Ad Interim. Jaargang 5

Twee werelden

Bert Voeten: Twee Werelden (De Bezige Bij, Amsterdam; 1947).

Het is mijn stellige mening dat onder de nu jong zijnde dichters Bert Voeten een figuur is, die met weinige anderen zich handhaven zal. Wij kunnen niet voorzien, hoe latere geslachten ons geslacht zullen beoordelen en het perennius moet blijken. Maar wel kunnen wij vaststellen, dat werk als dat van Voeten bij onszelf resonneert met een heftigheid, die alle twijfel aan zijn representatief karakter wegneemt. Een dichter bij wie de eigen tijd een zo sterke uitdrukking vindt, terwijl tegelijkertijd het tijdeloze daarmee onverbrekelijk wordt verbonden, spreekt met de stem van velen en van allen tegelijk, en zijn geluid is niet van nu alleen. Is onze droom een andere dan die van vroegeren of na ons komenden? En is het voor ons onbereikbare niet juist dat, waarnaar alle eeuwen zochten en zoeken zullen? Er vaart door deze poëzie een adem, die de wezenlijke adem der poëzie is. En wezenlijke poëzie is een gemeen bezit, dat elke grens van tijd of plaats mist.

Het werk van Bert Voeten is reeds (betrekkelijk) omvangrijk. Drie bundels kwamen mij in handen. De oudste daarvan is naar mijn mening niet meer geweest dan de aanloop, het voorposten-gevecht dat meer de betekenis heeft van een poging tot zelfbevestiging dan van een eerste triumf. Maar daarna is werk gevolgd, dat van alle onvastheid geen spoor meer overliet: zelfbewustzijn en zekerheid.

Bij eerste lezing liet destijds ‘De Blinde Passagier’ (Heliconreeks no. 26, 1946; A.A.M. Stols) weinig herinnering na. En bij de herlezing stelt men opnieuw vast dat deze bundel, zonder slecht te zijn, toch in zijn geheel niet uitrees boven de gewone productie. Wel vrij zuiver al, maar tastend nog naar de eigen

[p. 23]

persoonlijkheid. Een enkel vers blijft over, dat van groter waarde is (Pension), de overige zijn niet gaaf of niet helder genoeg, en de meeste berusten op de cliché's van de gedachtengang die elke dichter in zijn ontwikkeling doorloopt. Het wachten is bij deze verzen op het volwassen dichterschap, dat mogelijk is, maar niet zeker nog.

Wel komt in de zes sonnetten voor Solaria reeds het streven naar compositie van een groter geheel naar voren, dat de dichter later zou voeren tot zijn ‘Odyseus' Terugkeer’. De samenstelling is knap reeds, de verzen zijn, als de andere, goed, maar eveneens nog zonder datgene wat hen onvervangbaar (om het gevaarlijke woord ‘groot’ te vermijden) maken zou. Alles deelt zichzelf nog in in het poëtische gemeengoed en mist het eigene, losgemaakte, dat ons verrassen zal en ontroeren.

Het sterkste deel vormen ongetwijfeld de ‘XXI Amsterdamsche Kwatrijnen’; zij verraden het meest de kracht tot beeldvorming, die naar mijn mening een der kenmerken is van de poëzie van Bert Voeten. De onderlinge verbinding dezer kwatrijnen in het gegeven (Amsterdam - wat de nodige reminiscensies oplevert), en ook het ‘drieluik’ erin, maken deel uit van de belangrijkheid dezer kwatrijnen, die niet overal smetteloos zijn, maar reeds een krachtiger eigen verweer en vreugde verraden, zij het nog binnen een bekend kader.

Dan komt, eveneens nog in 1946, de bundel ‘Odysseus' Terugkeer’ (De Bezige Bij, Amsterdam), die op verbluffende wijze alle open mogelijkheden van De Blinde Passagier vervult. Hier vrijwel geen aanleunen aan de dictie en beeldenschat van anderen; voor zover dat nog het geval is, zijn beeld en zegwijze verwerkt op een oorspronkelijke manier, die hen tot Voetens eigendom hebben gemaakt. De greep is verrassend: in een terugkeer van Odysseus naar de plaatsen waar hij vertoefde tijdens zijn tienjarige omzwerving, wordt het beeld gegeven van de zwerftocht van ieder mens, en aldus het bijzondere verheven tot het algemene. Dit laatste is levensvoorwaarde voor ieder gedicht - want wat zegt ons de vreugde en wat doet ons de smart van een mens, als niet ons eigen verdriet en onze eigen blijdschap daarin worden teruggevonden, herkend?

Ik herlas ook Odysseus' Terugkeer. En mijn warme bewondering voor dit prachtige gedicht steeg. Een episch gedicht, volgens de titel - maar de titel misleidt ons, als hij suggereren

[p. 24]

wil, dat een verhaal de grondslag zou vormen van deze verzen. Zij zijn integendeel zuivere lyriek, waarin het verhalende element zeer gering is: Odyssee-herinneringen, die het décor vormen voor de ervaringen van de dichter zelf, van de dichter als representant van de mens. Verzen als deze las ik zelden: beeld na beeld verrast door scherpte van waarneming en door de poëtische visie op de dingen (poëtische visie is een term, die iets uitdrukt dat niet uit te drukken is). Reeds eerder schreef ik met enthousiasme over dit werk - bij hernieuwde lezing ben ik er temeer van overtuigd, dat wij hier te doen hebben met een lyrisch talent van de eerste orde.

Voeten's derde bundel, de laatst uitgekomene: Twee Werelden, is gebouwd op dezelfde thema's als zijn andere werk. Eigenlijk niet meer dan één thema, namelijk de spanning tussen droom en werkelijkheid. De titel reeds is niet anders dan een variatie op Odysseus' Terugkeer. Voortdurend worden twee gebieden tegenover elkaar gezet: dat van de droom, het eigendom van de dichter, en ‘Het luidst gebied’, dat daarmee in onverzoenlijke vijandschap verkeert. Onder verwante beelden keert deze bijna geografisch te noemen spanning in Voeten's dichterlijke wezen terug: was het terrein van Odysseus' omzwervingen geplaatst tegenover de huidige wereld, in deze laatste bundel komen termen voor als tuin, domein, reservaat, die steeds weer de voorstelling oproepen van een afgesloten gebied, waar de ideeële werkelijkheid gevonden wordt, waar het woord nog ‘the word within’ is (T.S. Eliot). Een voortdurend bedreigd terrein - op de tocht erheen volgt een gedwongen terugkeer, de grenzen ervan worden geschonden door ‘het lachen van de gnoom’. Een voorbeeld van dezelfde thematiek, maar in geheel andere richking uitgewerkt, is het gedicht ‘Apocolyptisch’; ook hier een hardnekkige verdediging van een, in een plaatselijk beeld weergegeven, eigen gebied tegen wat als aanranding van buitenaf ondergaan wordt.

Het heeft geen zin vers na vers te noemen. Voor een gedeelte zijn deze gedichten minder helder dan Odysseus' Terugkeer. Wel is hun ‘duisterheid’ slechts een aanvankelijke; zij tonen bovendien de kracht van het oorspronkelijke beeld, dat de lezing tot een genot maakt; zij zijn rhythmisch uitstekend (zelfs de Sapphische strofe doet het); en zij zijn alle uitingen, onverminderd, van het wezenlijk poëtische conflict; maar in vergelijking met

[p. 25]

Odysseus' Terugkeer ligt hier het woord meer ‘tussen de tanden’ nog en bezit bovendien Odysseus' Terugkeer de hechtheid van de gesloten bouw. Redenen waarom ik als geheel (in dubbele betekenis dus) de voorkeur geef aan Odysseus' Terugkeer. Maar een voorkeur, die tenslotte geen andere is dan die van de ezel tussen de hooischelven. Want bij de keuze beseft men tegelijkertijd dat men in het prachtige, aan Koos Schuur opgedragen gedicht, afstand zou moeten doen van een nieuw element in Bert Voeten's poëzie.

B. Rijdes.