Ad Interim. Jaargang 5

[p. 143]

Johan Barthold Jongkind

In het gemeentemuseum te 's Gravenhage is op het ogenblik een uitgebreide tentoonstelling van het werk van Johan Barthold Jongkind, die van 1819-1891 leefde. Overijsselaar van geboorte ging hij achttien jaar oud naar Den Haag om daar bij Andreas Schelfhout zijn eerste lessen te ontvangen.

Deze min of meer romantische meester heeft op zijn eerste werk grote invloed gehad en makkelijk zou Jongkind tot de toen vigerende romantische school zijn blijven behoren als een instinct hem niet had gewaarschuwd, dat zijn persoonlijkheid om een wijdere ontwikkeling vroeg. In 1845 ontmoet hij de aquarellist Louis Isabey en misschien wel omdat zijn vorming diens leiding behoefde, volgde hij deze het volgend jaar naar Parijs. Gaandeweg wijzigt zich nu zijn werkmanier. Het min of meer statische van Schelfhouts sneeuw- en ijslandschappen maakt plaats voor een veel bondiger voordracht. Op een wonderlijke manier wordt Jongkind een Frans schilder zonder nochtans iets van zijn Hollandse schildersaard prijs te geven. Men beschouwt hem als een dergenen, die het impressionisme hielpen voorbereiden. Het behoeft niet te verbazen, dat een dergelijke ontwikkeling ertoe heeft geleid, dat Jongkind vele jaren lang een miskende bleef. Die miskenning is echter opgeheven zodra men haar als zodanig erkent en dan is het of die vroegere miskenning aan de figuur nog een extra aureool verleent. De vroegere miskenning beperkte zich trouwens tot Holland en is voor een deel toe te schrijven aan de Hollandse achterdocht ten opzichte van het nieuwe en onbekende. Daarenboven zal de eigenaardige persoonlijkheid tot het wanbegrip hebben bijgedragen. Jongkind leefde als een zonderling en werkte te midden van de grootste chaos terwijl hij de vogels vrij door zijn atelier liet vliegen.

Reeds achttien jaar geleden hield men van zijn werk een uitgebreide tentoonstelling, doch ditmaal heeft Den Haag een zo volledig mogelijk Jongkind-oeuvre bijeen weten te brengen, dat voor het grootste deel binnenkort ook in het Amsterdamse Stedelijk Museum te bezichtigen zal zijn.

Nu wij dit werk aanschouwen, kunnen wij ons moeilijk indenken, dat het eigenlijke succes zo lang op zich liet wachten, want

[p. 144]

Jongkind toont zich hier in al zijn vertrouwdheid met de natuur, met het Hollandse landschap ook, en in zijn grote affiniteit met de oude Hollandse meesters, Van der Neer, Van Ostade, Ruysdael, Hobbema. Waren de omstandigheden anders geweest, men zou dit alles veel eer en veel meer herkend en erkend hebben.

Doch tijdens het leven van Jongkind bloeide hier de Haagse school met zijn anders genuanceerde bestrevingen en dit ook zal de algemene erkenning van Jongkind hebben geremd. Hij ging een eigen weg en deed nimmer enige concessie aan de gegevoeligheid en de sentimentaliteit. Zijn werk kent geen andere tendens dan van het puur schilderachtige.

Men ziet in Den Haag dus een grote collectie tekeningen, etsen, aquarellen en schilderijen. Het grootste deel evenwel wordt door de aquarellen ingenomen en daarop valt onwillekeurig de aandacht. Men houdt het er voor, dat Jongkind voornamelijk in zijn aquarellen het beste heeft gegeven wat hij te geven had, want als schilder heeft hij evenals zijn eerste leermeester Schelfhout vaak uit geldnood op bestelling gewerkt. Vele van zijn Maannachten en Schaatsenrijders werden op het atelier uit het hoofd geschilderd en niet steeds is het stereotype karakter geheel vermeden. Hetgeen echter niet wegneemt, dat ook in die werken de grote kunstenaar, die Jongkind was, zich dikwijls volledig uitspreekt. De levendigheid ook van dit atelierwerk is zo groot, dat men het nauwelijks van naar de natuur geschilderd onderscheidt. Ook mensenwerk als molens, schepen en huizen gevoelde hij als natuurdingen en wist hij als natuurverschijnselen te noteren.

Opmerkelijk is te zien hoe Jongkind naderhand het Hollandse landschap schildert als buitenlander, die Holland goed begrijpt, met een toch onhollandse factuur.

Jongkind behoort tot de wereld en het komt er niet op aan of men hem als een Hollands dan wel als een Frans schilder beschouwt. In hem is voor de zoveelste maal een eenheid ontstaan uit de beide factoren: een Hollands temperament en een Franse atmosfeer. Vele Fransen hebben van zijn voorbeeld profijt getrokken en er was dus een wederzijdse beïnvloeding, die, in de schilderkunst vooral, zo vaak tot bizondere resultaten heeft mogen leiden.