Ad Interim. Jaargang 5

Een Nederlandse Croce

Victor E. van Vriesland: Grondslag van verstandhouding. Proeve van vertoog ter begripsvorming ener kenleer van het zijn, de ziel en het absolute. De Bezige Bij, Amsterdam.

Dit geschrift is in de bezettingstijd ontstaan, naar de schrijver getuigt ‘in verworpenheid en onder voortdurend dreigend levensgevaar’.

Wél hem, die onder deze omstandigheden de aandacht vestigen kon - en wat meer zegt: gevestigd kon houden - op wat men zonder overdrijving één der hoogste aangelegenheden des geestes noemen kan: de bezinning op het wezen van het ik en het zijn.

Geen philosophische werken stonden den schrijver ten dienste. Hij was alleen met wat jaren lange studie en bezinning hem moeten hebben aangebracht.

En zo is hij op eigen wijze het eeuwige gevecht met bewustzijn en werkelijkheid begonnen. De strijd heeft hem winst opgeleverd en de schrijver declareert het dividend in het voor mij liggend resultaat: een reeks speculatieve denkbewegingen in een ten uiterste gesubtiliseerde taal weergegeven.

De omstandigheden gedoogden niet de totstandkoming van een wetenschappelijk werk met aanen herhaling van wat de grote mannen vroeger hebben gedacht. Maar zo iets zou ook niet bij den schrijver hebben gepast, die reeds in vroeger werk blijk gegeven heeft de eigen weg te prefereren boven de grote heirbaan. ‘Buiten de wegen ligt een weg’ heeft Verwey gezegd. Het is de weg der persoonlijkheid.

Zo is dit een werk geworden van strikt individuelen aard.

Wie den moed kan opbrengen om van Vriesland langs de steile trap van zijn gedachtentocht te volgen zal zich tot des schrijvers

[p. 126]

niveau moeten verheffen. Goethe's epigram: ‘Soll ich Dir die Gegend zeigen, musst Du erst das Dach besteigen’ houde men zich in herinnering.

De opgave is waarlijk niet gering, en menig lezer - ook de geschoolde - zal bij de bestudering van dit wijdvertakt en indringend gedachtenspel somtijds moedeloos vragen, of het niet wat eenvoudiger had gekund. Om dan natuurlijk hetzelfde antwoord te krijgen als Pieter van Ghert destijds van Hegel op een soortgelijke vraag ontving, namelijk ‘dat de aard van zulke abstracte onderwerpen medebrengt, dat zij niet in de licht verstaanbare taal van een gewoon leesboek kunnen worden voorgedragen’.

Het is duidelijk dat een werk als hierboven in grove omtrekken geschetst zich niet voor een bespreking in de gewone betekenis leent. Immers de criticus zou dan eigen stelsel moeten ontwerpen en waarmaken, aanduidend hoe de posita van van Vriesland zich tegenover eerstgenoemd stelsel zouden verhouden. Hetgeen het bestek van dit artikel ver te buiten zou gaan.

Ik bepaal mij tot het volgende:

Van Vriesland volgt de idealistische denkwijze: de geest stamt niet uit de wereld der verschijningen, hij is zelf bouwmeester en wetgever der empirische werkelijkheid. De geest is uitgangspunt. Van Vriesland stelt zich dus tegenover de existentialisten voor wie het denken een vorm van in-de-wereld-zijn is.

Reeds het woord ‘verstandhouding’ in den titel duidt aan, dat de schrijver het ik, het zijn en het absolute niet synthetisch maar in een verhouding denkt.

Het is dus reeds daarom geheel onjuist van Vriesland bij de Hegelianen in te delen, al herinneren methode en uitdrukkingswijze uiteraard aan Hegel, omdat nu eenmaal niemand die na dezen denker gekomen is en de idealistische opvatting aanhangt zich aan den invloed van den Berlijnsen meester heeft kunnen onttrekken.

Men vergelijke van Vriesland: ‘wij kennen de waarheid niet, want wij zijn haar niet (een der meest typerende uitspraken) en Hegel: nichts wird so hart und spröde sein dass es sich dem Denken nicht eröffnet’.

Tot de eenheid van bewustzijn en werkelijkheid besluit van Vriesland niet. Het absolute blijft onkenbaar als een geabstraheerd zijn zonder attributen.

Dusdoende verwerpt van Vriesland ook Spinoza's denkwijze, volgens welke de absolute substantie een oneindig aantal attributen heeft, waarvan er

[p. 127]

ons slechts twee bekend zijn, namelijk denken en uitgebreidheid, of moderner gezegd: bewustzijn en werkelijkheid. Bij van Vriesland heeft het bewustzijn ten hoogste van het absolute enige notie. Het ontvangt er namelijk flitsende tekens van onder voorwaarde dat het tot dat absolute gericht is.

Om nogmaals een vergelijking te wagen en tevens na te gaan in hoeverre van Vrieslands denkgang zich verhoudt tot Hegel's universeel systeem meen ik, dat men de eerstgenoemde vergelijken kan met de door Hegel geschetste sfeer van het wezen, daar waar bewustzijn en werkelijkheid reflectief op elkaar betrokken zijn en zich in elkaar spiegelen, alzo de tweede phase voorafgegaan door die van het zijn als onmiddellijkheid en gevolgd en afgesloten door de derde sfeer: die van het begrip. De centrale Hegeliaanse gedachte dat men de werkelijkheid begrijpen moet als de dialectische ontvouwing van de absolute idee die zich in relativiteit stelt om via these en antithese tot synthese voort te schrijden, heeft - als ik hem goed begrepen heb - van Vriesland niet omhelsd.

Het werk is niet en pretendeert ook niet te zijn een wetenschappelijke begripsontwikkeling, eerder bevat het een reeks deels wijsgerige aphoristische beweringen, ten dele descripties van psychische toestanden. Aan den vaak zeer diepzinnigen inhoud ontleen ik nog de gedachte, dat de intuitie een waardevolle kenbron voor het bewustzijn is mits de ziel het louteringsproces van de zuivere rede tevoren heeft ondergaan. Treedt de intuitie in strijd met dit voorschrift - dus vóór haar beurt - op, dan vervalst, exalteert en misvormt zij de betekenis van het afzonderlijk, afgescheiden (onder) deel, juist door dit ten onrechte als pars pro toto, voor het geheel aan te zien!!’ (par. 56).

Een schoen die velen past, maar die helaas weinigen zullen aantrekken!

Voorts het denkbeeld van de algemeenheid van den geest (par. 60), waartoe van Vriesland merkwaardigerwijze niet uit begripsontwikkeling maar wegens den collectieven aard van het onbewuste concludeert.

Vanzelfsprekend geeft dit boek aanleiding tot tegenspraak en vraagstelling. Wat mij betreft bij voorbeeld ten aanzien van de opvatting van het begrip ‘worden’ die zozeer afwijkt van de gangbare zienswijze. En ik voor mij, die zonder enige reserve tot de

[p. 128]

volgelingen van Hegel gerekend wil worden, moet zeggen, dat de schrijver in de tweeheid gevangen blijft en de laatste verlossende sprong naar de totaliteit niet wil wagen.

Echter dient te worden vastgesteld, dat van Vriesland zonder hoop of vrees, los van toevallig vooroordeel of anticipatie, recht op het essentiële probleem der philosophie, dat van het zijn, is afgegaan en dat hij de oeroude strijd tussen ‘ik’ en ‘het’ in hoogst persoonlijken en originelen vorm heeft verwoord in brandschoon en smetteloos Nederlands.

Dit is de verdienste van dit eerste philosophische geschrift van den schrijver. Coup d' essai, coup de maître. Van Vriesland heeft - gedeeltelijk - de belofte ingelost voor de vervulling waarvan wij in zijn artistieke en critische werkzaamheid, vanouds zozeer met wijsbegeerte verstrengeld, reeds een onderpand bezaten. Die van de Nederlandse Croce te zullen worden.

A. Mout