ Ceste mance’). Een worst als liefdesteken is uiterst dubbelzinnig.

+ 103 ‘andolihe’ (uit F, v. 2695: ‘andoile’): een soort worst, beuling.

+ 110 ‘lachede’. Vorm van het ww. ‘lachen’, (luid) lachen, glimlachen, een vrolijk gezicht zetten.

+ 112 ‘aln’. Zieleman emendeert niet geheel ten onrechte in ‘al’, -n heeft hier geen ontkennende functie.

+ 116 ‘gelustelike’. Sexy, lustopwekkend, aantrekkelijk, welgevallig. Hier ironisch gebruikt in de zin van: afschuwelijk, weerzinwekkend.

+ 119-120 In het Frans wordt plastisch uitgelegd waarom de (stront)vliegen de slagersvrouw volgen. Ze komen namelijk op de stront af die om haar heen verspreid ligt. Vgl. F, v. 2712: ‘Entor vos trevent merde […]’. (Vert. Rondom u heen vinden ze stront).

[p. 51]

Suspecte dames. Aiol rijdt dromerig verder. Bij een rivier treft hij een viertal vrouwen aan. Ze wonen in een stenen huis. Drie worden er bij hun naam genoemd: Raiborc, Holduit en Geneviere. Inderdaad, de laatste heet als de echtgenote van koning Artur. De dames merken de bewapende Aiol op en noemen hem, spottend, een edele strijder. Dan vertelt een van de dames een merkwaardig, enigszins macaber verhaal. Er zou een dode man binnen op bed liggen. Ze vraagt aan Aiol om haar zijn schild te lenen, zo dat ze hem naar de St. Pieterskerk kunnen dragen. Maar Aiol doorziet de situatie. Dit zijn geen gewone dames! Het zijn gemene tovenaressen die niets goeds in hun schild voeren. Aiol bidt tot Jezus hen te straffen. Verder laat hij ze met rust. Hij denkt aan de uitspraak van zijn oude vader dat wie het meeste twist, ook de meeste schande over zichzelf afroept.

* Kinderen achtervolgen Aiol. Aiol rijdt verder. Wel honderd jongens achtervolgen hem, grote en kleine. Ze gooien allerlei dingen naar Aiol toe: versleten schoenen, kiezelstenen, maar ook longen en zelfs stront. Aiol spreekt de kinderen belerend toe. Het geeft geen pas een reizende vreemdeling te pesten. Hij vraagt de kinderen weer naar huis terug te gaan. Jezus, die altijd de waarheid spreekt, zal ze hun gedrag vergeven. Hij bewaart zijn zelfrespect, ook al wordt hij onheus bejegend. Er schiet Aiol ook nog een wijsheid te binnen. Zijn oude vader placht te zeggen: ‘Een vreemdeling uit een ander land moet zich koest houden.’ Vgl. F, v. 2776. De kinderen draaien zich om, want ze krijgen medelijden met Aiol die zo vriendelijk tegen hen heeft gesproken.

[p. 52]

 

Van danne riet Aiol verbolgen.

 

Vierhundert kind[er e]me volgen,

 

die eme tornes vele důn.⁺

 

Bet stein[en en]de bet alden scůn⁺

125

wurpen si ůn in allen siden,

 

so w[ar hi] hene solde riden.

 

Dat eme was groet ungemac.

 

Hi [riep] die kinder ende sprac:

 

‘Gi hebbet mi bet uwen spele⁺

130

[ge]můiet, kinder, harde vele.⁺

 

Dat můt ú Got vergev[en al],

 

die niene loech, nog meer nesal.⁺

 

Vorwert si u dat [geseit:]

 

Ic heb mi lief, wie mi heft leit’.⁺

135

‘Wach arme‘, seit hi, ‘ sů[te] vader.⁺

 

Dit sachdi mi wel allet gader:

 

‚So wie in ande[r] land is arm,

 

dat hi sal dogen mengen harm’.

 

Híjr in so keerden af die kent,

140

haddens untfarmenesse sent.

Boos reed Aiol daar weg.
Vierhonderd kinderen die hem veel
verdriet doen, volgen hem.
Met stenen en oude schoenen
bekogelden ze hem van alle kanten,
waarheen hij ook maar wilde rijden.
Dat was heel lastig voor hem.
Hij riep de kinderen bij zich en zei:
‘Jullie hebben mij met jullie geplaag
heel veel last veroorzaakt, kinderen.
Moge God, die nooit gelogen heeft, dat ook
nooit zal doen, het jullie allemaal vergeven.
Verder zeg ik jullie het volgende:
Ik heb mezelf lief, wie mij ook haat’.
‘Ach ‘, zei hij, ‘lieve vader.
U hebt het allemaal duidelijk tegen me
gezegd: ,Wie in een vreemd land arm is,
die zal veel leed moeten verduren’ˮ.
Toen gingen de kinderen weg,
omdat ze daarna medelijden hadden.

+ 123’tornes’. Genitief van ‘torn’, toorn, verbitterde stemming, leed.

+ 124 Het gooien met schoenen behoort tot de traditionele vormen van hoon en protest.

+ 129 ‘spele’, van ‘spel’, spel, gekheid, scherts.

+ 130 ‘[ge]můiet’. Vorm van het ww. ‘moeyen’, moeite aandoen, last veroorzaken, plagen. (Zie ook v. 261: ‘muden’). Vgl. F, v 2769: ‘Ne vos caut a gaber hom[e] entrepris.’ (Vert.: Wees geen heethoofd en bespot geen man uit den vreemde).

+ 132 ‘die niene loech’. Van het ww. ‘liegen’, ‘loech’ (‘looch’), niet te verwarren met het ww. ‘lachen’, ‘loech’. Het Frans bepaalt hier de interpretatie, vgl. v. 2773: ‘Jhesu le vos pardoinst qui ne menti’. (Vert.: Jezus, die niet heeft gelogen, zal het u vergeven). Jezus is de bron van alle waarheid. (Johannes 14,6: ‘Ik ben de weg, en de waarheid, en het leven’). Mocht men hier toch nog twijfelen aan de door de Franse bron ingegeven interpretatie dan heeft men wel een punt, omdat volgens de middeleeuwse opvatting Christus nooit heeft gelachen. (Wehrli 1984, 177: ‘Christus hat nie gelacht’).

+ 134 ‘Ic heb mi lief, wie mi heft leit‘. Vgl. F, v. 2774: ‘Certes je m’ai molt chier, qui qui m’ait vil’. (Vert.: ‘Zeker, ik acht mijzelf hoog, wie mij ook voor verachterlijk houdt’).

+ 135 Aiol herinnert zich een wijsheid die zijn ‘sů[te] vader’ (niet God, maar Elie van St. Gille) hem leerde. Vgl. F, v. 2776: ‘Caitif d’autre contree convient tapir.’ (Vert.: Een vreemdeling uit een ander land behoort zich gedeisd te houden’). Foerster vertaalt ‘tapir’ met ‘sich ducken’, Normand/Raynaud met ‘se cacher’.

[p. 53]

* De poortwachter.Aiol komt in Orléans bij de poort die naar Berry leidt. Dat was een andere richting dan hij eigenlijk wilde. Hij was niet dronken of in de war. Hij treft de poortwachter aan, die op een marmeren verhoging zit. Het is een schurk van het zuiverste water. De poortwachter staat op en gaat voor Aiol staan. Hij pakte de slip van zijn mantel en wikkelde die om zijn rechter vuist. Toen zei hij: ‘Heer, neem mij als borgtocht, ik geef me over’. Vgl. v. 2789. De poortwachter verzoekt Aiol naar eigen believen recht over hem te spreken. Dit alles is bedoeld als pure hoon. Aiol is verdrietig maar houdt zich rustig. Hij herinnert zich de spreuk van zijn vader die zei, dat degene die de meeste ruzie zoekt, de meeste schande over zich afroept.

[p. 54]

 

Nu riet Aiol vort an die porte

 

thiegen Berri al sunder vorte.⁺⁺

 

Also war hi, of hi wolde,

 

ter ander of [hi] wesen solde.

145

So waret harde wel geschiet,

 

want hin[e] was verdrunken niet.⁺

 

Dien portener vant hi dar sta[en],

 

van dien hi solde dienst untfaen.

 

Die scalc hi wagde, [hi] sach ůn comen.⁺

150

Síjn cůssen heft hi up genomen. ⁺

 

‘Gi su[let]’, seit hi, ‘ míjn wedde untfaen.⁺

 

Vassael, ic geve ú mi gev[aen]’.⁺

 

Des wart Aiol in herten gram,

 

dů hi dien spot van e[m] vernam.

155

‘Ai, sůte vrient’, seit hi, ‘ genade.

 

Laet bliven, d[at] u Got berade.⁺

 

Gine sůlt dien man bespotten niet,

 

d[ie...]

Nu reed Aiol zonder enige vrees
op de poort af die richting Berri voert.
Hij was nu, of hij wilde of niet,
bij een andere [poort] dan hij eigenlijk moest zijn.
Zo was het allemaal toch goed gekomen,
want hij was niet in de lorum.
Hij trof de poortwachter die hem
van dienst moest zijn, daar aan.
De booswicht stond op de uitkijk, hij zag Aiol komen.
Zijn beenbekleding heeft hij opgetrokken.
‘U zult‘, zei hij, ‘voor mij het losgeld ontvangen,
vazal, ik geef me als gevangene aan u over’.
Aiol werd diep in zijn hart boos,
toen u zijn spottende opmerking hoorde.
‘Ai, lieve vriend’, zei hij, ‘heb medelijden.
Houd op, moge God u bijstaan.
U zult de man niet bespotten,
die […]

+ 142 ‘Berri’. Graafschap Berry, in centraal Frankrijk, hoofdstad Bourges.

+ 142 ‘vorte’, vgl. v. 656 ‘voerten’ en v. 738 ‘voerte’, vrees. Variant van ‘vorchte’, en met –r sprong : ‘vrochte’, ‘vruchte’, dit laatste nog bekend in: godsvrucht.

+ 146 ‘verdrunken’. Bezopen, beneveld, dronken. Vgl. F, v. 2781: ‘Car il n’estoit [ne] ivres ne estordis’. (Vert.: Want hij was niet dronken en evenmin onbezonnen).

+ 149 ‘wagde’. Variant van ‘wachte’, van het ww. ‘wachten’, o.a. (be)loeren, een wakend oog houden, op de uitkijk staan, vgl. het Middelhoogduitse ‘warten’ (spähen, Ausschau halten).

+ 150 ‘cůssen’, uit Oudfr. ‘cauce’, ‘cauche’. Beenbeschermers, beenbedekking, uit leer of ijzer (ijzeren ringetjes), deel van de wapenrusting. De beenbekleding wordt aan de lendengordel vastgemaakt. Het woord heeft zich later tot het begrip ‘kous’ ontwikkeld. Door het optrekken van de beenbeschermers maakt de poortwachter vermoedelijk duidelijk dat hij zich voorbereidt op gewapende strijd. Het Frans wijkt af. Vgl. F, v. 2786: ‘Le pan de son mantel se li tendi,/ El puin destre li ploie’. (Vert.: De slip van zijn mantel hield hij vast en wikkelde hem rond zijn rechter vuist). Wij geloven niet dat de Limburger, die een andere beeldspraak kiest, het Frans niet begrepen zou hebben, zoals Verdam vermoedt (1883, 510). Ook het omwikkelen van de vuist is een uitdagend gebaar. Vgl. Tobler-Lommatzsch, Altfrz. Wb, s.v gage: ‘pliier (ploiier) ‘falten‘ son gage, ‘zur Herausforderung‘. Zie ook opm. 151.

+ 151 ‘wedde’. Pand, zekerstelling, onderpand. Vgl. v. 2788: ‘Sire, tenés mon gage, je me renc pris’. (Vert.: Heer, neem mijn (mij als) onderpand, ik geef me gevangen aan u over). ‘Wedde’ is over het algemeen het pand dat men aan de tegenpartij aanbod als zekerheid voor een tweekamp. Gewoonlijk gebruikte men daarvoor een handschoen. (Vgl. de uitdrukking: iemand de handschoen toewerpen). Hier biedt de schurkachtige poortwachter zichzelf als ‘wedde’ aan, namelijk als levend pand. De uitdagende woorden zijn ironisch bedoeld.

+ 152 ‘Vassael’. Zie v. 98.

+ 156 ‘berade’. Vorm van ‘beraden’, raad geven, hier: bijstaan.

[p. 55]

Wat vooraf ging. De moslimvorst Mibrien van Panpelune (Pamplona) heeft een bode gestuurd naar koning Lodewijk met een oorlogsverklaring. De afgezant wordt vreselijk mishandeld. Aiol neemt hem in bescherming en verzorgt hem. Als Lodewijk een bode zoekt, die naar Mibrien moet worden gestuurd, biedt Aiol zich aan. Aiol verneemt in Pamplona in het geheim dat de bode van de heerser van Afrika de dochter van Mibrien, Mirabel, wil ontvoeren. Hij grijpt in en ontvoert zelf de moslimschoonheid. Het tweetal wordt ongemerkt achtervolgd door familieleden van Mirabel die haar willen terugveroveren. Het stel wordt overvallen terwijl Aiol slaapt. Mirabel wekt Aiol op tijd, de achtervolgers worden gedood. Door deze heldendaad wint Aiol het hart van Mirabel. Ze wil zich uit liefde voor hem laten dopen. Een pelgrim die op weg is naar de bedevaartsplaats Santiago de Compostela deelt met hen zijn brood. Tijdens de overnachting op het open veld wordt Aiol aangevallen door een reuzenslang die zijn been in zijn bek opslokt. Terwijl Aiol door het ondier wordt aangevallen, wordt Mirabel door een rover ontvoerd. Gelukkig weet Aiol de slang te doden. Mirabel wordt door de rover lastig gevallen. Aiol grijpt in en doodt de belager.

* De nepmonniken. Aiol rijdt met Mirabel verder, op zoek naar een herberg. Hij roept God aan om hem naar een plaats te leiden waar hij te eten krijgt. Dan ziet hij een monnik. Hij draagt de gebruikelijke monnikskleding: monnikskap, monnikspij en monnikslaarzen. Hij is tot priester gewijd gezien de grote tonsuur die op zijn kruin is aangebracht. Het is een vlijtig baasje. Hij werkt aan de weg en heeft in zijn hand allerlei gereedschappen: een pikhouweel en een hefboom. Aiol beveelt de geestelijke aan bij God. Ook de monnik antwoordt met een vrome spreuk. Aiol vertelt hem dat hij uit Spanje komt. Verder zegt hij dat hij een dame bij zich heeft die door het rijden vermoeid is. Hij vraag naar een herberg waar ze zouden kunnen overnachten. De monnik vertelt over de abdij in de buurt waar brood, wildbraad en wijn volop aanwezig is. Ze kunnen daar verblijven zolang het hen bevalt, wel een dag of vier, vijf. Aiol is onder de indruk van de vroomheid van de monnik. Hij biedt hem een som geld aan, waarmee hij een maand lang vier arbeiders in dienst kan nemen om aan de weg te werken. Maar de monnik wijst het aanbod af. Het is niet nodig, want de monniken zijn rijk, ze hebben genoeg geld. Hun werk aan de straat is liefdewerk, liefdewerk uit naam van de hemelse God. De monniken wisselen elkaar bij het werk af. Morgen komt er een ander, en daarna de derde en dan weer de vierde. De prior en de abt zien daar op toe. Aiol gaat terug naar de monnik. Hij wijst de geestelijk op een van zijn paarden die hij onderweg heeft buit gemaakt. Hij nodigt de monnik uit het paard te bestijgen. De monnik zou te paard heel gemakkelijk naar in de abdij kunnen rijden. Maar die wijst het voorstel van Aiol gedecideerd van de hand. Toen zij nog in de wereld waren, waren ze ridders. Maar uit liefde voor God hebben ze zich van het aardse afgewend. Bij de priesterwijding, toen hij de tonsuur ontving, heeft hij God beloofd nooit meer een muilezel of een paard, of enige andere viervoeter te bestijgen.
De zogenaamde monnik doet zoals hij heeft gezegd. Hij gaat op weg terwijl Aiol bij de slapende Mirabel achterblijft. Zolang de schurk Aiol ziet, loopt hij keurig door. Maar als hij ver genoeg van Aiol verwijderd is, slaat hij een pad in, trekt zijn laarzen uit, legt zijn monnikskap en zijn pij af en verstopt alle plunje in een struik. Daarna loopt hij pijlsnel (sneller dan een hazewindhond, vgl. v. 6682) verder. De roverhoofdman Corsaus ziet hem komen en vraagt hem hoe hij gevaren is. Hij ziet dat de bedrieger niets bij zich heeft. Hij vraagt dan ook, waar de grote buit is gebleven die hij zou meebrengen: muilezel, strijdros, goud en zilver. Maar Gonbaus beweert dat hij succes heeft gehad. Hen wacht de beste buit die maar denkbaar is: een hoofse dame, een edele ridder, zeven Spaanse paarden. Maar intussen heeft Mirabel tijdens haar slaapje een droom gehad waaruit bleek dat de heren geen monniken zijn maar schurken. Ze vermoorden pelgrims die op weg zijn naar Santiago de Compostela en gaan er met hun goud en zilver vandoor. Aiol gelooft aanvankelijk niet dat Mirabel gelijk heeft, maar geeft toch gehoor aan haar oproep. Ze verlaten snel de gevaarlijke plek.
Maar, zo verraadt de verteller zijn publiek, het zijn helemaal geen monniken. Het zijn twaalf schurken, uitgesproken bedriegers, die erop uit zijn om de reizigers om de tuin te leiden. Ze hebben het vooral voorzien op hun bezittingen. Ooit waren deze misdadigers edele ridders, maar ze zijn van hun grond verbannen en verdreven. Ze zijn niet in staat geld te verdienen, maar roven en stelen, dat is hun handwerk. Ze zijn voortreffelijk bewapend, ieder van hen heeft een strijdros. Ze willen niet met verkoop of verpanden van hun goed aan geld komen. De verteller somt de namen van het geboefte op. De bedrieger met de tonsuur heet Gonbaus. De naam van de hoofdman luidt Corsaus de Valrahier.

[p. 56]

 

in sinen rike, hopic wal.⁺

160

Ic heb untheiten stadelike⁺

 

dien groten Got van hemelrike,

 

dat ic nesal te geinen tiden

 

noch ors noch peret mer geriden, ⁺

 

noch negeiner slachten díír’.⁺

165

‘Vrient’, sprac Aiol, ‘nu nemet híjr

 

hundert schillinge in dieser male.⁺

 

Dat miede můchdi harde wale⁺

 

unthalden viere temberman⁺

 

drie weken ofte meer nochtan’.

170

Die můnic sprac: ‘Its umbe niet,

 

dat [gi] mi uwe have biet.

 

Die termet hi is hude míjn, ⁺

 

dat ic van rechte híjr můt síjn.

 

Ein ander důt híjr morgen vrů.

175

Dar na die derde, als ic nu dů.

 

Die prior end di abbet míjn⁺

 

nemages niet verlaten síjn.

 

Nu hecht die ors dar bet dien tome.

 

Set af die vrouwe bi dien bome,

180

want or dat rasten nutte were.

 

Si is vermodet harde sere.

 

Ic lope vůre, sunder beiden.

 

Die herberge sal ic gereiden’.⁺

 

Aiol, dů hi vernam die tale,

185

hi seide: ‘Vrient, gi secget wale’.

 

Die vrouwe sette hi dar nieder.

 

Mer curte wile sliep si sieder.⁺

 

Eer si te runkene begunde, ⁺

 

Aiol, die viele gůdes cunde,

190

einen mantel, vielt sachte,

 

dien hi ůr undert hovet lachte.⁺

 

Die můnec was van ůn gescheiden,

 

die langer niene wolde beiden.

 

Hi gienc al scone, dar síít sagen, ⁺

195

dar sie under dien bome lagen,

 

mer dů hi quam ůn uten ougen,

 

ein ors enmocht em niet ervougen.⁺

 

Van em willic ú openbaren,

 

dat si ne gene můnke newaren.

200

Si waren twelef mordenere,

 

noch vilaíne noch palteniere.⁺

 

Si waren alle wal geborn,

 

gůde ridder, utercorn.

 

Ne gien ambagt si el ne cunden⁺

205

mer lude doet slan ende wunden.

 

Ic sal ú secgen wie hi hiet:

 

Gunbaut, die si hadde verspiet.⁺

 

Ic nen ú die gesellen síjn:

 

Antelmes ende Bauldewíjn, ⁺

210

Amelríjc ende Reínier,

 

Foucart, Jofroit ende Rozier,

 

noch was dar Kargris end Alart.

 

Des elften name was Gerard.

 

Noch was er ein dat was Cursout.

215

Ein cůne ridder ende stout,

 

of hi ein morder niene were.

 

Hi was or aller over here.

 

- Dat eme Got geve ungeval! -

 

Wat hi geboet, si dadent al.

220

Nu quam Gumbaut gelopen sere.

 

Dů ůn gesag Cursout, síjn here:

 

‘Nu secget’, seit hi, ‘her Gunbaut,

 

gi hebt gewesen in dien walt,

 

dar [gi] die strate sold bewaren

225

van luden die dar vůre varen.

 

Wie harde luttel is noch dere, ⁺

 

die gi untwiset hebbet⁺

in Zijn rijk, wat ik vurig hoop.
Ik heb de grote God
van het Hemelrijk vast beloofd,
dat ik nooit en te nimmer
een ros of paard meer zal berijden,
noch een ander soort viervoeter’.
‘Vriend’, sprak Aiol, ‘neem nu hier
honderd schilling aan die in deze beurs zit.
Met dat bedrag kunt u heel goed
vier timmerlieden drie weken
lang in dienst nemen, of zelfs nog langer’.
De monnik antwoordde: ‘Het is zinloos,
dat u mij uw geld aanbiedt.
Ik ben vandaag aan de beurt,
zodat ik met recht en reden hier moet zijn.
Een tweede werkt hier morgenochtend.
Daarna de derde, zoals ik nu doe.
Mijn prior en mijn abt willen niet
dat de plek onbeheerd blijft.
Bind nu die paarden daar met de teugel vast.
Til de dame bij de boom van het paard,
want een rustpauze zou goed voor haar zijn.
Zij is heel erg vermoeid.
Ik loop vooruit, zonder te dralen.
De herberg zal ik in gereedheid brengen’.
Aiol zei, toen hij de woorden hoorde:
‘Vriend, u spreekt verstandige woorden’.
De dame zette hij daar op de grond neer.
Na korte tijd viel ze daarna in slaap.
Voordat ze begon te snurken, legde Aiol,
die tot veel goeds instaat was,
een mantel, die hij voorzichtig had
opgevouwen, onder haar hoofd.
De monnik, die niet langer wilde wachten,
was van hen weggegaan.
Hij liep heel voornaam, zolang Aiol en Mirabel,
die onder de boom lagen, het konden zien,
maar toen hij uit het oog verdwenen was, rende hij
zo hard, dat een paard hem niet bij kon houden.
Over hen wil ik u verklappen,
dat ze helemaal geen monniken waren.
Het waren twaalf moordenaars,
bovendien schurken en landlopers.
Toch waren ze allemaal van edele afkomst,
uitgelezen, voortreffelijke ridders.
Maar ze beheersten geen ander handwerk
dan mensen doodslaan en verwonden.
Ik zal u vertellen hoe hij heette,
die ze bespioneerd had: Gunbaut.
Ik noem u de namen van zijn kameraden:
Anselmus en Boudewijn,
Amelrijk en Reinier,
Foucart, Jofroit en Rogier,
bovendien waren daar Kargris und Alard.
De naam van de elfde luidde Gerard.
Er kwam er ook een bij die Cursout heette.
Hij was een koene en dappere ridder,
als hij geen moordenaar was geweest.
Hij was de hoofdman van alle anderen.
- Moge God hem in het ongeluk storten! -
Wat hij beval, dat voerden ze allemaal uit.
Nu kwam Gumbaut snel aanrennen.
Toen Cursout, zijn heer, hem zag,
riep hij: ‘Zeg op, heer Gunbaut,
u bent in het bos geweest,
waar u de straat in het oog moest houden
in verband met reizigers die daar langs komen.
Wat is er van de roem, die u verspeeld hebt,
nog maar bitter weinig over

+ 159 ‘rike’. Bedoeld wordt hier het Hemelrijk, vgl. v. 161.

+ 160 ‘untheiten’. Oostelijke variant van ‘ontheeten’ (ontheiten): ‘beloven’, ‘toezeggen’.

+ 163 ‘ors noch peret’. ‘ors’, ros, strijdros, ‘peret’, rijpaard, damespaard.

+ 164 ‘slacht(en)’. Soort, vooral gebruikt in het Oostmiddelnederlands.

+ 166 ‘schillinge’. Mv. van ‘schillinc’, ‘schellinc’, zilveren munt van verschillende waarden. ‘male’. Het woord ‘male’ betekent buidel, zak, beurs;

+ 167 ‘miede’. Loon, beloning.

+ 168 ‘unthalden’. Oostelijke variant van ‘onthouden’: in dienst nemen, aanstellen, te werk stellen. ‘temberman’, ‘timberman’, timmerlieden, hier: wegwerkers.

+ 172 ‘termet’. Variant van ‘term’: bepaalde tijdsperiode, aangewezen tijd.

+ 176 ‘prior’. Hoogste autoriteit in een klooster, ‘abbet’, hoofd van een abdij.

+ 183 ‘gereiden’. Gereed maken, in gereedheid brengen.

+ 187 ‘sieder’. Variant van ‘seder’, ‘sedert’: later, daarna.

+ 188 ‘runken’. Het neus- of keelgeluid van de hoorbare ademhaling bij het slapen, snurken. (Vgl. MNW)

+ 191 ‘lachte’. Verledentijdsvorm van het ww. ‘leggen’, ‘lagen’.

+ 194-195. In tegenspraak tot v. 188, waar werd gezegd dat Mirabel lag te slapen.

+ 197 ‘Ein ors enmocht em niet ervougen’. ‘Ein ors’, een ros, een paard, ‘ervougen’ met voorvoegsel -er, typisch voor het oostelijke Middelnederlands, variant van het ww. ‘voegen’.
Het vers moet begrepen worden tegen de achtergrond van een informatie, die eerder in het Frans is overgeleverd: F, v. 6634: ‘Montés […], frere, sor cel corant destrier;/ Vostre soit, jel vos doing de gré et volentiers.’ (Vert.: Bestijg […], broeder, dit snelle paard, het is van u, ik schenk het u graag en met plezier). De bedrieger weigert echter het paard te aanvaarden omdat hij bij zijn wijding tot monnik God plechtig beloofd zou hebben om geen ros of paard meer te berijden (vgl. v. 163: ‘noch ors noch peret’). Maar nu gebeurt in het Frans het volgende. Zolang de bedrieger Aiol in het oog heeft, loopt hij zachtjes door, maar zodra hij ver genoeg weg is en uit het zicht verdwenen is, slaat hij snel een smal pad in om te gaan zitten en zich van zijn monniksplunje te ontdoen. Vgl. F, v. 6674-6676: ‘Tant com il voit Aiol, vait souavet a pié,/ Et quant il se depart […] Islement et tost s’asist en .i. sentier…’. Daarna keert hij vliegensvlug (sneller dan een hazewindhond) naar zijn kameraden terug. Vgl. F, v. 6681: Il s’en torne fuiant plus tost que un[s] levrier[s]’.
Onze parafrase van deze moeilijke plaats zoekt aansluiting bij het Frans. De bedrieger, die voornaam voortschreed zolang hij werd gezien, begint te rennen zodra hij uit zicht verdwenen is. Hij loopt dan zo snel, dat een paard zich niet bij hem had kunnen voegen (zie v. 197). Kortom, toen Aiol en Mirabel hem niet meer konden zien, liep hij zo snel, dat een paard hem niet bij had kunnen houden. Vgl. MNW ‘voegen’, intr. ad 2 (met reflexieve betekenis): zich voegen bij, zich aansluiten bij. De Limburger gebruikt om de snelheid aan te geven een ander beeld (paard) dan de Fransman (hazewindhond).

+ 201 ‘vilaine’. Afgeleid van het Oudfranse ‘vilain’; oorspr. ‘dorpeling’, later ‘misdadiger’. ‘Noch….noch’: bovendien … en ook. Het woord ‘palteniere’ is een variant van ‘pautenier’, Oudfrans: ‘paltonier’, ‘pautonier’. Het is afgeleid van Middellatijn ‘palitonbarius’, dat verwant is met ‘palati’, rondzwerven. Het woord ‘palteniere’ betekent: zwerver, landloper.

+ 204 ‘ambagt’. Beroep, vak, handwerk. Vgl. F, v. 6663: ‘Et il nes voilent onques vendre ne engagier’. (Vert.: En ze willen noch verkopen, noch iets als pand nemen). In het Frans willen de boeven niet als koopman en niet als pandjesbaas (eigenaar van een pandjeshuis of lommerd) optreden, twee mogelijkheden om onafhankelijk van het leenwezen in het onderhoud te voorzien.

+ 207 ‘Gunbaut’. Hij is de als monnik verklede rover met de tonsuur. F, v. 6665-6666: ‘Gonbaus […] Qui par grant traison s’estoit fait roengiés’. (Vert.: Gonbaus […] die uit groot bedrog zich een tonsuur had laten scheren).

+ 209 ‘Antelmes’, etc. De namen van tien moordenaars wijken in de ‘A&M’ van het Frans af, soms is klankverwantschap te herkennen (v. 210 Reinier, F, v. 6668 Rahiers; v. 211 ‘Foucart’, F, v. 6669: ‘Flohars’). De naam van de roverhoofdman Cursout (v. 214) is wel bijna uit het Frans overgenomen (F, v. 6670: Corsaus de Valrahier).

+ 226 ‘luttel…dere’ . ‘luttel’, klein, weinig. Vaak oneigenlijk gebruikt in de betekenis: geen. De vorm ‘dere’ is vermoedelijk ontstaan uit ‘der ere’, genitief (‘der’), onder invloed van ‘luttel’. Het woord ‘ere’ betekent: roem, aanzien,

+ 227 ‘untwiset’. Vorm van ‘untwisen’ (‘ontwisen’), iets niet ontvangen, iets verliezen.

[p. 57]

Wat er verder gebeurde. Aiol en Mirabel zijn de twaalf rovers ontvlucht. Het stel komt in Mongraile aan, waar de kasteelheer Geraume (Geralme) hen gastvrij onderdak biedt. Hij is een neef van Elie, Aiols vader, maar de twee weten niet dat ze bloedverwanten zijn. De kasteelheer organiseert een feestmaaltijd ter ere van de gasten. Hij heeft vier zonen die Aiol hoffelijk bedienen. Ze herstellen Aiols wapenrusting, poetsen zijn pantser en zijn helm op. Geraume deelt Aiol mee dat hij familie van hertog Elie is. Hij kent ook het verhaal over diens verbanning en de negatieve rol die Makaire daarbij speelde. Die nacht logeert Aiol en zijn geliefde op het kasteel. Mirabel trekt door haar schoonheid de aandacht. Aiol kondigt aan dat hij het mooie meisje tot vrouw zal nemen. Bij het afscheid geeft de hoffelijke kasteelheer het paar een mijl geleide. Geralme deelt zijn zoons mee, dat hij ervan overtuigd is dat Aiol een bloedverwant van hem is. Zijn hart zegt het hem duidelijk. Hij bewapent zijn zoons en volgt het paar, bereid om hulp te bieden.

* Geraume en zijn zoons. De 12 rovers achtervolgen Aiol en Mirabel. Als eerste rijdt de rover Gonbaus, die de monnik speelde, op het paar af. Mirabel ziet hem als eerste. Aiol valt hem aan, neemt hem gevangen en hangt hem op. Dan verschijnen de andere elf rovers op het toneel. De hoofdman Consaus ontdekt zijn opgehangen kameraad. De rovers achtervolgen Aiol, in woede ontstoken. Die beseft dat hij in groot gevaar verkeert. Hij bidt God om Mirabel te beschermen. Consaus scheldt Aiol van verre al uit: Hij noemt hem hoerenzoon. De misdadigers vallen Aiol tegelijk aan, van voren en van achteren. Tegen deze overmacht moet zelfs de dappere Aiol het onderspit delven. De rovers binden zijn handen en voeten vast en zetten hem op een paard. Dan schiet de kasteelheer Geraume met zijn zoons de geboeide Aiol te hulp. De eerste rover wordt door de burggraaf met zijn lans uit het zadel gestoten. Hij stort dodelijk verwond ter aarde. Daarna grijpt Geraume naar zijn zwaard en slaat de tweede rover, die Aiol gevangen houdt, het hoofd af. De zoons die de dappere daden van hun vader zien, komen nu ook in actie. De rovers worden gevangengenomen of gedood. In de buurt van het slagveld, midden in het bos, treffen ze een door een palissade beschermd kasteeltje aan, een motte. Ooit woonde hier een burggraaf met zijn vrouw, maar die zijn door de schurken vermoord. Er is van de woning slechts een bouwval over. Geraume en Aiol gebruiken de daksparren van de bouwval om een galg te maken. Ze laten de balken aan de staart van hun paarden naar de plaats van executie slepen. De galg wordt opgericht. Omdat de laatste vier gedode moordenaars geen hoofd meer hebben, worden ze aan hun voeten opgeknoopt. Overal op het slagveld liggen delen van de wapenrusting. De buit is voor Geraume en zijn zoons. Nog steeds wil Geraume weten of Aiol met zijn oom Elie verwant is. Maar Aiol blijft erbij: Nooit zal hij het geheim aan een aardse sterveling vertellen voordat hij bij de Franse koning, Lodewijk, is geweest. Wel wil hij het volgende kwijt: Als Geraume hertog Elie bemint, zal hij ook Aiol liefhebben.

[p. 58]

 

[...l]ichte sal verclagen.

 

Bet sporen slůgen dů algader,

230

die viere cnapen end die vader.⁺

 

Si quamen nieder [i]n dat dal,

 

die vader ind die kinder al,

 

under die mordenere geslagen,

 

wat si die ors mochten gedragen.

235

Gelííc hi stac dien sinen doet.

 

Noch sagens A[i]ol in dier noet.⁺

 

Geraimes riet an em tehant,

 

die sine hande dů unbant.

 

Dů wart Aiol, dů híjt gesach,

240

noch blider dan men secgen [mac]h.

 

Die m[ordenere] si dů geviengen

 

bet haesten [...].

 

[Te] g[a]der bundens em die hande.

 

Dat was ůn [l]aster ende scande.

245

Dar bi dar stůt ein casteel alde⁺

 

besiden buten an dien walde.

 

Dat hús dat was verwůstet sere.

 

Da was ein ridder wilen he[r]e,

 

ein edel man, dien oec die tzagen⁺

250

dar had[d]en wilen doet geslagen.

 

Van deme hús si ave [n]amen

 

die sparen die ůn [wal] bequamen.⁺

 

Einen bóm [...] bunden⁺

 

enboven so si beste cunden.

255

Aiol [...]

 

 

 

dat si die dilde mordenere⁺

 

bestaen ne sůlen ni[e]wet mere.

 

Die burchgreve tehant begunde⁺

 

te spreken, a[ls] hi wale cunde.

260

‘Vernemet, edele junchere,

 

ic bi[n] dur ú gemudet sere.⁺

 

Ic sal ú vragen eine tale,

 

d[ie] secget mi, so důdi wale.

 

Dat ú Got můte benedien.

265

Waer af bekennedi Helyen?

 

Nu secget uppe [...]e daet, ⁺

 

of gi dien hertoch iet bestaet.⁺

 

Dar [...w]arheit af’.

 

Aiol em antworde d[ů] gaf:

270

‘Des sůldi, here, mi verdragen.⁺

 

Ine sa[l niemen] dar af gesagen, ⁺

 

wat mi dat scadet ochte vrům[e],

 

ér ic tUrliens wieder cůme,

 

dar ic dien coning[e] vercunde

275

die bodescap bet minen munde.⁺

 

So w[il] ic ú vorwaer geloven,

 

in Got, die wůnet híjr enboven,

 

mínnedi dien hertoge iet,

 

sone můgedi m[i] haten niet’.

280

Geraímes sprac: ‘So mi dat leven,

 

ine sal ú nimmer meer begeven,

 

eer wi tŮrl[iens ...]

[…]licht beschuldigen zal.
Met de sporen dreven de vier jongemannen
en de vader toen hun paarden aan.
Ze reden het dal in,
de vader en al zijn zoons,
zo snel de paarden hen konden dragen
en kwamen tussen de moordenaars terecht.
De vader stak direct zijn tegenstander dood. Ze
zagen dat Aiol nog steeds in moeilijkheden was.
Geraimes reed direct op hem af en
bevrijdde zijn handen van de boeien.
Toen Aiol dat zag, werd hij nog vrolijker
dan men met woorden zeggen kan.
De moordenaars namen ze daarna snel
gevangen […].
Ze deden hen handboeien aan.
Dat was voor hen smadelijk en onterend.
In de buurt, aan de rand van het bos,
stond een oude burcht.
Het woongedeelte was ernstig verwoest.
Daar was een ridder vroeger burchtheer geweest,
een edelman, die de ellendelingen
eerder al doodgeslagen hadden.
Van het huis namen Aiol en Geraime
de daksparren af die hen deugdelijk leken.
Aan een boom […] bonden
zo hoog ze maar konden.
Aiol […]

dat de gemene moordenaars
hen nooit meer zullen aanvallen.
De burchtgraaf begon onmiddellijk
te spreken, wat hij perfect kon.
‘Luister, edele jongeman,
ik heb om u heel wat afgepeinsd.
Ik zal u om informatie vragen,
geef die mij, daar doet u goed aan.
Moge God u zegenen.
Waarvan kent u Elie?
Zeg mij naar waarheid,
of u soms met de hertog verwant bent.
Daarover zeg de waarheid […]’.
Aiol gaf hem toen ten antwoord:
‘Dat moet u, heer, van mij niet vragen.
Ik zal daarover niemand iets zeggen,
of ik er nu nadeel of voordeel van ondervind,
voordat ik naar Orléans terugkeer,
waar ik de koning met mijn eigen mond
de informatie zal verstrekken.
Zoveel wil ik u naar waarheid verzekeren,
bij God, die hierboven in de Hemel woont,
dat u, als u de hertog maar enigszins lief hebt,
mij niet kunt haten’.
Geraimes zei: ‘Bij mijn leven,
ik zal u nooit en te nimmer verlaten,
voordat we in Orléans […]

+ 230 Bedoeld zijn de burggraaf Geraimes (v. 280) en zijn vier zonen, die tegen de twaalf rovers ten strijde trekken om de gevangen Aiol te bevrijden.

+ 236 De ‘noet’ van Aiol bestaat daarin dat hij in een benarde situatie is geraakt. Hij bevindt zich geboeid in gevangenschap van de rovers. F, v. 6965: ‘Vés la vostre cousin c’on en maine loié’. (Vert.: Ziet uw neef wiens handen ze geboeid hebben).

+ 245 ‘casteel’. Versterkt huis, vesting, vgl. F, v. 7000: ‘plaisié’ (omsloten plaats). Waarschijnlijk is hier een zogeheten ‘motte’ bedoeld, een met palissaden beschermd, houten kasteeltje met weertoren, dat op een kunstmatig aangelegde heuvel werd opgericht.

+ 249 ‘tzagen’ (mv. van ‘tsage’, ‘sage’). Lafbek, lafaard, als scheldwoord: ellendeling, booswicht.

+ 252 ‘sparen […] bequamen’. Verdam vertaalt ‘sparen’ met: dakbalken; ‘bequamen’ is een variant van het ww. ‘becomen’, bevallen, behagen.

+ 253 ‘bom […]’. Verdam vult aan: ‘bomtac’. Wordt deze boomtak als een soort sluitbalk boven op de twee staande palen (de daksparren) vastgemaakt om zo een galg te construeren?

+ 256 ‘dilde’, variant van ‘dulde’. Nietswaardig, gering van aanzien, maar ook: ellendig, gemeen.

+ 258 ‘burchgreve’. Burchtgraaf, vertaalt het Oudfranse ‘chastelain’, bedoeld is Geraimes (v. 237).

+ 261 ‘dur u’, ‘dore u’. Om uwentwille, om u.
‘gemudet’, (van het ww.: ‘muden’, ‘moeden’). Letterlijk: moe worden, ook afgemat zijn. Vermoedelijk heeft deze opmerking betrekking op de geheimdoenerij van Aiol over zijn afkomst.

+ 266 ‘uppe [...]e daet’. Aan te vullen met ‘waere’? ‘uppe [waer]e daet’, naar waarheid, eerlijk. Vgl. F, v. 7034: ‘Que vous me dites voir’. (Vert.: Dat u me naar waarheid zegt).

+ 267 ‘of gi dien hertoch iet bestaet’. Van het ww. ‘bestaen’, verwant zijn met. Vgl. F, v. 7035: ‘S’onques apartenistes Elie le guerrier’. (Vert.: of u met Elie, de strijder, misschien verwant bent).

+ 270: ‘verdragen’. Niet van iemand eisen, iemand van iets vrijstellen, besparen.

+ 271 ‘gesagen’. Variant van ‘geseggen’, zeggen, opmerken.

+ 275 ‘geloven’. Hier : verklaren, toezeggen, verzekeren.

[p. 59]

* Aiol eist zijn leenbezit terug. Aiol wordt aan het hof van koning Lodewijk ontvangen. Nog steeds weet de vorst niet dat Aiol zijn neef is. Aiol spreekt staande op een hoge tafel de baronnen toe. Het zijn Fransen, Bourgondiërs, Alemannen en Beieren. Hij verzoekt de baronnen hem te helpen bij zijn verzoek aan Lodewijk. Aiol is immers de leenman van de koning en heeft recht op zijn leengebieden. De koning, die dit hoort, vervult de bede. Ter bevestiging van zijn belofte neemt de koning de handschoen, die een bisschop toebehoort. Nog steeds weet die koning niet dat hij met zijn neef te maken heeft. Aiol somt de gebieden op die hij opeist. Dan vertelt hij wie hij is: de zoon van hertog Elie.

[p. 60]

 

[...] berne.

 

Der coninc sprac: ‘Entrouwen, gerne.

285

Mer umbe so gedane saken

 

endarf men niet groet bidden maken,

 

want ic ú over al gedinge⁺

 

sal [ge]ven gůden vingelinge: ⁺

 

dri gůde castiel in Alv[er]ne,

290

of gi si nemen willet gerne’.

 

Aiol hi sprac te [...]

 

 

 

Ůrliens end dat hertochrike

 

suldi mi geven algelike,

 

Cremonihe, Azůr end Avalůn,

295

dar tů Plasence ende Machůn, ⁺

 

Lengiers, Ditsun end Hostůn.

 

[D]at lant suldi uns hebben důn

 

van Karles cruce [L]odenrene⁺

 

end Burgunien al gemene.

300

Ein [d]eel suldi mi sekerlike⁺

 

des landes geven in Vranc[ri]ke.

 

Dur cleine dinc en sůle wi⁺

 

gesceiden niet, ic [e]nde gi.

 

Mer want gi síjt ein coninc here,

305

so sal [...]

[…]
De koning zei: ‘Voorwaar, heel graag.
Maar voor dergelijke zaken
hoeft men niet zo’n dringend verzoek te doen,
want ik zal u zonder enige rechtsstrijd
goede ringen schenken:
drie goede burchten in de Auvergne,
als het u belieft ze te aanvaarden’.
Aoil zei tegen […]

Orléans en het hertogdom
zult u me eveneens geven,
Cremona, Auxerre, Avalons
en ook Piacenza en Mâcon,
Langres, Dyon und Autun.
Ook zult u ons van Karels erfgoed
Lotharingen en geheel
Bourgondië schenken.
Een gedeelte van het land in Frankrijk
zult u mij met zekerheid geven.
Om kleinigheden zullen we niet
uit elkaar gaan, u en ik.
Maar omdat u een edele koning bent,
zal […].

+ 287 ‘over al gedinge’. Het woord ‘over’ betekent hier: in plaats van, ter vervanging van. (MNW, s.v. ‘over’, ad. 21). ‘gedinge’, rechtsgeding, rechtsstrijd.

+ 288 ‘[ge]ven gůden vingelinge’. De goede (of wordt hier gouden bedoeld?) ringen, die de koning, de opperste leenheer, aan Aiol overhandigt, bezegelen de overeenkomst en bekrachtigen de belofte van Lodewijk dat de drie kastelen (v. 289) die ter tijd van het geslacht St. Gille zijn afgenomen, stuk voor stuk aan Aiol zullen worden teruggegeven. Een van de oudste bewijsplaatsen van dit gebruik is in de Bijbel te vinden (Genesis 41, 41) waar de farao Jozef over heel Egypte aanstelt en dit bekrachtigt met zijn ring die hij Jozef schenkt. In de Franse tekst wordt gezegd dat koning Lodewijk de handschoen van een bisschop in de hand neemt. Vgl. F, v. 8075: ‘Li rois a pris .i. gant que uns evesques ti[e]nt’. Hij zweert ten overstaan van de dertig baronnen plechtig dat hij Aiol alles zal teruggeven waarop hij recht heeft. Vgl. F, v. 8079: ‘Que il li rend[e]ra tout chou que ses drois iert’.

+ 295 ‘Cremonihe’. Vgl. F, v. 8088: ‘Cremoigne sor le mont’. De omsomming van de gebieden die Aiol in de ‘A&M’ als leen terugeist, komt slechts in twee gevallen met die in het Frans overeen. Vgl. v. 296 ‘Ditsun’, F, v. 8086: ‘Dignon’; v. 295 ‘Plasence’, F, v.8088: ‘Plaissence’. Opvallend is dat Aiol in het Frans ook het graafschap ‘Loon’ (F, v. 8090) (in Belgisch Limburg, hoofdstad Bergloon) opeist, dit gegeven ontbreekt in de ‘A&M’.

+ 298 ‘Van Karles cruce’. Het kruisteken is het zinnebeeld van het christelijke geloof en markeert het grensgebied van een stad of van een rechtsgebied. Vermoedelijk wordt hier met ‘kruis’ het grensteken (met gekruisigde Christus) bedoeld dat het gezagsgebied van Karel de Grote naar het Oosten markeert. Aiol eist in de ‘A&M’ Lotharingen op. Dit was het Oostelijke grensgebied van het keizerrijk van Karel de Grote.

+ 300-301 ‘Ein [d]eel […] des landes geven in Vranc[ri]ke’. Vgl. F, v. 8091: ‘La ducheé de Franche, celi vos demandon’. (Vert.: Het graafschap Frankrijk, daar vraag ik u om).

+ 302 ‘Dur cleine dinc en sůle wi/ gesceiden niet’. F, v. 8094: ‘Et petit s’en ira que par mi ne parton’. (Vert.: Om een kleinigheid gaan we wat mij betreft niet uit elkaar).

[p. 61]

Lusiane, de nicht van Aiol. Aiol wordt in Orléans door burgers en kinderen bespot. De wijze gravin Ysabel, zuster van Lodewijk en Avisse, ziet het vanuit haar raam gebeuren en krijgt medelijden met de knappe ridder. Ook haar dochter Lusiane heeft geen goed woord voor de spotters over. Ze vindt het gedrag kinderlijk en gemeen. Ze leidt de jongeman op wie ze smoor verliefd is, naar haar huis. In de nacht probeert Lusiane Aiol te verleiden. Maar Aiol gaat niet op haar avances in. De geweigerde Lusiane heeft last van liefdesverdriet.

[p. 62]

*Lusiane jaloers op Mirabel. Aan het hof krijgt Aiol opnieuw met zijn nicht Lusiane te maken. Aiol kent nu de familierelatie. Hij stelt aan de koning voor om haar aan een rijke heer uit te huwelijken. Hijzelf komt als familielid niet als geliefde in aanmerking. Lusiane, die in haar jaloersheid aanvankelijk Mirabel bespot, verzoent zich met haar. Lusiane wordt slechts één keer in de fragmenten genoemd. Vgl. 310: ‘Mer Luciane si verlůch…’

[p. 63]

 

manne, dat war ungelaech.⁺⁺

 

Si is míjn nichte, ic [b]en ůr maech.⁺

 

Gi sůlt ůr geven sůlken here, ⁺

 

die [h]óch is, dies gi hebbet ere‘.

310

Mer Luciane si verlůch⁺

[…] man, dat zou bitter zijn.
Ze is mijn nicht, ik ben haar bloedverwant.
U moet haar een echtgenoot geven,
die van hoge geboorte is, met wie u eer inlegt’.
Maar Luciane barstte in lachen uit

+ 306 ‘manne’. Vermoedelijk zegt Aiol in het voorafgaande, dat hij, gezien zijn bloedband met Luciane, als man voor haar niet in aanmerking komt.

+ 306 ‘ungelaech’. Variant van ‘ongelach’, ‘ongelage’: niet gunstig gelegen, niet geschikt, niet passend.

+ 307 ‘Si is mijn nichte’. F, v. 8118: ‘Lusiane est […] ma cousine.’ (Vert.: Lusiane is […] mijn nicht). Een huwelijk met zijn nicht Lusiane is voor Aiol uitgesloten.

+ 308-309 Vgl. F, v. 8119: ‘Or li dorons tel home qui manans soit er riche[s]’. (Vert.: We zullen haar een man geven die vermogend is en rijk).

+ 310 ‘verloech’, van ‘verlachen’. Beginnen te lachen, om iets lachen, spottend lachen.

[p. 64]

* Elies eer hersteld. Aiol vraagt zijn ouders (hertog Elie en vrouwe Avisse) naar Orléans te komen om zich met de koning te verzoenen. In Orléans aangekomen gaat Elie naar de kerk van het Heilige Kruis om tot God te bidden en Hem aan te roepen. Daar ontmoet hij koning Louis die vriendelijke woorden tot hem spreekt. Er vindt een algemene verzoening plaats. De koning schenkt de hertog zijn land en al zijn erfgoederen terug. Elie wordt tot seneschal over het rijk benoemd. (In het Frans vindt er bij de kerk geen ontmoeting tussen vader en zoon plaats, wel tussen de koning en de hertog).

[p. 65]

 

[...] vernam,

 

dat hi q[uam ...

 

...] secgen wat hi ded[e.

 

...]

 

ant heilich cruce [...⁺

315

...] hi gebat.

 

Aiol, síjn [...

 

...] minnentlike grů[te

 

...]

 

‘Sůte sůn, gi hebbet [...

 

...] ere.

320

Gelovet si Got [...

 

...] wieder důt.⁺

 

Míjn [...

 

...] hi seide: ‘Sůte here⁺

 

 

 

[.. r]ouweden so men [...⁺

325

...]en coninc mere

 

[...

 

..] siekerheit die [...⁺

 

...]en untvaen.

 

die [...

 

... coni]nc seide: ‘Sem míjn [...

330

...]edan.’

 

Si quamen al [...

 

...]heit tehant’.

 

Also [...

 

...] coninc eer hi dan [...

335

...] liede.

 

Die barune [...]⁺

Elie reed zo lang totdat hij zag,
dat hij in Orléans was aangekomen.
Ik zal u zeggen wat hij deed.
[…]
Hij ging naar de kerk van het Heilige Kruis
en begon ootmoedig te bidden.
Aiol, zijn zoon, ging hem tegemoet
en groette hem liefdevol […]
…]
‘Lieve zoon, u hebt […]
[…] eer.
Geprezen zij God […],
[…] teruggeeft.
Mijn kind […].
Aiol zei: ‘Lieve heer […]

[…] treurde zo men […]
[…] beroemde koning
[…]
Hij gaf plechtig […] de garantie,
die het graag in ontvangst nam.
[…]
De koning zei: ‘Bij mijn eer,
…] gedaan‘.
Ze kwamen allen […]
‘Ik geef direct mijn woord’.
Zo […]
[…] koning voordat hij […]
[…] mensen.
De baronnen

+ 314-315 ‘ant heilich cruce […] hi gebat’. In de kerk ‘Sainte Crois’ (Het Heilige Kruis) van Orléans gaat Elie bidden. Vgl. F, v. 8223: ‘Qu’il vait a Sainte Crois Dieu proier’.

+ 321 ‘wieder tuot’. Variant van ‘weder doet’(‘wederdoen’), goed maken, herstellen, teruggeven. Het gaat hier waarschijnlijk over de Elie afgenomen en nu weer teruggegeven bezittingen.

+ 323 ‘…] hi seide: ‘Sůte here’. Vgl. F, v. 8259: ‘- Sire’, che dist Aiol[s]’. Aiol vertelt zijn vader Elie dat halsberg, helm, schild en speer in de strijd stuk, resp. verloren zijn gegaan. Ook deelt hij hem mee dat zijn oude paard Marchegai dood is. Verdam meende onterecht dat met ‘Sůte here’ koning Lodewijk bedoeld zou zijn.

+ 324-325 ‘[..r]ouweden [...] coninc mere’. Het verdriet zou kunnen zijn veroorzaakt door de vermeende dood van het lievelingspaard. Het blijkt overigens allemaal een grap van Aiol te zijn, waarover zelfs koning Lodewijk smakelijk moet lachen. (Vgl. F, v. 8277: ‘[…] Loeys en a un ris jeté’).

+ 327 ‘siekerheit’. De koning (en zijn baronnen) geven met een plechtige belofte aan hertog Elie zekerheid voor het nakomen van de verplichting tot eerherstel, zie aantekening bij v. 336.

+ 336 ‘barune’. De baronnen zijn getuigen van de rechtshandeling waarbij koning Lodewijk aan Elie beloofde hem zijn erflanden terug te geven. De raadsheren van het hof hebben met alles ingestemd, ook met de teruggave van de waardigheden. Vgl. F, v. 8252: ‘Les consaus de sa chambre li a tout commandés; Aussi […] li rent ses dignités’.

[p. 66]

Aiol trouwt met Mirabel. Het huwelijk tussen Aiol en Mirabel wordt door de bisschop van Reims ingezegend. Ook koning Lodewijk woont de plechtigheid bij. Tijdens het bruiloftsfeest overvalt de booswicht Makaire met wel dertigduizend man de feestgangers. Er ontstaat een felle strijd tussen de aanhangers van de koning, de Fransen en de mannen van Makaire, de Bourgondiërs. De strijd tussen de partijen wordt in detail beschreven.

* Felle strijd tussen Fransen en Bourgondiërs. Makaire gaat op Jofroi af, die in Orléans geboren is. Hij is een hooggeplaatste heer, de seneschal van de koning. Makaire steekt het koude ijzer midden door het hart van zijn opponent. Joserans de Paris ziet dat zijn bloedverwant gedood is. Hij rijdt naar Bevon de Viane en doorboort hem met zijn speer zodat hij bloedend neervalt. Manasier (Manessie), een vriend van Makaire, ziet dat zijn broer Beuve de Vienne sneuvelt. Hij doodt de moordenaar Jocerans door zijn speer midden in diens lijf te steken. Dodelijk gewond valt de getroffene ruggelings op de grond.

[p. 67]

 

[...] ane

 

- die was Makaris [...-⁺

 

...] ter erden lach.

340

Des was [...

 

..] stolte brůder Manasi[er⁺

 

...]

 

Hi seide: ‘Wilt hi míjn i[....

 

...] hene scheiden’.

 

Hi slůch [...

345

..] riet hi steken Jocerant.⁺⁺

 

[...] end dore.

 

Dat spere qu[am ...

 

...]derhalf van blůde roe[t].

 

Manasier slůch echt [...

350

...] ende harde toren

 

[...] verlois.

 

Dar riet hi st[...

 

...] die wapen niene doch[ten].⁺

 

 

 

[...] mochte

355

dar hi wel sere [...

 

...] greve van Senlíjs.⁺

 

[...

 

...] můíde sere dat hijt sach,

 

[...]der lach.

 

Hi slůch bet spore[n ...

360

... Ma]nasier becande.

 

Dur al di[e ...]

 

stac híjn of als it war ein [...⁺

 

...] erden nieder.

 

Síjn teiken [...

365

...] in si bet mannes hant.

Jocerant van Parijs
stak Beven van Viane van zijn paard.
- die was een vriend van Makaire -
zodat hij dood op de grond viel.
Daarover was zijn
dappere broer Manasier heel verdrietig.
[…]
Hij zei: ‘Wil hij mijn […]
[…] heengaan‘.
Hij gaf zijn paard de sporen.
Toen reed hij op Jocerant af om hem te steken.
Hij stak hem dwars door zijn lijf.
De speer kwam er van achteren weer uit.
[…] rood van het bloed.
Manasier sloeg daarna […]
[…] en veel verdriet
[…] verloor.
Daarheen reed hij […]
[…] de wapens niet deugden.

[…] kon
waar hij wel zeer […]
[…] graaf van Senlijs.
[…]
Het deed hem veel verdriet toen hij zag,
dat zijn vriend op de grond lag.
Hij gaf zijn paard de sporen
toen hij Manasier ontdekte.
Door alle maliën
stak hij hem neer alsof het een […] was.
[…] op de grond neer.
Zijn wapenteken […]
[…] met krachtige hand.

+ 338-339 ‘Makaris ’. Makaire, hertog van Lausanne, doodt Jofroi. Vgl. F, v. 8365 ‘[…] sa lance l’abat mort demanois’. (Vert.: Met zijn speer stak hij hem onmiddellijk dood). Jofroi is een bloedverwant van Jorerans (Jocerant) van Paris.

+ 341 ‘Manasier’: zie ook v. 360. Broer van Beuve de Vienne. Vgl. F, v. 8374: ‘Bevon de Viane’, ridder uit het kamp van Makaire.

+ 345 ‘Jocerant’. Vgl. F, v. 8371: ‘Joserans de Paris’. Hij doodt Beuve de Vienne en wordt op zijn beurt door Manasier, diens broeder, gedood.

+ 345-348 Vermoedelijk uit F, v. 8386: ‘ Par mi outre le cors son roit espiel li mist’. (Vert.: Dwars door het lichaam stak hij zijn starre speer). Is ‘…]derhalf’ ontstaan uit ‘onderhalf’, half tussen?

+ 353 Mogelijk slaat de opmerking dat de wapens niet deugden (v. 353 ‘die wapen niene docht[en]’) op het feit dat Aiol, voordat hij zich in het strijdgewoel mengt, zijn oude wapens in zijn tent door goede, nieuwe vervangt. Vgl. F, v. 8402: ‘Molt se fu bien armés dedens son pavellon’.

+ 356: ‘greve van Senlijs’. Senlijs in Picardië, Noord-Frans graafschap. Komt in het Frans in deze scène niet voor, wel wordt (in F, v. 8009) ‘Senlis’ genoemd.

+ 362 ‘stac …of.’ Van ‘ofsteken’, ‘afsteken’, nedervellen, van het paard stoten, uit het zadel lichten en ter aarde werpen. ‘als it war ein […’. Aan te vullen met een zaak, die een kleinigheid uitdrukt, bijvoorbeeld: een ei, een peer.

[p. 68]

* Koning Lodewijk mengt zich in de strijd. De koning gaat op Oedon le Borgengon af. Hij doodt hem en plant het speerijzer en het overwinningsvaantje op zijn lichaam. De broer van Oedon, Garin de Monloon, neemt wraak en slaat de koning en zijn paard neer. Lodewijk springt op, trekt zijn zwaard en verdedigt zich met zijn schild. Aiol ziet dat de koning in het nauw is gebracht. Hij haalt goede wapens in de legertent en bestijgt zijn paard. Hij vernielt het rugpantser van Gerin, steekt zijn speer tussen de schouderdelen van het kapotte pantser. De vijand stort dodelijk gewond in het gras. De strijd loopt slecht af. Makaire van Lausanne weet het bruidspaar gevangen te nemen. In Lausanne laat hij het paar in een donkere kerker werpen.

[p. 69]

 

Die rike coninc van [...⁺

 

...]ant Karlun.

 

Hi stac Ůden [...⁺

 

.. d]en schilt dien hi dar [...

370

...]vůch⁺

 

dat em dat spere [...⁺

 

...]it mochte langen

 

dur [...]

 

end dur dien líjf alto [...

375

... qu]am gevlogen.

 

Doet uter [...

 

...]t harde gram Garíjn⁺

 

[...] síjn.

 

Síjn ors hi dů bet spo[ren ...

380

...]n quam.

 

Síjn spere vůr [...

 

...] uppen schilt.⁺

 

Síjn halsberg [...⁺

 

...] dar up wieder stůt.⁺

385

[...] wan

 

dat hi die appel wa[...⁺

 

...]m weren wolde.

 

So wien [...]

 

bet einen slage mocht [...

390

...]et genesen.

 

Hi můste dót [...

 

...] einen barůne

 

quam uter [...

 

...]t alshi wesen solde,

395

nog [...] wolde.

 

Dů hi den coninc [...⁺

 

...]am in sinen můt.

 

Síjn ors [...]

[…] verwant met Karel.
Hij stak Oeden van Bourgondië met zijn speer
door het schild, dat hij daar voor zich hield.
[…]
dat hem de speer […]
[…] kon reiken
door […]
en ook door zijn lichaam.
[….] kwam aangevlogen.
Dood uit […]
…] zeer boos Garijn
[…] zijn.
Zijn paard gaf hij daarna de sporen […]
[…] kwam.
Zijn speer ging […]
[…] op het schild.
Zijn halsberg […]
[…] ketste erop af.
[…]
dat hij de appel van zijn zwaard
[…] zich wilde verdedigen.
Wie […]
met een slag kon […]
niet in leven blijven.
Hij moest sterven […]
[…] een baron
kwam uit […]
[…] zoals hij zijn moest,
noch […] wilde.
Toen hij de koning […]
kwam] hem tegemoet.
Zijn paard […]

+ 366-367 ‘Die rike coninc […] Karlun’. Vgl. F, v. 8389: ‘Loeys […] li fiex le roi Charlon’. (Vert.: Lodewijk […] de zoon van koning Karel). Hangt ‘…]ant’ met ‘bestaen’/ ‘bestant’ (verwant zijn met) samen? Vgl. v. 447.

+ 368 ‘Ůden’. Vgl. F, v. 8390: ‘Oedon le Borgengon’.

+ 370 ‘…]vůch’. Misschien rest van van‘ongevoech’ (Verdam), leed (berokkenen)?

+ 371-375 De verzen vertalen F, v. 8393-8394: ‘Que trés par mi le cors li met fer et pignon, / Toute plaine sa lance l’abat mort de l‘arçon’. (Vert.: Dat hij dwars door het lichaam ijzer en vaantje stootte; met zijn speer stak hij hem eenvoudigweg dood uit het zadel). Het ww. ‘langen’ zou dan kunnen betekenen: (tot naar buiten) reiken, in de zin van: dwars door het lichaam gaan.

+ 377 ‘Garijn’. Bourgondische ridder, F, v. 8395: ‘Gerin de Monloon’. Uit het Frans wordt duidelijk dat koning Lodewijk Oedon, de broer van Garijn, heeft gedood. Deze neemt wraak en stoot Lodewijk met paard en al tegen de grond. Vgl. F, v. 8397: ‘Que lui et le ceval abati en .i. mont’).

+ 382 ‘ uppen schilt’. Koning Lodewijk is opgesprongen en beschermt zijn hoofd met zijn opgeheven schild (met leeuw) tegen verdere slagen van Garijn (F, v. 8398-8399: ‘Loeys saut en piés, […] Et leva sor son cief son escu a lion’).

+ 383 ‘halsberg’. Uit het Oudfrans ‘halberc’, ‘hauberc’, vgl. F, v. 8392: ‘l’ auberc’ Het deel van de wapenrusting dat hals en bovenlijf beschermt; ook: pantser, maliënkolder.

+ 384 ‘wieder stůt’. Vorm van het ww. ‘wiederstaen’, ‘wederstaen’, weerstand bieden, terugstuiten, afketsen.

+ 386 ‘appel’. Ronde knop in het midden van het schild, bij hoge heren van goud. Vgl F, v. 8391: ‘la boucle d’or’.

+ 396 ‘Dů hi den coninc’. Vermoedelijk werd hier verteld dat Aiol koning Lodewijk, die in een benarde positie is gekomen, te hulp schiet. Vgl. F, v. 8407: ‘Aiols vit son signor Loeys en la presse’.

[p. 70]

* Elies maaltijd. Aiols vader, de oude, verzwakte Elie, wil zijn zoon redden. Hij herinnert zich een voorval. Toen zijn lievelingspaard Marchegai door vermoeienissen ernstig verzwakt was, gebeurde er een wonder. Na het eten van een flinke portie haver hervond het dier zijn krachten. Elie besluit dit procedé te volgen en een flinke maaltijd tot zich te nemen. Hij vraagt zijn kamerheren zijn wapens, beenbeschermers en schoenen te brengen, hem uit het bed te tillen en hem vervolgens eten te brengen. Aldus geschiedt. De heren zetten twee broodjes op tafel, de grote schouder van een everzwijn, gevogelte en vele soorten wijn. Daarna gaat Elie aan tafel. Hij doet zich rijkelijk tegoed. Jonge ridders maken grappen over de eetlust van de oude heer Elie: Bij God, moet je zien hoeveel die man eet. Vier ridders zouden aan die hoeveelheid genoeg hebben.

[p. 71]

 

[...] sal [...]en.[...] ůte [...] mi [..]

 

..]ere.[..] [...]nni [..] [...]rges [...]ne d[..]

 

[...] gien[c]

 

[...] dru[t]saten, ⁺

400

dat hi em brachte dat hi ate.

 

Hi seide: ‘Dat sa[l] síjn gedaen’.

 

Helie die gienc sitten saen⁺

 

ter hogen tafelen bet dien, ⁺

 

dat eme dar vor ne was geschien

405

in langen tiden, dat is waer.

 

Des was irgangen viertien jar.

 

Men lachte vor em dar [ein] broet.

 

Dat wa[s] eine semele groet.⁺

 

Van einen hirte men dů brach[te]

410

- dien men oec vor Helyen lachte -

 

dien vetten cemb[re] wal gebraden, ⁺

 

bet drogen pepere bescaden.

 

Die d[ru]tsate vor eme boet

 

noch eine sculder die was gro[et]

415

van einen groten wilden swíne

 

end einen grote[n] nap bet wine.

 

Dar was ein sestier in gemeten.⁺

 

Noch quam em dar hi was geseten

 

ein mich[e]l de[el] [...]

[…]
[…] ging
[…] drossaard,
dat hij hem eten bracht.
Hij antwoordde: ‘Dat wordt gedaan’.
Elie ging toen snel aan
de hoge tafel zitten,
wat daarvoor lange tijd
niet was gebeurd, voorwaar.
Veertien jaren waren intussen verstreken.
Men legde een brood voor hem op tafel neer.
Dat was een groot zemelbrood.
Van een hert bracht men daarna
- dat zette men ook voor Elie op tafel -
het goed gebraden, vette lendenstuk,
dat met droge peper bestrooid was.
De drossaard legde bovendien
voor hem op tafel een forse schouder
van een groot wild zwijn
en zette een grote beker met wijn neer.
De beker was met een zesde liter gevuld.
Verder bracht men naar de plek waar hij aan tafel
zat een groot stuk

+ 399 ‘dru[t]saten’. Variant van ‘drossate’, ‘drost’. Hofbeambte, verantwoordelijk voor het opdragen van de spijzen en drank.

+ 402 ‘Helie’. Variant van de naam Elie.

+ 403 ‘ter hogen tafelen’. Aan de hoge tafel (boven) zaten de adellijke heren (hier: Elie), aan de lage tafel (beneden) de vazallen. Vgl. Roman van Walewein (ed. Winkelman, Wolf, Münster 2010, v. 1031: ‘ten taflen boven ende beneden.’

+ 408 ‘semele’. Brood, genoemd naar het fijne tarwemeel, waarvan het gebakken werd.

+ 411 ‘cembre’. Zie Philippa 2003-2009: lendenstuk

+ 417 ‘sestier’, ook ‘sester’. Maat, de inhoud verschilt per regio.

[p. 72]

* De oefenpop. De oude Elie voelt zich door de maaltijd gesterkt. Maar hij wil de proef op de som nemen. Hij vraagt aan zijn zwager Lodewijk een gunst. Zou Lodewijk voor hem een draaibare oefenpop (vgl. F, v. 8639: ‘une quintaine’) willen laten maken? Hij zou daarop zijn krachten kunnen beproeven. Lodewijk deed zoals zijn zwager heeft gevraagd. Buiten de stad wordt een ‘quintaine’ opgesteld. De oude Elie geeft het mechaniek zo’n geweldige klap dat de paal met pop en al omvalt. De ridders die het zien staan versteld, wat een kracht. Niemand in de hele christenheid zou in een gevecht tegen zo’n stoot standhouden. Lodewijk belooft dat hij al zijn ridders uit het rijk zal mobiliseren om Aiol te bevrijden.

[p. 73]

 

[…]

420

Elye gienc em altehant

 

in ein palas aldar hi vant⁺

 

sitten Lowíjs dien coninc gůde,

 

bevaen te groten irren můde, ⁺

 

die ůn doch minnintlike [u]ntvienc.

425

Helye bi em sitten gienc.

 

Hi seide: ‘Coninc, [g]rote here,

 

its recht dat ic ú danke sere

 

der groter [eren] ende genaden,

 

die gi Aiol haddet beraden.⁺

430

Ic [dar] ú bidden eine sake?

 

Eine quintaine laet mi maken.⁺

 

Ic wille průven wie ic můge,

 

of ic ten wapenen noch důge’.

 

Die coninc seide: ‘Swager míjn,

435

dat [g]i gebiedet dat můt síjn’.

 

Hi dede maken die quin[t]a[in]e

 

buten der stat, up einen plaine.

 

Helie liet hi altehant

 

dar brengen al síjn atchemant.⁺

[…]
Elie ging onmiddellijk
naar een zaal waar hij
de edele koning Lodewijk aantrof,
die in zijn hart zeer verbolgen was,
maar die hem toch vriendelijk ontving.
Elie ging bij hem zitten.
Hij zei: ‘Koning, grote heer,
met recht dank ik u hartelijk
voor de grote eer en de genade,
die u aan Aiol bewezen hebt.
Mag ik u om een ding verzoeken?
Laat voor mij een oefenpop gereed maken.
Ik wil testen waartoe ik in staat ben,
of ik voor het wapenhandwerk nog deug’.
De koning zei: ‘Beste zwager,
wat u beveelt dat moet gebeuren’.
Hij liet de oefenpop gereed maken
buiten de stad, op een open veld.
Elie liet hij onmiddellijk
zijn hele wapenrusting brengen.

+ 421 ‘palas’. Ontvangstzaal van kasteel, ridderzaal, meestal op de eerste verdieping gelegen. Soms alleen via een buitentrap bereikbaar.

+ 423 ‘bevaen’ (deelw.), variant van ‘bevangen’, vangen, aangrijpen, (van gemoedstoestand) vervuld van.

+ 429 ‘beraden’. Verschaffen, verlenen

+ 431 ‘quintane’. Varianten: ‘quintaegne’, ‘quinteine’. Uit het Oudfranse ‘quintaine’. Draaibare figuur (een paal met armen) waarop jonge ridders zich in het tornooien oefenden en waarom heen carrousel gereden werd. (MNW).

+ 439 ‘atchement’. Uitrusting, verwant met ww. ‘achemeren’, ‘atsemeren’: uitrusten, tooien.

[p. 74]

* De laffe Lombard. Koning Lodewijk belegert Lausanne om Makaire te dwingen Aiol en Mirabel vrij te laten. Er vinden onderhandelingen plaats. Makaire stuurt als afgezant een zekere Gwineot. Deze ridder is een Lombard (een Italiaan uit het Noorden), die niet veel van wapens afweet. De kerel wordt door de koning Lodewijk voor gek gezet. Vooral de eetgewoontes van de Lombard moeten het ontgelden. Wat zal hij heerlijk gegeten hebben van muizen en ratten die op het menu staan. De Lombard spreekt beledigende woorden aan het adres van de Bretonnen. Hervieu, die zich in zijn eer aangetast voelt, stoot de Lombard uit het zadel. Hulpeloos ligt de kerel op de grond. Hervieu beveelt hem dat hij zijn paard weer moet bestijgen om dan het gevecht voort te zetten. De laffe Lombard hoort de woorden wel, maar zegt geen boe of bah. Hij houdt zich liever dood. Hervieu grijpt hem in zijn baard, aan de rechter wang, en trekt hem naar de grond, zoals men dat bij een dwaas doet. Hij geeft hem over aan Lodewijk die hem naar Soison laat brengen. Daar wordt hij in de gevangenis geworpen. Hij zal pas vrij komen tegen een flink losgeld.

[p. 75]

 

‘Ovelscalc, dat di Got schende⁺

 

end di al ungeval tů sende.⁺

 

Die felheit is ein deel gewroken, ⁺

 

die du hůde uns hees gesproken’.⁺

445

Hellewijn dů hi versach, ⁺

 

dat Gwineot dar nieder lach,

 

‘Stant up, ai lecker’, seit hi, ‘drade‘.⁺

 

Dat di Got ungeval berade.

 

Ním dine wapen, laet uns riden

450

te gader an die place striden’.

 

Die Lombart hi vernam die tale,

 

die hi ům tů sprac harde wale,

 

mer hine seide nien noch ja.⁺

 

Hellewíjn was van torne ga.

455

In sinen munt hi ůne slůch⁺

 

die hant ende bet ungevůg

 

hůf hine van der erden ho.⁺

 

Bet torne dans hi ůne so, ⁺

 

dat ůn die winster lippe reit.⁺

460

Dat vleisch van sinen tanden spleit,

 

so dat men harde wal van dien

 

al sine tande mochte sien.

 

Dien coninge gaf hine gevaen, ⁺

 

die ůne dede senden haen

465

in sine stat al te Sessůn.⁺

 

Dar hiet hine in dien kerker důn.

 

Al dus so lach hi tů Sessůne

 

al went die coninc te rantzůne⁺⁺

 

vor sinen líjf van roden golde⁺

470

síjn evenwech genemen wolde.⁺

[…] behandelt hem vol minachting.
‘Grote schoft, moge God je schande
berokkenen en je met ongeluk overladen.
De laaghartigheid waarmee je heden tegen ons
hebt gesproken, is voor een deel gewroken’.
Toen Hellewijn zag,
dat Gwineot op de grond lag,
zei hij: ‘Ai, smulpaap, sta vlug op.
Moge God je in het ongeluk storten.
Neem je wapens en laten we samen
naar het open veld rijden, om daar te strijden’.
De Lombard verstond de woorden, die
Hellewijn tegen hem sprak, heel goed,
maar hij zei geen boe of bah terug.
Hellewijn was opvliegend van karakter.
Hij duwde zijn hand in de mond van de
Lombard en tilde hij hem met geweld
van de grond omhoog.
Toornig sleepte hij hem zo weg,
zodat zijn onderlip inscheurde.
Het tandvlees barstte open,
zodat men daardoor zeer duidelijk
al zijn tanden kon zien liggen.
Hij droeg hem als gevangene
aan de koning over, die hem
naar de stad Soison liet brengen.
Hij beval hem daar gevangen te zetten.
Zo zat hij opgesloten in Soison
totdat de koning als losgeld
voor zijn lijfsbehoud zijn gewicht
in rood goud zou willen aanvaarden.

+ 441 ‘Ovelscalc’ . ‘ovel’ betekent slecht, boosaardig, nog bewaard in het woord euveldaad. Hier is Hellewijn aan het woord. Met ‘ovelscalc’ wordt Gwineot bedoeld, de Lombard (F, v. 8969: ‘Guinehos’). Deze heeft beledigend uitgehaald naar de Bretonnen. Vgl. F, v. 8973: ‘Car Breton sont por voir assés malvase gent’. (Vert.: Want de Bretonnen zijn voorwaar heel slechte mensen).

+ 442 ‘ungeval’, ‘ongeval’, rampspoed, ellende, verdriet.

+ 443 ‘Die felheit […] gewroken’. ‘felheit’, boosaardigheid, slechtheid, laagheid. Hellewijn heeft Gwineot voor zijn gemene belediging, de Bretonnen aangedaan (Vgl. F, v. 8973: ‘Car Breton sont por voir assés malvase gent’, vert.: Want de Betonnen zijn voorwaar heel slechte mensen ), tegen de rond geslagen.

+ 444 ‘hees’. Variant van ‘heves’, vorm van het ww. ‘hebben’.

+ 445 ‘Hellewijn’. In het Frans: ‘Hervieu’/ ‘Hervil’: ridder in dienst van koning Lodewijk, voelt zich beledigd door Gwineot. Hij verdedigt de Bretonnen. Vgl. F, v. 8982: ‘Car Breton sont preudome’. (Vert.: Want Bretonnen zijn wijze lieden).

+ 447 ‘lecker’: Varianten o.a. ‘leckaert’, ‘leckert’, eigenl. likker, lekkerbek, smulpaap, ook algemeen als scheldwoord: smeerlap, gemene vent. Op de overeenkomstige plaats staat in het Frans: ‘Glous’ (vgl. F, v. 9005), schurk, meer specifiek: gulzigaard, slokop (vgl.: ‘glouton’). In de ‘A&M’ wordt het woord ‘lecker’ ironische gebruikt. Eerder al had koning Lodewijk de vieze eetgewoonten van de Lombard bespot. Vgl. F, v. 8861: ‘Tant as mangier compeus de soris et de rates’. (Vert.: Vaak hebt u overvloedig gegeten van muizen en ratten). ‘drade’, snel, onmiddellijk. Mogelijk is ook de interpreratie ‘seit hi drade’. Vert.: zei hij vlug, of: antwoordde hij onmiddellijk.

+ 453 ‘hine seide nien noch ja’. Vgl. F, v. 9008: ‘Li Lonbars l’entent bien, ne dist ne o ne non’. (Vert.: De lombard hoorde hem duidelijk, maar zei geen nee of ja). De lafaard houdt zich dood op de grond en wacht op hulp. Vgl. F, v. 9009: ‘Ains se fait mort a terre, si atent le secour[s]’.

+ 455 ‘ga’. Snel, gauw, nog verbasterd bewaard in ‘geeuwhonger’: snel opkomende honger. Vgl. het Duitse ‘Jähzorn’.

+ 457 ‘hůf hine van der erden ho’. ‘hůf’, van ‘heffen’, ‘heven’, optillen; ‘ho’, variant van ‘hoch’/ ‘hoge’, hoog. Van Finet-Van der Schaaf (1989, 178) vertaalt onjuist: ‘Il le pris par les jambes’. (Hij pakt hem bij zijn benen).

+ 458 ‘dans’. Van het ww. ‘dinsen’, slepen, sleuren.

+ 459 ‘winster lippe […] reit’. Letterlijk ‘linker lip’, vermoedelijk wordt ‘onderlip’ bedoeld. Zieleman emendeert daarom: ‘unster lippe’, onderlip. ‘reit’, van ‘riten’, openscheuren, (open)rijten. In het Frans grijpt de ridder zijn tegenstander met zijn vuist bij zijn baard, aan de rechter kant (F, v. 9013: ‘Son doit li a fichié en son destre grenon’.) Van Oostrom 2006, 181, meent dat de ‘frauduleuze’ Lombard door zijn tegenstander wreed ‘aan zijn lippen’ werd getrokken, ‘het lichaamsdeel waar hij mee zondigde’. Wij zien het anders. V. 459 ‘lippe’ is enkelvoud. De Lombard moet o.i. boeten voor de belediging de Bretonnen aangedaan (zie v. 443). Met zijn opengescheurde (onder)lip zal de smulpaap van het toch al onsmakelijke eten nog minder plezier hebben.

+ 463 ‘Dien coninc […] gevaen’. Hellewijn draagt Gwineot als gevangene aan koning Louis over die hem in de kerker van Soison opsluit totdat losgeld voor hem zal worden betaald (v. 463-470). De Lombard vindt niet de dood, zoals van Oostrom (2006, 181) abusievelijk beweert.

+ 465 ‘Sessůn’. Soissons, in Picardië in Noord- Frankrijk.

+ 468: ‘al went’. Zie v. 575, v. 737. Zieleman emendeerde ‘alt’ in ‘al’ (met versterkende betekenis). Het woord ‘went’ is een variant van ‘want’, hier in de betekenis: totdat.

+ 468 ‘rantzůne’. Losgeld, lijfsbehoud. Vgl. v. 9019 ‘raençon’. (Foerster: ‘Lösegeld’).

+ 469 ‘lijf’. Leven, lichaam, persoon.

+ 470 ’evenwech‘. Bedoeld is ‘evenwecht‘, ‘evenwicht‘, hier: losgeld, bedrag ter hoogte van het gewicht van de gevangene in rood goud.

[p. 76]

* Opnieuw een bloedbad. De strijd tussen Fransen en Bourgondiërs ontbrandt opnieuw. Het wordt een groot bloedbad. Nu werpt zich ook Makaire in de strijd. Hij heeft het eerst op Godefroi voorzien, de seneschal van Lodewijk. Die moet het met de dood bekopen, want Makaire steekt hem onmiddellijk met zijn lans dood. Hervieu, die Guinehot heeft gedood, slaat het schild en de halsberg van de sterke Morin de Plaisence in stukken en steekt hem zijn lans door het lichaam, zodat hij dood van zijn paard stort. Maar dan ziet Makaire zijn aartsvijand, hertog Elie. De oude ridder is (na zijn versterkende maaltijd!) een vervaarlijke tegenstander. Hij slaat met zijn zwaard zo hard op Makaires schild dat de bloemversiering en de edelstenen eruit vallen. Het stalen hoofdkapje (‘coife’) onder de helm baat hem geen snars. De oude hertog snijdt een vlees stuk van zijn gezicht af; de wond dringt door tot op het bot. Makaire, die denkt dodelijk verwond te zijn, vlucht Lausanne in. Daarna begint het vijfjarige beleg van de stad.

[p. 77]

 

Die Burgunihune du tehant

 

bet sporen quamen út gerant.

 

Frantsoise untviengen si bet nide.

 

Dar mochte men in dien gestride

475

menegen schacht hebben [síen] croken, ⁺

 

menegen [halsberg] dur gebroken,

 

menegen man in elke side

 

dar nieder licgen in dien stride.

 

Groet was die puntianz ende rike.⁺

480

Die stríjt vergaderde rikelike.⁺

 

Nu quam Makaris út vermeten.⁺

 

Gewapent up ein ors geseten

 

na sinen wille rikelike.

 

Hi quam gerant vermetenlike

485

dar hi die Frantsoise sach riden.

 

Dar stac hi so van unser siden⁺

 

Gwinerei bet sinen scachte, ⁺

 

dat hine doet ter erden lachte.⁺

 

Dat moide sere einen barune, ⁺

490

dat was Bertram van Sessune.⁺

 

Bertram was rouwich dů hi sach,

 

dat Gwinerei dar nieder lach.

 

Síjn ors hi bet dien sporen slůg.

 

Dat liep na sinen wille genůch.

495

Galtier van Munbardun hi stac, ⁺

 

die wapen hi ům důre brac.

 

Dur sinen líjf stac hi dien scacht

 

al tů der hant bet sulker cracht, ⁺

 

dat hi ter erden doet gelach, ⁺

500

dart menich ridder ane sach.

 

Hellewíjn bet sporen slůg⁺

 

síjn ors, dat ůn wel balde drůch.

 

Van Plasence stac hi Morise⁺

 

dur sinen schilt wel a dívíse⁺

505

ende dur al síjn atzemant⁺

 

stac hine doet al tů der hant.

 

Creihieren hi begunde saen: ⁺

 

‘Die Burgunihune síjn untdaen!‘ ⁺

 

Nu quam Makaris tů gerant.

510

Dat hi ten ewen si gescant; ⁺

 

Got můtene vermaledien.

 

Nu riet hi sůken dar Elyen,

 

die[n] was [hi] vient an dien doet.

 

Elie quam bet forcen groet

515

dar si sich beide wal becanden.

 

Bet cragte si te gader randen.

 

Die schilde wurden gar terant, ⁺

 

die spere braken tů der hant.⁺

 

Die stucke wurpen si dar nieder.

520

Die scarpe swert si tůgen sieder.⁺

 

Si werden sich als síjs bedorten, ⁺

 

want si sich underlingen vorten.⁺

 

Elye slůch Makaris dů

 

up sinen helm en boven hů,

525

dat ům die cirkel quam gevallen⁺

 

ter erden bet dien blůmen allen.⁺

 

So groten slach hi ůme gaf, ⁺

 

dat hi ům undern ougen af

 

dat vleisch al van dien beine slůch

530

bet sinen swerde dat hi drůch.

 

Makaris hi vlo dur die noet.⁺

 

Hi waende síjn gewunt terdoet.

 

Makaris vlo dů ům was cunt,

 

dat hi ten stride was gewunt.⁺

535

Bet ůme vluen Burgunihůne, ⁺

 

die ům ne píjnden meer te důne⁺

 

batalihe in einen maende sieder.

 

Want ům frantsoise waren wieder, ⁺

 

so waer so si te velde quamen,

540

des si wel dicke scade namen.

 

Frantsoise stichten harde schiere

 

umb ůre marke burge viere.

 

Sent dúrde víjf jaer ende bat

 

ůr geseet umbe die stat, ⁺

545

eer si der stunden ie begunnen⁺

 

dat si si bet gewalt gewunnen.

hun paarden aansporend uit de stad gereden.
Vol haat wachtten de Fransen hen op.
Daar kon men zien dat in de strijd
veel schachten omgeknikt,
veel halsbergen doorstoken waren,
en dat veel mannen van allebei de partijen
in de strijd gevallen waren.
Groot en machtig was het gevecht.
Velen mengden zich in het strijdgewoel.
Nu kwam Makaire vol bravoure de stad uit.
Hij zat gewapend, met veel pracht en praal
op zijn paard, zoals hij dat wenste.
Hij galoppeerde vol eigendunk naar de plek
waar hij de Fransen zag rijden.
Daar stak hij Gwinerei, die van onze kant was,
zodanig met zijn speer, dat
hij hem dood ter aarde deed storten.
Dat deed een baron heel veel verdriet,
dat was Bertram von Soison.
Bertram was bedroefd toen hij zag,
dat Gwinerei dood op de grond lag.
Hij gaf zijn paard de sporen.
Dat draafde snel, zoals hij dat wilde.
Galtier van Munbardun gaf hij zo’n stoot,
dat hij hem dwars door zijn wapenrusting stak.
Hij stak de speer meteen
dwars door diens lijf, en wel met zo’n kracht,
dat hij dood op de grond bleef liggen;
veel ridders waren er daar getuige van.
Hellewijn gaf zijn paard, dat hem
snel voortdroeg, de sporen.
Maurits van Piacenza stak hij precies
door het wapenteken van zijn schild
en door zijn hele wapenrusting.
Hij stak hem direct dood.
Hij begon vlug te roepen:
‘De Bourgondiërs zijn in verwarring!‘
Nu kwam Makaire op zijn paard aangestormd.
Dat hij voor eeuwig te gronde worde gericht;
moge God hem vervloeken.
Nu reed hij daar rond, op zoek naar Elie,
die zijn doodsvijand was.
Elie kwam met grote kracht aanrijden;
ze herkenden elkaar daar heel goed.
Krachtig reden ze op elkaar in.
De schilden werden totaal verbrijzeld,
de speren braken onmiddellijk.
De stukken gooiden ze op de grond.
Daarna trokken ze de scherpe zwaarden.
Ze verdedigden zich als dat nodig was,
want ze vreesden elkaar.
Elie sloeg Makaire toen
op zijn helm, er bovenop,
zodat zijn helmband met bloemversiering
en al op de grond belandde.
Zo krachtig was de slag die Elie hem
met het zwaard, dat hij hanteerde, toebracht,
dat hij het vlees onder zijn ogen
tot op het bot van zijn wangen wegsloeg.
In doodsnood vluchtte Makaire.
Hij dacht dodelijk gewond te zijn.
Makaire vluchtte toen hij inzag,
dat hij heel ernstig gewond was.
Samen met hem vluchtten de Bourgondiërs,
die zich daarna een maand lang het leed
niet wilden aandoen om ten strijde te trekken.
Want ze waren de Fransen vijandig gezind, omdat ze,
waar ze ook maar op het slagveld tegen hen vochten,
daarbij heel vaak verlies leden.
De Fransen bouwden heel vlug
rond hun gebied vier burchten.
Daarna duurde hun beleg van de stad
vijf jaar en langer,
voordat zij de tijd rijp achtten
om de stad met geweld in te nemen.

+ 475 ‘sijn’. Zieleman emendeerde in: ‘sien’. We nemen de emendatie over.

+ 479 ‘puntianz’. Strijd, gevecht, vijandelijk treffen, aanval. MNW geeft als variant: pongijs, verwant met lat. pungere, vechten, strijden.

+ 480 ‘rikelike’. Zieleman (in navolging van Verdam) emendeert in ‘ridderlike’. De emendatie is overbodig.

+ 481 ‘vermeten’. Overmoedig, aanmatigend. Vgl. ook v. 484 ‘vermetenlike’. De boosaardige Makaire wordt afgeschilderd als toonbeeld van ‘superbia’, vgl. ook v. 480 ‘rikelike’.

+ 486 ‘van unser siden’. Van onze kant, van onze partij. Voor Verdam is ‘unser’ duister. Het is o.i. een variant van ‘onse’, vgl. Duits. ‘unser’. Zieleman emendeert in: ‘van unster siden’ en suggereert daarmee dat de stoot van onderen kwam. De emendatie is onnodig. Vgl. v. 477: ‘in elke side’, van elke kant, van beide partijen.

+ 487 ‘Gwinerei’. In het Frans wordt Godefroi van Vermendois (F, v. 9025) door Makaire gedood.

+ 488 ‘lachte’. Van het ww. ‘leggen’, leggen, doen liggen, In oostelijke dialecten komt in plaats van de verl. tijd ‘legede’ de variant ‘lachte’ voor.

+ 489 ‘moide’. Van het ww: ‘moeyen’, ‘moyen’: iemand moeite aandoen, hem last veroorzaken, hem verdriet doen.

+ 490 ‘Bertram van Sessune’ (Soison). Ontbreekt in het Frans.

+ 495 ‘Galtier van Munbardun’. Mogelijk wordt Mombaldone in Lombardije bedoeld (Kuiper 1993-2011, vraagteken), in het Noorden van Italië. Galtier komt in het Frans niet voor.

+ 498 ‘tů der hant’, vgl. ook 506, 518. Zelfde betekenis als ‘toehant’, ‘(al)tehant’, onmiddellijk, direct. Het woord ‘hant’ wordt hier figuurlijk gebruikt voor ‘nabijheid’ in tijd (vgl. ophanden).

+ 499 ‘gelach’. Van het ww. ‘geliggen’, blijven liggen,

+ 501 ‘Hellewijn’, zie v. 445. Hij doodt ‘Morin de Plaisence’ (F, v. 9033).

+ 503 ‘Plasence’. Piacenza in Lombardije, in het Noorden van Italië.

+ 504 ‘divise’. Devies, leus, teken, vermoedelijk het heraldische teken dat op het schild is aangebracht. (‘a devise’, uit het Frans ‘à devise’, vgl. mndl: ‘te poente’).

+ 505 ‘atzemant’. Variant van ‘achement’, van Frans ‘acéement’: tooi, uitrusting.

+ 507 ‘creihieren’. Variant van ‘craeyeren’: roepen, schreeuwen.

+ 508 ‘untdaen’. Variant van ‘ontdaen’, in de war, van streek.

+ 510 Makaire wordt de eeuwige verdoemenis toegewenst.

+ 517 ‘terant’. Staat niet in het MNW. Verdam ziet er een vorm van ‘terenden’ (verscheuren) in. Misschien is ‘terant’ (‘terennen’) verwant met Mhd. ‘zerrennen’ (causatief van ’zerrinnen‘, Lexer: ‘zu ende gehen‘). De schilden gingen er aan, werden vernield, gingen in stukken. Vgl. v. 519: ‘Die stucke wurpen si dar nieder’.

+ 518 ‘tů der hant‘. Vgl. v . 498.

+ 520 ‘sieder’. Zie: v. 187.

+ 521 ‘bedorten’. Variant van ‘bedorften’, ‘bedorsten’, van het ww.’bederven’, ‘bedorven’, behoeven, nodig hebben.

+ 522 ‘vorten’. Variant van ‘vorchten’, vrezen.

+ 525 ‘cirkel’. Hoofdsieraad, bestaande uit een gouden strook of band die door voorname personen om de helm of om het hoofd werd gedragen.

+ 526 ‘blůmen’. Bedoeld zijn hier de bloemen waarmee de band (van de ‘cirkel’) versierd is. Verdam suggereert, hier weinig passend: ‘waarschijnlijk door beminden geschonken’. In het Frans wordt Makaire hard op zijn gouden schild geslagen, zodat de bloemversiering en de edelstenen op de grond vallen. Vgl. F, v. 9044-9045: ‘[…] sor son escu a or, Que les flors et les pieres contreval en estort’.

+ 527-530 De verzen vertalen F, v 9047: ‘De la fache li tranche la car jusques a l’os’. (Vert.: Van zijn gezicht sloeg hij hem tot op het bot het vlees weg).

+ 531 ‘noet’. Het is de doodsnood die Makaire doet vluchten. F, v. 9048: ‘Makaires torne en fuie, navrés quide estre mors’. (Vert.: Makaire sloeg op de vlucht, meende dodelijk verwond te zijn).

+ 534 ‘ten stride’, variant van ‘te stride’. Letterl.: ergens in wedijveren, vgl. Roman van Walewein, v. 7420-7421: ‘[…] saghen te stride/ up Walewein’. (Vert. ed. Winkelman/Wolf 2010: ‘schauten um die Wette/ nach Walewein). Ook de hoogste graad aangevend: om het zeerste, om het hardste.

+ 535 ‘Burgunihůne’. Bourgondiërs, ridders van hertog Makaire van Lausanne, vijanden van de Fransen.

+ 536-537 ‘te důne batalihe’. Vgl. ‘bataelgen’ (afgeleid van Oudfrans ‘batailler’), vechten, strijden.

+ 538 ‘wieder’, ‘(te)weder’. Iemand vijandig gezind zijn.

+ 544 ‘geseet’. Belegering. Alleen in de ‘A&M’ overgeleverd, vgl. ook v. 734.

+ 545 ‘eer si der stunden ie gewunnen‘. Voordat ze meemaakten, voordat het uur aanbrak. Verdam vraagt zich af of de lezing misschien bedorven is.

[p. 78]

* Mirabel baart een tweeling. Aiol wordt met Mirabel in de donkere kerker van Lausanne gevangen gehouden. Hun leed is groot. Vooral met Kerst en Pasen lijdt de godsvruchtige Aiol groot verdriet. Hij troost Mirabel met de gedachte dat Elie, zijn vader en Louis, zijn oom, het beleg nooit zullen opgeven. Mirabel is hoogzwanger. Drie dagen lijdt ze onder hevige weeën, daar diep in de kerker. Ze heeft geen hulp van een vroedvrouw, alleen heeft ze steun van Jezus en van haar echtgenoot Aiol. In de kerker is het pikdonker, er is geen enkele verlichting van kandelaar of kaars. Na drie dagen schenkt God haar twee zonen. Niemand heeft ooit zulke mooie kinderen gezien.

[p. 79]

 

Aiol lach in des kerkers grunde, ⁺

 

die sich gevrouwen niene cunde.

 

Síjn herte dat leet grote noet.

550

Hi dreef wel dicke jamer groet,

 

wan eer so hoge tijt gelach, ⁺

 

winach ende paschedach.

 

Oec waende Mirabel, die vrouwe,

 

van toerne sterven end dur rouwe.

555

‘Wacharme, dieser groter noet.

 

Míjn laster die is alte groet!’ ⁺

 

Dit was, dat seid Aiol die vrie.⁺

 

‘Ai, scone vrowe, sůte amie,

 

ic secgu bi God, unsen Here,

560

dat mi vernoiet michel mere

 

dit ungeval dur uwe scolt⁺

 

dan dat ic lide, dusentvolt’.

 

Mirabel, die vrouwe scone,

 

si riep an Gode van dien trone.

565

It was bet ůr so verre irgaen

 

dat si bet kinde was bevaen.

 

Aiol hi seide: ‘Scone vrouwe,

 

gine sult niet driven groten rouwe, ⁺

 

want uns dar luttel af mag comen, ⁺

570

so wieder eren ochte vromen.

 

Dar út, int her, dar is míjn vader,

 

míjn ome Lowíjs end algader

 

die hoge lude van Vrancrike.

 

Die ne sůlen siekerlike

575

van hinne nimmer wiederkeren, ⁺

 

alt went si dien verradenere

 

gevaen ende die stat tebreken’.

 

‘Dat si dar met so lange treken’, ⁺

 

sprac Mirabel, die scone [vrouwe],

580

‘des lidic an dien herten rouwe’.

 

Mirabel, die walgedane,

 

begund in arbeide tegane⁺

 

dů ůr die termet end die stunde

 

dar af te [...]

Aiol, die niet bepaald reden tot vreugde had,
zat beneden in de gevangenis.
In zijn hart leed hij groot verdriet.
Vaak moest hij luid weeklagen,
want [hi]j zat eerder al opsloten tijdens
de hoogtijdagen, met Kerstmis en Pasen.
Ook vrouwe Mirabel dacht dat ze
van verdriet en droefheid zou sterven.
‘Ach, wat een grote kwelling.
Mijn schande is ondragelijk!‘
Toen zei Aiol, de edelman, het volgende:
‘Ach, schone dame, lieve vriendin,
ik zeg u bij God, onze Heer,
dat deze ellende me
om uwentwille duizend maal
meer verdriet doet dan mijn eigen leed’.
Mirabel, de schone dame,
bad luid tot God van de Hemelse Troon.
Het was haar zo vergaan,
dat ze zwanger was.
Aiol zei: ‘Schone dame,
u moet niet luid jammeren, want
daaruit kan voor ons weinig goeds voortkomen,
geen eer en geen voordeel.
Daar buiten de stad, in het leger, is mijn vader,
mijn oom Lodewijk en alle
hoge heren van Frankrijk.
Die zullen vast en zeker
nooit hier vandaan wegtrekken,
voordat ze de verrader gevangengenomen
en de stad verwoest hebben’.
‘Dat ze daarmee zo lang treuzelen’,
sprak Mirabel, de schone dame,
‘daarover ben ik in mijn hart bedroefd‘.
Bij de edele Mirabel
begonnen de barensweeën
toen de tijd en het uur
daarvoor [aangebroken waren].

+ 547-551 De gevangenis was in de onderste verdieping van de toren gesitueerd. Het was meestal een ronde kamer afgedekt met een stenen gewelf, dat weinig licht en lucht toeliet. (Schultz, 1899, 44). Van Oostrom 2006, 181, parafraseert de verzen als volgt: ‘Aiol lag in de diepe kerker en was alleshalve blij. Het was hem droef te moede, hij weeklaagde hartstochtelijk. Want hij lag er al zó lang [‘eer so hoge tijt’], met Kerstmis én met Pasen’. De Limburgse auteur legt, net als zijn Franse voorbeeld, o.i. niet het accent op de lange duur van de gevangenschap, maar beklemtoont het grote verdriet van Aiol die eertijds al op christelijke hoogtijdagen [‘eer so hoge tijt’], met Kerst en met Pasen, gevangen zat. ‘gelach’, van ‘(ge)liggen’, gevangen zitten (vgl. ook 476, v, 547). Vgl. F, v. 9055: ‘Aiols li fieus Elie fu el font de la cartre:/ Molt demaine grant doel a Noel et a Paskes’. (Vert.: Aiol, de zoon van Elie, zat gevangen op de bodem van de kerker: met Kerst en Pasen leed hij veel verdriet).

+ 551 ‘eer’. Vroeger, eerder. ‘hoge tijt’. Kerkelijke feestdagen (‘hoogtijdagen’), Kerstmis (geboortedag van Jezus) en Pasen (sterfdag van Jezus).

+ 556 ‘laster’. Schande, smaad.

+ 557 ‘die vrie’. De vrijgeborene, de adellijke.

+ 561 ‘dur uwe scolt’. Om u, om uwentwille, om wat u is aangedaan. Vgl. ook v. 605.

+ 568 ‘rouwe’. Niet zo zeer berouw, maar verdriet.

+ 569 ‘luttel’. Letterlijk: klein, weinig. Het woord kan ook ‘niets’ betekenen.

+ 575 ‘alt went’. Zie v. 468.

+ 578 ‘treken’. Variant van ‘trecken’: rekken, slepend houden, treuzelen.

+ 582 ‘begund in arbeide tegane’. Vgl. F, v. 9075: ‘. iii. jors i travella ens el font de la cartre’. (Vert.: Drie dagen lag ze in barensnood in de diepe kerker). God schonk haar twee zonen. Vgl. F, v. 9080: ‘Dex li dona .ii. fiex’.

[p. 80]

Makaire rooft Aiols kinderen. Makaire dringt met getrokken zwaard de kerker binnen. Aiol smeekt hem het leven van zijn kinderen te sparen, wil van de claim op zijn landbezit afzien, biedt de schurk zelfs zijn leendiensten aan. Tevergeefs. Makaire neemt een van de jongetjes mee, de ander blijft huilend achter. Makaire geeft bevel, ook het ander knaapje te gaan halen. Aiol is wanhopig, woedend, doodt de man met een steen. Verder is de ongewapende Aiol machteloos. Makaire heeft nu beide kinderen in zijn bezit.

* Hofdames ontfermen zich over Mirabel. Talrijke hofdames zien de wandaad van Makaire. Ze knielen voor hem neer en smeken hem geen schaamteloze misdaad te begaan. Ze komen allereerst op voor Mirabel. Ze vragen hem Mirabel aan hen uit te leveren, zij zullen voor haar zorgen. Makaire willigt in. Hij is bang, door de hofdames tegen zich in te nemen, de vriendschap van zijn leenmannen te verliezen. De dames staat hij toe om Mirabel mee te nemen. Wel moeten ze beloven haar terug te brengen. De moeder moet immers de baby’s voeden zodat ze mannen van aanzien worden. Leugenachtige taal. De dames gaan naar de kerker en tillen de kraamvrouw op een bed. Ze schrikken van haar uiterlijk, het verblijf in de duistere kerker heeft haar schoonheid danig aangetast.

[p. 81]

585

Dat hovet hi dů nieder slůch.⁺

 

Hi dachte michel ungevůch.

 

Hi sprac ten vrouwen, dat si quamen

 

end dat si Mirabele namen.⁺

 

Dat si si ůme nien untsachten,

590

mer si si ůme wiederbrachten.

 

‘Ic wille dese twene vůden⁺

 

te vrůmen mannen end te gůden’.

 

Die vrouwen negen ůme dů

 

van blíjtscap al ten vůten tů.

595

Die vrouwen in dien kerker quamen.

 

Die scone Mirabel si namen.

 

Up eine culte si si lachten, ⁺

 

dar up si si gedragen brachten

 

uter dien kerker in dien sal.

600

Si weinden ende seiden al:

 

‘Ai, scone vrouwe, ai, edel wíjf,

 

wie scone was nochdan u líjf

 

dů gi hier quamet in dit lant.⁺

 

Makaris hi sal síjn gescant.⁺

605

Got sal ům dur uwe sculde⁺

 

untsecgen gare sine hulde’.

 

Te hús si si gedragen brachten.⁺

 

Ůr scone líjf si ůr belachten

 

bet einer coulten was van pelle.⁺

Hij boog toen diep het hoofd.
Er kwamen veel lage gedachten bij hem op.
Hij zei tegen de hofdames, dat ze moesten
komen, om Mirabel mee te nemen.
Ze mochten haar beslist niet bij zich houden,
maar moesten haar naar hem terugbrengen.
‘Ik wil deze twee kinderen tot
dappere en rechtschapen mannen opvoeden’.
De dames deden van vreugde
een diepe voetval voor hem.
De dames gingen de kerker in.
De schone Mirabel namen ze mee.
Ze legden haar op een draagbaar
en droegen haar
uit de kerker naar de ridderzaal.
Ze weenden en zeiden allen:
‘Ach, mooie dame, ach, edele vrouw,
wat was u toch mooi
toen u naar dit land kwam.
Makaire zal in het verderf worden gestort.
God zal hem voor het leed dat hij u heeft
aangedaan Zijn genade geheel en al onthouden’.
Ze droegen haar de ‘palas’ binnen.
Haar mooie lichaam bedekten ze
met een deken van kostbare stof.

+ 585-586 Makaire heeft de tweeling tot groot verdriet van Aiol en Mirabel geroofd. Hofdames smeken de schurk aan de moeder geen schanddaad te begaan en haar aan hen over te dragen. Vgl. F, v. 9178: ‘Rendés nous ceste dame’. De verzen 585-560 sluiten hierbij aan. Vgl. F, v. 9180: ‘Quant l’entendi Makaires, vers tere s’en enbronce(s)/ Dont pensa grant losainge por decevoir ses homes’. (Vert.: Toen Makaire het hoorde, boog hij (het hoofd) ter aarde, hij overwoog groot bedrog om zijn mannen te misleiden).

+ 588-589 Makaire staat toe dat de hofdames Mirabel meenemen, maar eist wel dat ze haar terugbrengen. Vgl. F, v. 9183: ‘nos le raverommes’. ‘niene untsachten’. Vorm van ‘ontseggen’: niet wegnemen, niet behouden.

+ 591 ‘Ic wille … vůden’. Makaire beweert hier leugenachtig dat hij de kinderen wil grootbrengen. In het Frans wil hij de moeder terug om de kinderen te voeden. Vgl. F, v. 9184: ‘Les enfans norirai tant com erent preudome(s)’. (Vert.: Ze zal de kinderen voeden zodat ze edele mannen worden).

+ 597 ‘culte’. (Gestikte) deken, kussen, matras. Varianten: ‘cucte’, ‘couten’. Oudfrans ‘coute’, lat. ‘culcita’: kussen. Vgl. in v. 9189, 9195 de variant: ‘kieute’ ‘lache’, vgl. v. 191.

+ 603 ‘lijf’. Lichaam, uiterlijk, ook als omschrijving van de persoon. (Vgl. ‘mijn lijf’, in de betekenis: ik).

+ 604 ‘gescant’. Vorm van het ww. ‘schanden’, te schande maken, schande aandoen.

+ 605 ‘dur uwe schulde’. Zie v. 561.

+ 607 ‘hus’. Mirabel wordt uit de gevangenis bevrijd en naar het woongedeelte ( de ‘palas’) van de burcht gebracht.

+ 609 ‘coulten’. Sprei, gestikte deken. Het Frans is duidelijker. Mirabel wordt door de hofdames van het matras op een bed gelegd. Vgl. F, v. 9195: ‘En .i. lit le couchierent dont la kieute remuent’. ‘pelle’. Eigenlijk: vlies, Frans: peau.

[p. 82]

* De wonderbaarlijke ‘visvangst’. Makaire heeft een boosaardig plan. Met de twee baby’s loopt hij door de straten van Lausanne. Hij komt bij de brug over de Rhône en gooit de kinderen in het water waar de Rhône het sterkste stroomt. Die nacht verrichtte God een groot wonder. De snelstromende Rhône verzwolg de kinderen niet. Wat was het geval. Tierri, een bewoner van Lausanne, was die nacht bij maanlicht onder de brug aan het vissen. Hij had Makaire zien komen. Daarna begreep hij wat er gebeurd was. Hij zag de twee kinderen hulpeloos in het water drijven. Hij greep ze en legde ze in de boot. Tierri trok daarna zijn mantel uit en wikkelde de kinderen erin. Vervolgens roeide hij naar de kant, zonder herrie te maken. Tierri ging met de tweeling naar zijn huis. Zijn echtgenote, vrouwe Aie de Montoire, kwam hem tegemoet en lichtte hem bij. Ze vroeg of hij vis had gevangen. Tierri antwoordde mysterieus: ‘Lieve zuster, we hebben vis genoeg’. Vgl. F, v. 9224. Alleen, zo voegt hij er aan toe, ze zijn zodanig dat ze niet gegeten kunnen worden. Dan nodigt hij zijn echtgenote uit in zijn kleren te gaan kijken. Als ze de kleding uit elkaar vouwt, ziet ze de handjes, de voetjes, de oogjes, de neusjes en de mooie gezichtjes van de pas geboren kindertjes. De vrouw staat versteld. Vol schrik slaakt ze een kreet en vraagt wat Tierri in hemelsnaam heeft meegebracht. Tierri vraagt aan haar ‘vriendelijker te praten’ over de vondst. Hij vertelt hoe hij onder de brug aan het vissen was, omdat God het hem had opgedragen. Makaire, de onzalige schurk (vgl. v. 9239: ‘li quivers desfaes’), had de kinderen bij zich. Hij wilde ze verdrinken en gooide ze in het water. Tierri vertelt dat hij totaal ontdaan was toen hij ze in het water zag drijven. Haastig heeft hij ze met zijn beide handen opgepakt en in zijn boot gelegd. Hij weet heel goed wie het zijn, het zijn de kinderen van Aiol.

[p. 83]

610

Die ungetruwe end die felle,

 

die scone kinder hi dů nam.

 

So schier et indien avunt quam,

 

hi quam aldur die stat gegaen.

 

Hi gienc uppe die brucge staen,

615

dar hi dien Roden starkest vant.⁺

 

Die kent wurp hi dar in tehant.

 

Dar dede Got van deme trone⁺

 

ein groet mirakel end ein scone.

 

Under der brucgen was ein man,

620

dien ic genůmen wale can.

 

Tierri die visched in dien mane.

 

Hi sach die kinder walgedane⁺

 

bi ůme vlieten in dien wage.⁺

 

Na ům so vůr hi hard untrage.⁺

625

Uter dien water hi si drůch.

 

Bet haesten hi dů si beslůch⁺

 

in sine cleider sůtelike.

 

Dů vůr hi danne heimelike, ⁺

 

so dat it nieman ne vernam,

630

dat dese dinc van ůme quam.

 

Tierri hi drůch die kinder sieder

 

in sine hereberge wieder.

 

Te gegen ůme quam síjn wíjf.

 

Got hi gemaked ůren líjf,

635

want si was eine vrouwe scone.

 

Si hiet vrou Aihe van Montone.⁺

 

Twe scone kercen si untstac.⁺

 

Gůtlike si tu ůme sprac:

 

‘Wie is it u vergaen tenacht?

640

Hebdi iet gůder vische bracht?

 

Wan laet di helpen u dar af’.

 

Tierri ůr antworde dů gaf:

 

‘Gebracht so hebbic vische genůch, ⁺

 

te minen trouwen, int gevůch.⁺

645

Van arde sint si also gůt,

 

dat men si eten niene můt.

 

Of gíjs geloven niene růket, ⁺

 

gaet ginder in míjn cleet besůket’.

 

Si gienc ten cleideren tehant.

650

Die scone kinder si untwant.⁺

 

Si růrden vůte ende hande.⁺

 

Die vrouwe, dů si dat becande,

 

si wart erveret so van dien⁺

 

dat si si an nedorste sien.⁺

655

Viel sere růpen si began

 

van voerten die si dar gewan.⁺

 

‘Ic maen u bi des Godes cracht,

 

wat is dit dat [...

 

...] spreken scone.⁺

 

[...]⁺

660

Vorwaer, Aiol [...

 

...] sent⁺

 

Got sand[e ...⁺

 

...]ge nu tehant

 

[...]

 

quam des duvel[s ...⁺

665

...]de gůt

 

hi wi[...

 

...] ůre hoge mag[...⁺

 

...]

 

‘Ai, sůte wíjf s[...⁺

 

...] geven

670

dar m[...

 

...]de můgen ke[...

 

...]

 

Hi liet uns do[...

 

...] nu verstaet

 

g[...

675

...] keren lise.⁺

 

in i[...

 

...] men harde red[..

 

...]

 

si sůlen dur Aio[l ...

 

...] inne

Toen roofde de trouweloze, gemene
Makaire de mooie kinderen.
Zodra de avond viel,
liep hij met ze door de stad.
Hij ging op de brug staan, boven de plek
waar de Rhône het krachtigste stroomde.
De kinderen gooide hij meteen in het water.
Toen verrichtte God van de Hemelse Troon
een groot en mooi wonder.
Onder de brug bevond zich een man,
wiens naam ik best kan noemen.
Hij heette Tierri en hij viste in het maanlicht.
Hij zag de mooie kinderen
naast zich in de golven drijven.
Hij voer zonder tijd te verliezen naar hen toe.
Hij trok ze uit het water.
Snel wikkelde hij ze toen
voorzichtig in zijn kleren.
Toen voer hij daar stilletjes weg,
zodat niemand bemerkte,
dat hij deze dingen gedaan had.
Tierri droeg de kinderen daarna
naar zijn woning.
Zijn vrouw kwam hem tegemoet.
God schiep haar,
want ze was een mooie dame.
Ze heette vrouwe Aihe von Montone.
Twee mooie kaarsen stak ze aan.
Vriendelijk zei ze tegen haar man:
‘Hoe is het u vergaan vannacht?
Hebt u goede vissen meegebracht?
Laat ik ze dan van u in ontvangst nemen’.
Tierri gaf haar toen ten antwoord:
‘Ik heb flink wat vis meegebracht,
lieve hemel, heel wat.
De soort is werkelijk zo uitstekend,
dat men ze beslist niet moet eten.
Als u het niet belieft te geloven ,
ga dan maar ginder in mijn kleren zoeken’.
Ze ging onmiddellijk naar zijn kleren.
Ze wikkelde de mooie kinderen eruit los.
Ze bewogen voetjes en handjes.
De dame was, toen ze dat ontdekte,
daardoor zo bang,
dat ze niet naar hen durfde te kijken.
Ze begon luidkeels te schreeuwen,
omdat ze zo geschrokken was:
‘Ik vraag u bij de Almachtige God,
wat is dit dat […].’
[…] mooi praten.
[…]
Voorwaar, Aiol
[…] daarna
God stuurde
[…] nu snel
[…]
kwam des duivels …
[…] goed
[…]
[…] hun edele [afstamming]
[…]
‘Ach, lieve vrouw […]
[…] geven
daar
…] kunnen […
…]
Hij liet ons […]
[…] nu hoor
[…]
[…] stilletjes terugkeren.
in […]
…] men zeer […
…]
ze zullen omwille van Aiol
…] in

+ 615 ‘Rode’. De rivier de Rhône.

+ 617-618 ‘Dar ded Got […] scone’. Vgl. F, v. 9199: ‘Cele nuit i fist Dieus vertu apercheue’. (Vert.: Die nacht verrichtte God een duidelijk wonder).

+ 622-623 ‘Hi sach […] walgedane’. Vgl. F, v. 9204: ‘Il voit les .ii. enfans qui flotent sans aiue‘. (Vert.: Hij ziet de twee kinderen hulpeloos drijven).

+ 623 ‘wage’. Variant van ‘waech’, vgl. d. Woge (golf).

+ 624 ‘Na ům so vůr hi’. Het ww. ‘varen’ heeft vele betekenissen: gaan, zich begeven naar, hier: varen (per schip).

+ 626-627 ‘Bet haesten […] sůtelike’. Vgl. F, v. 9207-9208: ‘[…] de ses draps se desnue;/ Dedens met les enfans […]’. (Vert.: Hij ontdoet zich van zijn kleren en wikkelt de kinderen erin).

+ 628 ‘heimelike’. Kan zowel heimelijk als zachtjes betekenen. Hier vermoedelijk in de tweede betekenis, vgl. in het latere verslag van Tierri, v. 675: ‘keren lise’ (stilletjes terugkeren).

+ 636 ‘Aihe van Montone’. Varianten: Aie, Aye, Haya. Vgl. F, v. 9214: ‘Aie de Monto(i)rie’. Montoire-sur-le-Loir in Blois, in het Westen van Frankrijk.

+ 637 ‘Twe scone kercen’. Het Frans wijkt hier af. Vgl. F, v. 9216: ‘Si aporte en sa main une candoile torte’. (Vert.: Ze draagt in haar hand een gedraaide kandelaar).

+ 643 ‘genůch’. Letterlijk: genoeg, maar bij oneigenlijk gebruik: heel veel, heel wat.

+ 644 ‘gevůch’. Variant van ‘gevoech’, toereikende hoeveelheid, zoveel als men nodig heeft.

+ 647-648 ‘růken’. Variant van het ww. ‘roeken’, met vele betekenissen, o.a. wensen. Vgl. F, v. 9226: ‘Vés les la en mes dras, se vous ne m’en creés’. (Vert.: U kunt ze daar in mijn kleren bekijken als u me niet gelooft).

+ 650 ‘untwant’, van het ww. ‘untwinden’. Oostelijke variant van ‘(ent)winden’: (los)wikkelen.

+ 651 Vgl. F, v. 9228-9229: ‘Voit les puins et les piés et les iex et les nés/ Et les beles figures des enfans qui sont né(s).’ (Vert.: Ze ziet de handjes, de voetjes, de oogjes, de neusjes en de mooie gezichtjes van de pasgeboren kinderen).

+ 653 ‘erveret’, bevreesd. Oostelijke vorm van ‘ververen’, ‘vervaren’: vrees aanjagen, bang maken, verschrikken. Vgl.: (on)vervaard.

+ 654 ‘nedorste’. Samengesteld uit ‘ne-‘ (ontkenning) en ‘dorste’ (vorm van het ww. ‘dorren’): durven, de moed hebben. Vgl. F, v. 9230: ‘Tel freor ot la dame nes ossa adesser’. (Vert.: Zo bevreesd was de dame dat ze hen niet durfde aan te raken).

+ 656 ‘voerten’. ‘vorte’ (vrees) , variant van ‘vorchte’, en met –r sprong : ‘vrochte’, vruchte’, nog bekend in: godsvrucht. Vgl. 738 ‘voerte’. Vgl. F, v. 9231: ‘De la paour qu’ele ot a .i. grant cri jeté’. (Vert.: Door de schrik die haar beving, slaakte ze een grote kreet).

+ 658 ‘wat is dit dat […’. Betreft de vraag van Aihe wat Tierri heeft meegebracht; zie F, v. 9232: ‘[…] c’avés vos aporté?’ (Vert.: Wat hebt u meegebracht? )

+ 659 ‘…] spreken scone’. Tierri verzoekt zijn geschrokken vrouw ‘mooi’ (vriendelijk) te praten. Vgl. F, v. 9233: ‘[…] plus belement parlés.’

+ 661 ‘sent’. Variant van ‘zint’, ‘sind’, sedert, nadien, later.

+ 662 ’God sand[e….’. Waarschijnlijk stuurde God (een engel met) de boodschap dat Tierri onder de brug moest gaan vissen. Vgl. F, v. 9234-9235: J’estoie soz cel pont, que Dieu le m’ot mandé/ Que j’alaise peskier.’ (Vert.: Ik was onder de brug, omdat God me had gevraagd, om te gaan vissen).

+ 664 ‘quam des duvel[s…’. De versregel is verminkt. Waarschijnlijk wordt hier Makaire bedoeld, die bij de brug aankwam om de zonen van Aiol in de Rhône te verdrinken. Aangevuld zou bijvoorbeeld kunnen worden ‘des duvels geselle’, vriend van de duivel. Vgl. F, v. 9236 ‘Makaires li traitres, li quivers desfaés’. (Vert.: Makaire de verrader, de onzalige schurk).

+ 667 ‘hoge mag[…’ Mogelijk als ‘hoge magen’, hoge bloedverwanten, op te vatten.

+ 668-669 Vgl. ‘Aie, sůte wijf […] geven’. Vgl. F, v. 9249: ‘Bele seur […] quel consel me donés […].’ (Vert.: Schone zuster […] welke raad geeft u mij).

+ 675 ‘keren lise’. Ongemerkt (zachtjes, stilletjes) terugkeren. Tierri vertelt aan zijn vrouw wat er die nacht gebeurd is. (Zie v. 628-632).

[p. 84]

* Vlucht naar koning Grasien van Venetië. Tierri weet dat Makaire de kinderen wil doden. Maar wat moet hij doen? Tierri’s echtgenote stelt voor om met de kinderen naar Paris te gaan. Maar Tierri wijst het plan van de hand. Stel je voor dat Aiol in de kerker sterft, dan zal de slimme Makaire proberen met koning Lodewijk een verzoening tot stand te brengen. Nee, een beter plan is naar koning van Venetië, de edele Grasien, te vluchten en daar om asiel te vragen. Tierri doet het vanaf nu voorkomen alsof het zijn eigen kinderen zijn. Het echtpaar heeft kort ervoor een kind verloren. Zijn vrouw kan de kinderen heel goed voeden met de melk uit haar borsten.

[p. 85]

680

Tierri hi s[...

 

...] Vrancrike⁺

 

des [...

 

...] dar wanet al [...

 

...]ven.

685

ende mak[...

 

...] wises hulde⁺

 

e[...

 

...]be lange wel u [...

 

...]

 

[...]t dat hi gerne [..

 

...

690

...]d die die kers [...⁺

 

...]t lant

 

al tů [...

 

...]an Turnebrie⁺

 

[...

 

...]s Got des wille [...⁺

695

...] cunnen

 

die kin[der ...⁺

 

... su]nder vorte wesen

 

[...

 

u]mbe [...

 

...]s also

700

dat ic ne [...

 

...] dar tů gevrůme⁺

 

[...

 

.. s]prac te sinen wi[ve⁺

 

...

 

w]i ne geine kent [...⁺

 

...]raven.

705

nu sůledi [...⁺

 

... t]wene sůne.⁺

 

ic [...

 

...]le wi in sitten

 

[...]at.

710

cocht ic vijf[…⁺

 

…]eder varen

 

ne[…

 

…]er wi comen tů […

 

…]re.

715

van deme lan[de …

 

…] harde sciere

 

[…]

 

‘Vrouwe’, sprac tů […

 

…]i wal

 

want it […]

Tierri […]
[…] Frankrijk
daarvan […
[…] daar denkt iedereen
[…]
en mak[en]
[…] genegenheid
[…]
[…] lange goed
[…]
[…] dat hij graag
[…]
[…] die de Christus
[…] land
helemaal naar […
[…] Tornebrie
[…]
[…] God dat wil
[…] kunnen
de kinderen
[…] zonder angst zijn
[…]
om […]
[…] zo
dat ik niet
[...] daartoe nuttig
[…]
[…] sprak tot zijn vrouw
[…]
wij geen kinderen
[…]
[…] nu zult u […]
[…] twee zonen
ik […]
[…] wij in zitten
[…]
kocht ik vijf[…
[…] varen
[…]
[…] wij komen naar […
[…]
van het land […]
[…] heel snel
[…]
‘Dame‘, sprak tot […]
[…] wel
want het […]

+ 681 ’Vrancrike’. De echtgenote van Tierri geeft de raad met de kinderen naar Frankrijk te gaan. Vgl. F, v. 9252: ‘Alons en douche France, a Paris la chité’. (Vert.: Laten we naar het heerlijke Frankrijk gaan, naar de stad Parijs), maar Tierri raadt dat af. Vgl. F, v. 9257: ‘[…] de douche Franche, ne ja n'i quierc entrer’. (Vert.: het heerlijke Frankrijk, daar wens ik niet naar toe te gaan). Vermoedelijk vertaalt de ‘A&M’ de laatste vermelding van ‘Frankrijk’ in v. 681. Tierri is aan het woord, vgl. v. 680: ‘Tierri hi s[prac]’.

+ 686 ‘wises hulde’. Tierri spreekt in de Franse brontekst de vrees uit dat Makaire, indien Aiol in de kerker zou sterven, zich spoedig geheel met de koning zou verzoenen. Vgl. F, v. 9259: ‘Makaires seroit tost vers le roi acordé[s]’. Heeft ‘hulde’, genegenheid, hier betrekking op Makaire, die de ‘hulde’ van Lodewijk na de eventuele dood van Aiol met geld zal trachten terug te winnen? De betekenis van ‘wises’ is onduidelijk. Zou het misschien de genitief van het onz. ‘wis’ (zekerheid, borgtocht) kunnen zijn? Aansluitend wordt namelijk gesproken over geld dat Makaire koning Lodewijk zou schenken, waarover hij rijkelijk beschikte . Vgl. F, v. 9261: ‘Par son avoir donant, dont il a grant plenté’. Onze interpretatie is verre van zeker.

+ 690 ‘kers […]’. In het Frans wordt op deze plaats gesproken over de koning van Venetië, de hoofse Grasien/Gratien. Hij resideert in Tornebrie en heeft God zeer lief. Vgl. F, v. 9264-9265.’Il maint a Tornebrie, […]/ S’aime molt Dameldé’. We zien ‘kers’ als een verbastering van ‘kerst’ en vertalen het woord met Christus, Gods zoon.

+ 693 ‘Turnebrie’. Tierri vindt de tocht naar Frankrijk te gevaarlijk. Hij besluit naar Turnebrie/ Tornebrie te vluchten, waar koning Gratien van Venetië heerst.

+ 694 ‘…]s Got des wille […’; vertaalt F, v. 9266: ‘Se Jesu nous voloit conduire a saveté’. (Vert.: Als Jezus ons naar een veilige plaats zou willen leiden).

+ 699-697 ‘die kinder …/ …su]nder vorte wesen’. (Voor ‘vorte’, zie aant. 656). Parafraseert F, v. 9267: ‘Par lui [Jezus] les porons bien de la mort delivrer‘. (Door Hem kunnen we ze goed van de dood vrijwaren, redden)

+ 701 ‘gevrůme’. Variant van ‘gevromen’, mhd. ‘gevrumen’, bevorderlijk zijn, baten.

+ 702 ‘..]sprac te sinen wi[ve’ vertaalt F, v. 9270: ‘Bele seur, douche amie, ce dist le quens Terris‘. (Vert.: Schone zuster, lieve vriendin, sprak graaf Terrie). In het Frans wordt duidelijk dat Tierri de graventitel draagt.

+ 703 ‘w]i ne geine kent […’; vertaalt F, v. 9271: Nos n’ avons nul enfant’. (Vert.: We hebben geen kinderen). Hun enige kind is onlangs overleden. Vgl. F, v. 9272: […] ‘il est ja a sa fin’. (Vert.: hij is al aan zijn einde, in het hiernamaals). Aihe heeft dus nog borstvoeding en kan de twee baby’s zogen. Vgl. F, v. 9273: ‘Del lait de vos mamele[s] poés bien ces norir’. (Vert.: Met de melk van uw borsten kunt u ze goed voeden).

+ 705 De verstelling tussen 700 en 705 klopt niet.

+ 706 ‘t]wene sůne’. Bedoeld zijn de twee zonen van Aiol en Mirabel: Thomas en Manesier.

+ 710 ‘cocht ic’. Slaat op een boot die Tierri onlangs gekocht heeft. Vgl. F, v. 9275: ‘Ja l’acatai l’autrier […]’. (Vert.: Ik heb hem gisteren al gekocht).

[p. 86]

* Tierri in Venetië ontvangen. Koning Grasien ontvangt Tierri en de zijnen vriendelijk. De zonen van Aiol worden gedoopt en rijk beleend zodat ze voor de toekomst over twintig duizend man beschikken. Het doel is duidelijk. Zo kunnen ze de gevangenschap van hun moeder wreken. De koning is bijzonder in zijn schik met de twee baby’s. Mooiere kinderen heeft hij nog nooit gezien. Door vier voedsters, allemaal vrouwen van ridders, worden de twee gevoed. Ze zijn nu veilig bij koning Grasien en zijn echtgenote, dankzij God en Tierri, de visser. Voor Aiol en Mirabel is het verblijf in de gevangenis nog steeds verschrikkelijk. Vaak bidt Aiol tot God, de koning van het Hemelse Paradijs.

[p. 87]

720

[...ge]daen.

 

Men dede cůmen altehant

 

die clerke, dar na was gesant.⁺

 

Die kent si beide gader dochten

 

bet eren [so] si beste mochten.

725

Die coninc end die conincinne

 

dur grote vrientscap ende minne

 

so hůven si die kinder fiere: ⁺

 

Thomas ende Manassiere,

 

aldus so wurden si genant.

730

Die coninc liet ůn al [tehant] ⁺

Men liet onmiddellijk de geestelijken,
die men daartoe ontboden had, komen.
Ze doopten de beide kinderen
op eervolle wijze, naar beste kunnen.
De koning en de koningin hielden
in grote vriendschap en genegenheid
de trotse kinderen ten doop:
Thomas en Manasier,
zo werden ze genoemd.
De koning liet hen onmiddellijk

+ 722 ‘clerke’, geestelijken. Vgl. F, v. 9348: ‘Il fait venir les maistres, les prestres del mostier’. (Vert.: Hij laat de geleerden komen, de priesters van het klooster).

+ 727 ‘hůven si die kinder’. ‘hůven’, vorm van ‘heffen’ (soms ‘heven’), verl. tijd: ‘hief’ of ‘hoef’. In Duits nog: ‘aus der Taufe heben‘, ten doop houden. Vgl. F, v. 9350: ‘Si les fist ambedeus lever et baptisier’. (Vert.: En hij liet ze beiden opheffen en dopen).

+ 730 Uit het Frans wordt duidelijk wat de koning doet; hij schonk de kinderen twee steden. Vgl. F, v. 9354: ‘.ii. chités l’on dona’.

[p. 88]

* Makaires vazallen in verzet. Intussen beginnen de mannen van Makaire, die nu al vijf jaar in Lausanne worden belegerd, te morren. Ze vinden dat ze slecht bestuurd worden, want ze verliezen hun bezittingen, hun paarden.

[p. 89]

 

[...]ret gaen uns ave.⁺

 

Halsberge, helme síjn verlorn.

 

Víjf jaer so hebbe wi tevorn

 

geseet gehalden. Loewíjs, ⁺

735

die rike coninc van Paríjs,

 

hine sal niet keren sunder wán, ⁺

 

al went wi alle síjn gevaen.⁺

 

Dat is uns eine voerte groet.

 

Van unsen volc is menich doet.

740

Wi hadden dertich dusent doch⁺

[…] verliezen we.
Halsbergen, helmen zijn verloren gegaan.
Vijf jaar lang zijn we tot nu toe
belegerd geweest. Lodewijk,
de machtige koning van Parijs,
zal zich zeker niet terugtrekken,
voordat we allemaal gevangen zijn genomen.
Dat is onze grote vrees.
Van ons volk zijn er velen gesneuveld.
We hadden ten minste 30.000 man […].

+ 731 ‘Halsberge, helme sijn verlorn’. Aan het woord zijn de vazallen van Makaire die vaststellen dat ze door het vijf jaar durende beleg waardevolle onderdelen van hun wapenrusting moesten afstaan. Ze hebben namelijk uit armoede delen van hun wapenrusting bij de lommerd afgegeven. Vgl. F, v. 9389: ‘Nos aubers et nos elmes avons en gage mis’. (Vert.: Onze halsbergen en helmen hebben we als pand afgegeven).

+ 734 ‘geseet’, belegering, vgl. ook v. 544. Vertaalt F, v. 9390-9391: ‘.v. ans a sis devant li fors rois Loeys,/ A toute l’ost de France nous a le siege mis’. (Vert. : Vijf jaar lang heeft de sterke koning Lodewijk hier gelegen, met heel het leger van Frankrijk heeft hij ons belegerd).

+ 736-737 ‘keren’. Vgl. F, v. 9392: ‘Il ne s’en tornera dusqu’il nos avra pris’. (Vert.: Hij zal niet weggaan (opgeven), voordat hij ons gevangen genomen heeft).

+ 737 ‘went’, vgl. v. 468, v. 576.

+ 740 ‘dertich dusent’. Vgl. F, v. 9394 ‘De .xxx..m. que fumes ne somes que dis mil’. (Vert. : Van de dertig duizend die we hadden, zijn er maar tien duizend over).

[p. 90]

Makaire vlucht en neemt Aiol en Mirabel gevangen mee. Makaire wordt het te heet onder de voeten. Hij bedenkt een list om Lausanne te verlaten. Hij neemt zijn schatten mee en weet, als koopman verkleed, met vier volgelingen door de linies van de belegeraars heen te breken. Aiol en Mirabel neemt hij als gevangenen mee. Met een boot zakt hij de Rhône af naar St. Gille. Daarvandaan gaat hij naar Pamplona, nadat hij eerst zijn twee gevangenen, Aiol en Mirabel, bij Floquipasse, in een onderaardse schatkamer heeft gevangen gezet. Makaire begeeft zich naar Mibrien, de vader van Mirabel, die hem vriendelijk ontvangt. Makaire keert zich van het Christelijke geloof af.

* Mibrien woedend. Mibrien, de moslimvorst, ziet later zijn dochter terug. Door de lange gevangenschap is haar blanke huid donker geworden. Mibrien stelt haar meteen de kardinale vraag,: ‘Heb je Mohamed verlaten?’ Haar antwoord luidt: ‘Ik geef om Mohamed geen zier.’ Daarna ziet haar vader Aiol, die zijn dochter ontvoerde. Hij is woedend en pakt Aiol beet. Hij scheldt hem uit voor hoerenzoon.

[p. 91]

 

dar af so riet also sware,

 

alsof hi al verwůdet ware.⁺

 

An Aiol hi bet toerne gienc.

 

Bet siner hant hi ůn gevienc, ⁺

745

began ůn schelden harde sere:

 

‘Ai, můder sůn, verradenere, ⁺

 

die mine dochter hes genomen, ⁺

 

die scone was end vollencomen

 

end oec van minen land ein deel.

750

Die duvel gaf di sulic heel.⁺

 

Mer bi Mahon, unsen heilant, ⁺

 

die al die werlt hevet [...]⁺

reed met zo veel geweld weg,
alsof hij totaal waanzinnig was.
Hij ging woedend op Aiol af.
Hij pakte hem beet,
begon hem heel luid uit te schelden:
‘Ai, hoerenzoon, verrader,
die mijn dochter, die mooi en
volmaakt was, geroofd heeft
en bovendien een deel van mijn rijk.
De duivel heeft je dat geluk beschoren.
Maar bij Mohammed, onze heiland,
die de hele wereld heeft […]

+ 742 ‘verwůdet’, waanzinnig, razend. Vgl. F, v. 9681: ‘si s’esragent’. Mibrien vraagt aan zijn dochter of ze Mohammed afgezworen heeft. Vgl. F, v. 9679: ‘Avés vos relenqui Mahomet, fille bele’. (Vert.: Bent u van Mohammed afvallig geworden, mooie dochter). Als de moslims horen dat dit het geval is, ontsteken ze in woede.

+ 744 ‘Bet […] gevienc’. Vgl. F, v. 9686: ‘[…] sel prent par le pui[n] destre’. (Vert. : Hij grijpt hem met zijn rechter vuist).

+ 746 ‘můder sůn‘. Letterlijk moederzoon, hier: hoerenzoon. Vgl. F, v. 9687: ‘fil a putain’.

+ 747 ‘hes’. Van ‘hebben’, ( du) heves, heefs, hefs.

+ 750 ‘heel’. Variant van: heil, geluk.

+ 751 ‘Mahon’, vgl. v. 760: ‘Mahumette’. Mohammed, de grondlegger van de islam, heeft vele naamsvarianten. Vooral de naam Mamet is in de Mndl. literatuur gebruikelijk.

+ 752 ‘die […] hevet’. Op voorstel van Verdam aan te vullen met: ‘hevet in hant’.

[p. 92]

Moslimadel zoekt compromis. Mibrien roept zijn seneschal toe, dat hij zijn zwaard moet gaan halen. Nog voor het eten wil hij Aiol het hoofd afslaan. Er zijn echter ook gematigde moslims die de vorst tot bedaren proberen te brengen. Waarom zou hij de kant kiezen van Makaire, de afvallige christen. Aiol is toch een goede partij voor zijn dochter, hij is de zoon van hertog Elie. Mirabel wordt, door met hem te trouwen, de nicht van de koning van Frankrijk! Als Aiol ertoe overgehaald kan worden moslim te worden, zou Mibrien hem als leenman flink wat land kunnen geven.

* Mirabel breekt het beeld. Maar Aiol heeft daar geen oren naar. Hij zou liever sterven dan God verlaten. Opnieuw stelt Mibrien de vraag aan zijn dochter, of ze Mohammed heeft afgezworen. Hij roept haar op om tot de profeet terug te keren. Vier moslims voeren Aiol weg. Daarop vraagt Mirabel haar vrij te laten. Ze lijkt het beeld van Mohamed te willen aanbidden. Maar het loopt anders! De jonge vrouw trekt het standbeeld van zijn voetstuk. De hele beeldengroep valt in stukken op de grond.

[p. 93]

 

[...]den die vrouwe.

 

Des was si toernich, hadde rouwe.⁺

755

‘Gi heren‘, seit si, ‘ laet mi gaen.⁺

 

Mi dunket, its also gedaen

 

bet mi, dat ic an uwen Here⁺

 

můt beden, dat mi můiet sere.’⁺

 

Vrilike lieten si si gaen.

760

Si gienc vor Mahumette staen, ⁺

 

die daer gegoten was van golde.

 

Dů si ůn ane beden solde,

 

si nam [...]

[…]de dame.
Daarover was ze boos, had verdriet.
‘Heren’, zei ze, ‘laat me gaan.
Ik geloof, dat het met mij er zo voorstaat,
dat ik tot uw Heer moet bidden,
wat me zeer moeilijk valt’.
Ze lieten haar vrij.
Ze ging voor het beeld van Mohammed staan,
dat uit goud was gegoten.
Toen ze hem aanbidden zou,
pakte ze […]

* Aiols tegenprestatie. Aiol die bij keizer Grasien in dienst is getreden, heeft de moslimkoning Florien van Salonika (Thessalonika) gevangengenomen en biedt hem aan Grasien aan als tegenprestatie voor het feit dat hij hem vrij heeft gekocht. Een gevangen koning is een rijke buit. Hij kan zich alleen vrijkopen als zijn gewicht in goud wordt betaald.

+ 754 ‘rouwe’, niet in de betekenis berouw, maar verdriet.

+ 755 Vgl. F, v. 9706: ‘[…] laisiés moi a delivre’. (Vert.: laat me los).

+ 757 ‘an uwen Heren’. Bedoeld is Mohammed, de Heer van de moslims.

+ 758 ‘beden […] můiet sere’. Voor ‘můiet’, zie v. 489.

+ 760-763 Vgl. F, v. 9709-9710: ‘Leus que dut aorer Mahomet es ses i(n)deles,/ El(e)) le saisi as bras, par tere le traine’. (Vert.: Op het moment dat ze Mohammed en zijn afgoden moest aanbidden, pakte zij hem [het beeld] bij zijn arm en sleurde hem naar beneden). Dat er in werkelijkheid ooit een beeld van Mohamed zou hebben bestaan, is hoogst onwaarschijnlijk omdat de islam het maken van beelden verbiedt.

[p. 94]

 

crachte varen int pungiant⁺

765

[...]ke.

 

‘Siet, edel coninc ende rike, ⁺

 

w[...]

 

Dit is ein wiederloen dar a[f⁺

 

...]er die dieve.

770

Dur dat so gevic u [...⁺

 

...] van Salanice’.

 

Nu seide Gratien [...]

krachtig rijden in de strijd
[…]
‘Zie, edele, machtige koning,
[…]
Dit is de financiële tegenprestatie daarvoor
[…] de dieven.
Daarom schenk ik u […
[…] van Salonika’.
Toen zei Gratien […]

+ 764 ‘pungiant’, vgl. v. 479.

+ 766-769 Aiol richt zich hier tot koning Gratien die hem van de dieven heeft vrijgekocht, die hem uit de gevangenis te Pamplona roofden. Vgl. F, v. 10076: ‘De chou que m’acatastes renderai vo loier’. (Vert.: Dat u me heeft (vrij)gekocht, daarvoor geef ik u betaling (loon) terug).

+ 768 ‘wiederloen’. Aiol heeft Florien, de moslimkoning van Salonika, gevangen genomen en biedt hem nu als ‘financiële tegenprestatie’ (denk aan het losgeld!) aan keizer Gratien van Venetë aan.

+ 770-771 ‘gevic u […] van Salanice’. Variant: ‘Selencen’. Het huidige Thessaloniki, havenstad in Macedonië. Vgl. F, v. 10077 ‘Le roi de Salenike vos donrai prisonier’. (Vert.: De koning van Salonika zal ik u als gevangene schenken).

[p. 95]

* Een verhitte discussie. Grasien vraagt aan Florien, de koning van Thessalonika of hij zich wil laten dopen. Er ontstaat een verhitte discussie. De moslim weigert te geloven in Jezus, een zwakke God. De moslim wil alleen Mohammed aanbidden. Aiol verzint een verhaal. De profeet zou ooit in een bos onder een boom in slaap gevallen zijn en door wilde zwijnen zijn verwond. Nu is het de beurt aan Florien om woedend te reageren. Hij scheldt Aiol uit voor schurkachtige Fransoos. Hij wil liever sterven dan de christelijke godsdienst aan te nemen.

[p. 96]

 

[...]e wilde swíjn⁺

 

nase ende mu[nt ...]

775

…]n gesúne si te reten.⁺

 

Sent was si[...]

 

crechtich, dů sijn Got verga[.] ‘.⁺

 

... v]ernomen,

 

hi was na út dien [...]

780

..]t hi : ‘Scalc, dilde Frantsois, ⁺

 

eer w[…]

[…] wilde zwijnen
neus en mond […]
en ze scheurden zijn gezicht […].
Sindsdien was […]
krachtig, toen God hem vergat’.
Toen Florien dat hoorde,
was hij buiten zinnen van woede.
Hij riep: ‘Schoft, ellendige Fransman,
voordat

+ 773 De overgeleverde tekst is erg beschadigd en de recontructie daarom hoogst onzeker. De Limburgse bewerker heeft vermoedelijk details uit het Frans overgenomen waar wordt verteld dat everzwijnen de slapende profeet zouden hebben aangevallen . Vgl. F, v. 10090-10091.

+ 775 ‘gesune’: gezicht.’reten’, van ‘riten’, rijten, scheuren. ‘te reten’, verscheurd.

+ 777 ’crechtich dů sijn Got verga[.]’. In de Franse tekst wordt gezegd dat de profeet niet meer ‘krachtig’ zou zijn, omdat hij de liefde van God verspeelde. Vgl. F, v. 10092: ‘Puis n’ot en lui vertu, car Dieus ne l’ot tant chier’. (Vert.: Later had hij geen kracht meer, want God had hem niet zo lief meer). Voor ‘verga[.]’ moet vermoedelijk ‘vergat’ (vergeten, met de genitief ‘sijn’) gelezen worden.

+ 780 ‘dilde’, variant van ‘dulde’, ellendig, gemeen. Vgl. F, v. 10094: ‘Tais toi, quivers François!’. (Vert.: Zwijg, schurkachtige Fransman).

[p. 97]

Een letterquiz tot slot

van Vra[...] cůninc [...] sinen la[...] ic wan[...]
van si[...] viere [...] joiant [...] de
bra[...] den.[...] eren s[...] in u[...] wal
[...] wal [...]
[...] is míjn [...]oet, mi ...]estůde.[...]n
co [...]uít uns [...]en vaen.[...]chter [...]wer
[...] bet dien.[...]aren [...]e wel [...]afte
[...] inne
[...]ehe [...]r [...]r [...]ede [...]aren
[...]di [...] . dat [...]u [...]ge
wed[...] siet [...] stra[...] di d[...] die
[...] ke[...] hee[...] alg[...] ges[...]
[...]i [...]e [...]tier.[...]ge [...] ho [...]
te [...] ho [...] ic [...] e [...] sprac
wij[...] ren [...] pen [...] ken [...] wa[...]
so s[...] ere[...] de[...] da[...]
[...] síjn. alle tíjt spade en[de ...]
[...] drie hadden dar gel[...]
[...] lude bet hůden [...]
[...] untbern noch s[...]
[...]le en[...] [...]ien [...] [...] ůrt [...]
[... b]liven [...] [...] dat [...] [...] vrag[en ...]
[...]s si ú [...] [...] hi i[...]
[...] w[...] [...] dů [...] [...]enge[...]
[...]el su[...] [...]ni de [...] [...]et síjn [...]
[...]an h[...] [...] me[...]

De bovenstaande totaal geruïneerde en in de editie van Gysseling niet genummerde verzen zijn moeilijk te ontcijferen. Soms zijn slechts flarden van gedachten herkenbaar. Gesproken wordt over koning Lodewijk van Frankrijk (‘van Vran[…] cůninc […]’ ) en mogelijk over land(bezit) (‘[…] la[nd]’). Dit thema wordt in het verhaal aangesneden door kasteelheer Geraimes (v. 280, F, v. 6441 Geraume) die Aiol en Mirabel onderdak verleent. Geraimes/Geraume herinnert aan het feit dat zijn neef Elie door Makaire bij de koning van Frankrijk (F, v. 6471: […] al roi qui les François caiele’, vert.: naar de koning die de Fransen aanvoert) in een kwaad daglicht werd gezet en daardoor zijn leen verloor. Dan volgen de woorden: ‘van s[…] viere […] joiant […]’ (v.2). Wat kan met deze ‘vier’ zijn bedoeld? Vermoedelijk wordt verwezen naar de vier zonen van de kasteelheer Geraimes/Geraume, stuk voor stuk edele, hoofse jongemannen (v. 6461: ‘Molt sont preu et cortois li .iiii. fil Gerame’, vgl. later in het verhaal v.230: ‘die viere cnapen end die vader [Geraimes]’. De toevoeging ‘joiant’ (blij) is afgeleid van het Oudfranse ww. ‘joír’/ ‘johir’, zich verheugen, blij zijn). Het woord, dat in het MNW niet voorkomt (wel het znw. ‘joye’, ‘joie’), zou goed passen bij de vier zonen van de kasteelheer. Het verminkte vers 5 lijkt bij deze scène aan te sluiten: Er zegt iemand (Geraume?) over een ander (Elie?), dat deze zijn bloed(verwant) is en dat ze dus familie zijn (‘[…] is mijn […]oet, mi …]estůde.)’. Voortzichtig aan te vullen tot: ‘[…] is mijn [bl]oet, mi …]b]estůde.’, uit het ww. ‘bestaen’, verwant zijn, vermaagschapt zijn. Dat stemt overeen met het Frans waar over Gerelme wordt gezegd dat hij een neef was van Elie van St. Gille (vgl. F, v. 6442: ‘Cil estoit niés Elie’). De verzen die daarna volgen bestaan meestal uit verminkte woorden van enkele letters. Interessant is hooguit nog vers 18: ‘[…] drie hadden dar gel[…]’. Welke drie kunnen zijn bedoeld? In het Frans staat iets later in het verhaal vermeld dat Mirabel Aiol waarschuwt, dat de 12 monniken in werkelijkheid bedriegers zijn. Zij raadt aan snel het bos te verlaten, en vier voetknechten (vgl. v. 6736: ‘serjans a pié’) in te huren en hen dan drie van de Spaanse paarden, die Aiol eerder op een moslimvorst heeft veroverd, te schenken. Vgl. F, v. 6737: ‘Si lor donons ançois les .iii. de nos destriers […]’, vert.: en we geven hen eerst drie van onze paarden). Door deze bewapende, nu bereden escorte, beschermd zouden ze veilig naar Orléans kunnen rijden. Sluit v. 19: ‘[…] lude bet hůden […]’ hierbij aan? Het woord ‘lude’ zou voor ‘lieden’ (de voetknechten) kunnen staan, ‘bet hůden’ (lees ‘bet [yseren] hoeden’), zou ‘helmen’ kunnen betekenen en slaan op de hoofdbedekking van de ‘serjanten’. Het hier gegeven verslag van de Aiolse letterquiz is zuiver speculatief en heeft geen enkele wetenschappelijke pretentie.