Ad Interim. Jaargang 5

[p. 145]

Ad Interim Critische Bijlagen 8

Van mens tot mens

Er is niets in de hele literatuurbeoefening wat mij zo huiverig maakt als het schrijven van een critiek en ik doe het ook alleen dan, wanneer ik mij daar, in zeldzame ogenblikken, volkomen toe gedisponeerd voel. Ik verbaas mij er, bij het doorbladeren van literaire tijdschriften, telkens weer over, dat er zovelen zijn, die zich met een verbitterde ijver, of met een nonchalante gemakkelijkheid, op het werk van anderen werpen en aan hun subjectieve analyses zulk een schijn van objectiviteit weten te verlenen. Al te dikwijls zijn zij er, naar mijn gevoelen, op uit om bij anderen verwezenlijkt te willen zien, wat bij henzelf ontbreekt. Negen-tiende van alle critieken zijn overbodig en werken eer verduisterend dan verhelderend. Marsman moet eens gezegd hebben: Als ik één regel schrijf, staan er tien anderen op om er voor of tegen te schrijven. Natuurlijk is elke lezer gerechtvaardigd een oordeel te hebben over het boek dat hij leest, maar waarom in hemelsnaam moet hij daar meteen autoriteit aan verlenen door het te laten drukken. En nog veel erger wordt het wanneer deze lezer zelf schrijver is en behoort tot een côterie met een eigen programma; hij zal zich moeilijker dan ooit kunnen losmaken van de normen en dogma's die hij zich uiteraard nu eenmaal gesteld heeft en het merkwaardige verschijnsel doet zich voor, dat, hoe cerebraler en intellectualistischer hij is, hoe bekrompener zijn zienswijze wordt. Een criticus zou iemand moeten zijn met een enorm verantwoordelijkheidsgevoel en met een even ruim begrip, ook voor uitingen van de geest, die desnoods diametraal tegenover zijn eigen staan. Het klassieke Nederlandse voorbeeld hiervan is voor mij nog altijd Busken Huet, Huet kon heftig tekeer gaan tegen wat hem niet aanstond, maar hij toonde begrip en verlustigde zich niet uitsluitend in zijn eigen spitsvondigheid. Een ander voorbeeld: de overleden dichter Hein de Bruin liet mij eens een stapel nieuw verschenen dichtbundels zien en zei: ‘Die stuur ik allemaal terug, want het zou mij maanden kosten er werkelijk mee vertrouwd te raken en daar heb ik de tijd niet voor.’ Dat is reëel en getuigt van

[p. 146]

verantwoordelijkheidsgevoel.

Deze korte inleiding tot mijn besprekingvan A. Marja's verzamelbundel ‘Van Mens tot Mens’ (Uitgave N.V. De Arbeiderspers 1948) dient om mijn oordeel te rechtvaardigen en tevens te verontschuldigen. Ik zou er niet aan gedacht hebben over het werk van Marja te schrijven als ik niet de hele ontwikkelingsgang er van had meegemaakt, meestal van verre, soms van nabij. Daarom acht ik mij gerechtvaardigd er over te schrijven en toch moet ik mij verontschuldigen, omdat mijn zienswijze om dezelfde reden bevooroordeeld zal zijn. Dat Marja zijn verzamelbundel, die een keuze bevat uit de gedichten, geschreven tussen de jaren 1935-1946 Van Mens tot Mens heeft genoemd, wijst er op, dat hij met de lezer niet alleen in een artistieke, maar bovenal in een persoonlijke, in een menselijke relatie wenst te treden. Dit is niet zo vanzelfsprekend als het lijkt, want er zijn in de laatste tientallen jaren vele gedichten geschreven, die men afgescheiden van de maker genieten of verwerpen kan. Bij Marja, waar altijd de ‘Venttheorie’ van Forum een belangrijke rol heeft gespeeld, is dit onmogelijk. Marja's poëzie is in de eerste plaats bekentenis-poëzie en de directe, onverhulde uiting van een persoonlijkheid en wij komen er niet klaar mee enkele critische algemeenheden te lanceren. Nu zijn werk zich in het bestek van één bundel als geheel laat overzien, moet mij van het hart, dat het mij minder revolutionnair voorkomt, als ik het tot nogtoe steeds had beschouwd. De opstandigheid vooral van de eerste verzen is van een te persoonlijk traditionele aard, dan dat zij ons nu nog erg kan schokken. Belangrijk is wel, dat deze opstandigheid zich in de latere verzen verdiept en tegelijk veralgemeent, zonder dat het typisch persoonlijk accent verloren gaat. Marja heeft er dan ook verstandig aan gedaan, het grootste gedeelte van zijn debuutbundel weg te laten, wat aan de critische samenstelling van het geheel niet anders dan ten goede is gekomen. Deze verzen hebben betrekkelijk weinig mode-invloeden ondergaan. De gemakkelijke manier b.v. waarop de Criterium-dichters van vlak voor de oorlog de meest verbluffende beeldspraak vonden, blijft aan dit werk vreemd en dat blijkt nu niet anders dan een winst te zijn. Beeldend, in de meest letterlijke betekenis van het woord, is deze poëzie niet, maar er zit desondanks een sterke spanning in. Het beeldende element toch, dat het werk van zoveel jongeren overwoekert (een gevaar waar zelfs Achterberg

[p. 147]

niet altijd aan ontkomt), heeft Marja niet nodig om tot het scheppen van een innerlijk gespannen vers te komen. Integendeel, hij weet dat hier een gevaar schuilt en is er voortdurend voor op zijn hoede, zoals mag blijken uit de eerste drie regels van het gedicht ‘Daarom’ op blz. 41:

De lust mijzelf aan woorden te bedwelmen
geeft ergens mij het vage schuldgevoel
dat ik het anders doe dan ik bedoel...

Marja spreekt in deze verzen inderdaad van mens tot mens; hij dwingt de lezer hem te naderen dwars door het noodwendige en vaak belemmerende woord heen. Wat hij te zeggen heeft is altijd interessant, zo al niet steeds om het toevallige onderwerp zelf, dan toch stellig om de manier waarop hij het zegt. En daarom ook is hij een belangrijk dichter, want zijn woord wordt tot op haar primaire functie teruggebracht en deze is altijd dichterlijk! Vele verzen van generatiegenoten, die misschien eenmaal in de tijd van hun ontstaan belangrijker leken, dan de verzen van Marja, omdat zij beeldenrijker leken en evocatiever, verliezen nu bij vergelijking. Niet altijd helaas slaagt Marja er in de trivialiteit van het leven tot poëzie om te toveren (zie b.v. ‘Het Huwelijk’ op blz. 15) zoals waarschijnlijk alleen Bloem dat kan, maar toch lukt het hem vaak genoeg en dat zegt niet weinig voor de vormgevende kracht van een dichter.

Er is nog iets, dat de gedichten van Marja op een gelukkige en frisse manier onderscheidt van het werk van vele zijner tijdgenoten en dat is zijn humor, in sommige van de vroegere verzen iets te geavanceerd, wel is waar, maar in de latere verzen toch zuiver afgewogen. Deze humor is overigens niet een humor zonder meer, maar een onmisbare vorm van ironie en zij maakt deel uit van de innerlijke spanning waar ik het eerder over had, zij bepaalt, al weer, het menselijke van dit werk, dat ver boven alle aesthetische waarden uitgaat. Deze humor zorgt er tevens voor, dat de ernst van vele verzen nergens tot sarcasme en verbittering verwordt. Daarom is de essentie van dit dichterschap, ondanks alle schijnbaar opzettelijke misleiding van gewildheid of grofheid nu en dan, de belijdenis van een zeer sympathiek, positief geloof in het leven en daarom ook is het religieus, maar oprecht religieus en dit oprecht religieuze is de hele literatuur door een kenmerk van het goede en blijvende. Het religieuze, hoe ver-

[p. 148]

borgen en averechts het zich ook mag uiten, is een onmiskenbare voorwaarde voor het echte dichterschap. In de eerste helft van deze verzameling verzen speurt men de invloed van Rilke, meer als atmospheer echter, dan als directe invloed, maar deze houdt vrij plotseling op, wanneer de bezettingsjaren aanbreken. Dan blijkt deze Rilke-atmospheer, die door het werk van vele vooroorlogse gedichten speelt, te broos.

In deze bundel staan een aantal waarlijk prachtige verzen, die de lezer lang bijblijven door hun eenvoud en verborgen spankracht en daartoe behoren stellig ook de ‘Moeder-verzen’ en nog enkele anderen als ‘Verdronken Kind’. Toch valt het hoogtepunt van deze bundel in de beide cyclussen ‘Droom van zon en sneeuw’ en ‘Zelfportret voor Haar’, in een zuivere sonnetvorm geschreven. De bespiegelende, glasheldere toon ervan vormt een waardige voorbereiding voor het lange gedicht ‘De Keuze’, afzonderlijk verschenen in de Bayard Reeks. In deze verzen heeft de wat al te persoonlijke en begrensde opstandigheid van de eerste gedichten plaats gemaakt voor een sociale, wijsgerige bewogenheid en zij behoren in hun directe eenvoud tot de beste gedichten, die door de generatie van Marja werden voortgebracht. Zij vormen bovendien de enige ontwikkeling, die een dichter in staat stelt in stijgende lijn voorwaarts te gaan en niet dood te lopen in een egocentrische puberteitslyriek.

Ab Visser