Ad Interim. Jaargang 5

[p. 33]

Ad Interim Critische Bijlagen 3

Van schrijvers die iets anders doen

Een en ander over kwelkaden

Een ontmoeting met D.A.M. Binnendijk

Binnendijks gelegen dammen noemt men kwelkaden. Dit uit een leerboekje over waterstaatsrecht weggelopen zinnetje speelde mij door het hoofd, toen ik de Amsterdams-steile trappen opklauterde, aan het eind waarvan de heer D.A.M. Binnendijk mij wachtte. Kwelkaden zijn bestemd om de landerijen te beschermen tegen het geniepig onder de dijken doorkwellende water en het is dus helemaal zo gek niet, dat D.A.M. Binnendijk in 1930 gesproken heeft over het ‘beschermd domein der Poëzie’ (men zie de inleiding tot zijn bloemlezing Prisma). Hij wil van deze, beroemd of berucht geworden uitlating niet meer horen, maar ze staat er nu eenmaal, getuigend van Binnendijk's gehoorzaamheid aan de in zijn naam besloten voorbeschikking. Heeft hij daarmee niet de aanleg van kwelkaden bepleit om de poëzie te vrijwaren tegen binnensiepelende, onpoëtische gevaren van allerlei aard? Ze wijst in elk geval op aanleg voor orde, tucht en zindelijkheid, n'importe binnen welk domein. Het is daarom ook zo gek niet, dat Binnendijk's studeerkamer en in het bijzonder zijn schrijftafel een zeer bepaalde precizie vertoont, naar ik aanneem niet alleen op de avond van mijn bezoek. Er bestaat geen enkele reden om hem van zo'n mieserig motief tot orde-scheppen te verdenken als het ‘aan-kant-maken’ is van een vertrek van een tot dusverre nooit geziene bezoeker. Nee, het moet hem in het bloed zitten. Het is, indien men op het voorgaande acht wil geven, ook zo gek niet, dat de heer Binnendijk de functie van hoofdambtenaar bekleedt ter gemeente-secretarie van Amsterdam: hij treedt daar namelijk op als chef van de afdeling kunstzaken.

Wanneer men in deze laatste conclusie iets kleinerends wenst te lezen, dan moet ik zeggen, dat men zich vergist. Mij tenminste is het nooit duidelijk geworden, waarom in het algemeen hele en

[p. 34]

halve letterkundigen zo'n grief koesteren tegen het ambtenarendom. Neemt men het Bertus Aafjes kwalijk dat Clinge Doorenbos een collega van hem is? Waarom zou men het dan Binnendijk euvel duiden - ik zeg niet dat men het werkelijk doet -, dat mannen met inktvlekken achter de oren en door formulierenwellust vergrijsd tot zijn stand behoren? Alsof niet slechts hij, die onderdeel èn samenhang weet te onderscheiden (en van hoeveel gewicht zou het zijn als velen dat konden en hoe weinigen hebben er benul van), waarlijk ambtenaar is, waarlijk in staat is een evenwichtig geheel op te bouwen. En als men dan Binnendijk heet en de eerste letters van zijn voornamen tezamen het woord dam opleveren, en als men zijn schrijftafel gebruiken kan zonder er zwakzinnig van te worden, en als men het domein der poëzie wenst (of wenste) te beschermen, welnu dan voert men zonder twijfel ook als ambtenaar een lovenswaardig bestaan en mag men aan praedestinatie geloven.

Maar daarom ook was mijn vraag of hij, Binnendijk, met grootse idealen in 1945 ter gemeente-secretarie arriveerde, naief. Geweldige idealen verdragen zich slecht met ordelievendheid en luiden, als ze in practijk worden gebracht, meestal alleen de



de chaos in. En ik, die - hoewel ik ze beide bewonder - in Bindijk's verzen zo min als in zijn essays laaiende vuren, excessiviteit en luchtkastelen had ontdekt, diende te weten, dat alles ook niet te vinden zou zijn in de brieven, raadsvoordrachten en nota's, die hij aan zijn ambtelijk bureau wrocht.

Of moet ik mijn vraag misschien uit de omstandigheid verklaren, dat de combinatie ‘Afdeling Kunstzaken’ voor mij iets lichtzinnigs had? Bij ‘afdeling’ toch denk ik aan kaartsystemen, stukjes vlakgom en een penne-

[p. 35]

mesje; bij ‘kunstzaken’ aan bundeltjes frivole gedichten en aan naakt-op-een-schilderij, al moet ik toegeven dat in het woord ‘zaken’ weer een aanmerkelijke dosis terughoudendheid schuilt. Maar 't was aanvankelijk toch net of ik van ‘eerwaarde muze’ hoorde spreken zo dikwijls ik over de aangeduide combinatie peinsde en dan valt - ten minste voor mij - de nadruk op de muze en de rest geloof ik wel.

De werkelijkheid, intussen, is anders. Als afdelingschef regelt Binnendijk - altijd in eerste instantie, want de wethouder van kunstzaken (daar heb je de ‘eerwaarde muze’ al) is de verantwoordelijke man - als afdelingschef dus regelt hij de gemeentelijke bemoeiïngen met de Dienst der musea en met de Stadsschouwburg en is hij ambtshalve secretaris van kunstcommissies, die b.v. advies geven over opdrachten aankopen en het toekennen van prijzen. ‘Zuiver ambtelijk werk’, verzekerde mij Binnendijk, ‘niet vervoerend of enthousiasmerend, maar nuttig en in bepaalde opzichten zeker bevredigend’.

Mij dunkt, dat zó inderdaad de kwestie gesteld moet worden. De kunst is, met name in deze na-oorlogse tijd, een belangrijk element in het sociaal en maatschappelijk leven geworden, niet door dwang van hogerhand, maar uit eigen wil. En in zover de - ondanks dat nog steeds volwaardig-autonome - kunst en kunstenaar zich met het sociale en maatschappelijke inlaten, ontmoeten zij (en moeten zij ontmoeten) de orde en de regel en dus ook de overheid. Dat is nu eenmaal net zo onvermijdelijk als regen in vacantiedagen. Wanneer men dan, hoewel ambtenaar, alle noden en lusten van die kunst en die kunstenaar, aan den lijve haast, zèlf heeft gevoeld, dan kan men ook in de qualiteit van ambtenaar een hoogst nuttig instrument zijn, dan kan men in zijn arbeid bevrediging vinden, dan kan men zelfs het gemeentelijk bureau tot een knooppunt van leven maken en dan kan men over het leraarsvak (dat Binnendijk tot 1945 heeft uitgeoefend; Nederlands en geschiedenis) oordelen als over een betrekking, die al te zeer aan isolement laboreert. Want dat woord gebruikte Binnendijk, toen ik tegenover hem zat. Even dacht ik knipperogend aan judassende meisjes en jongens en even dus leek mij dat isolement wat verbijsterend. Maar toch, in een bepaald opzicht, is het gymnasium als oord waar men voor het leven léért, maar waar men het leven zèlf nog nièt beleeft, een geïsoleerde plaats en in datzelfde opzicht is een ge-

[p. 36]

meentelijk bureau voor kunstzaken, mits niet door een droogstoppel geleid, een contactpunt van het leven.

Ik heb alzo in D.A.M. Binnendijk geen innerlijk verscheurd mens kunnen zien, die tandenknarsend des morgens zijn boterhammetjes in een trommeltje doet en een wanhopig-verliefde blik gooit op zijn privé-schrijftafel in zijn eigen, Amsterdams-hoge kamer. Zijn gedichten en essays bracht hij onder in een eigen domein; zijn ambtelijk bestaan kent eigen grenzen, maar er bestaat tussen die beiden een ondergrondse stroom van saamhorigheid, er is - altijd in een zeer bepaald opzicht - een vriendschappelijke relatie tussen die beide gebieden. Daarom stort hij zich niet, des avonds thuis gekomen, als een uitgehongerde op zijn litteraire arbeid, zoals (stel ik mij voor) een garen-en-band-man met een postzegelaffectie dat 's avonds doet op zijn verzameling. Maar dat neemt toch allemaal niet weg, dat de ambtenarij niet op zijn hele persoon en al zijn tijd beslag mag leggen. Binnendijk blijft weloverwogen in zijn voorkeuren en opvliegende haat zowel als de bliksemde hartstocht der liefde zijn hem, uiterlijk althans, vreemd, maar: de litteratuur is zijn uitverkorene en de ambtelijke functie niet meer (zij het ook niet minder) dan een hartelijke kennis. Wat een geluk echter voor hem, dat, uit kracht van zijn speciale ambtelijke werkzaamheden, die kennis soms ineens het uiterlijk van de uitverkorene krijgen kan en dat zijn critische bezinning hem de uitverkorene soms als hoogstens een goeie kennis kan doen zien. 't Is niet alles goud wat er blinkt, zo min in de literatuur als aan een ambtelijk bureau. Kwelkaden blijven noodzakelijk.

Maar hoe dan ook: onder de ‘schrijvers die iets anders doen’, neemt Binnendijk een plaats in die men ook de overigen zou toewensen: die van het evenwicht.

Barend de Goede