Ad Interim. Jaargang 5

[p. 17]

Ad Interim Critische Bijlagen 2

Van schrijvers die iets anders doen

François Pauwels in zijn stoel

Het is dikwijls voor geen explicatie vatbaar, waarom men zich bij de ene mens wel, maar bij de andere bepaald niet op zijn gemak voelt. In het geval van Mr. François Pauwels was het echter aanstonds duidelijk, waarom ik mij zo helemaal thuis wist: dat lag aan zijn stoel.

Het moet reeds heel wat jaren geleden zijn, dat ik van François Pauwels een foto heb gezien: breed-uit en glimlachend gezeten in een wònder van een stoel, ook breed en ook glimlachende, als ik mij zo mag uitdrukken. De talrijke koperen knoppen, die het gladde en glanzende leer op de rug vasthielden, blikkerden zelfs op de foto nog na.

Men moet in Nederland - het feit is bekend - doorgaans van eigen of andermans renten leven om auteur te kunnen zijn zonder-meer. De romanschrijvers zijn te tellen, die alleen met de litteraire pen hun nooddruft winnen. Vijf-en-negentig van de honderd ‘doen iets anders’. Sommigen werden en worden journalist of letterkundig adviseur en bleven en blijven zodoende althans in de peripherie hunner ambitie. De meesten echter gingen en gaan andere wegen: die van de dokter, de onderwijzer, de ambtenaar, de advocaat.

Of moet men de zaak misschien anders stellen en het ervoor houden, dat ze in de eerste plaats dokter etc. zijn en pas in de tweede plaats (dat wil dus zeggen: in de knibbeluurtjes) auteur?

Het antwoord hierop kan eigenlijk alleen de schrijver zèlf geven, óók het antwoord op andere, hiermee rechtstreeks samenhangende vragen, die voor de beoordeling van zijn oeuvre toch stellig belang hebben. Dies wendden wij ons tot enigen derzulken. De relazen van ons bezoek hopen wij regelmatig openbaar te maken. Hier volgt dan een en ander over en van Mr. François Pauwels.

[p. 18]

En ziet: toen ik onlangs tegenover Mr. François Pauwels zat, zat Mr. François Pauwels in het gestoelte en niets was mij vertrouwder en aangenamer dan dat.

Pauwels nu verhoudt zich tot een vittend wetgeleerde zoals zijn gestoelte zich verhoudt tot een stoel uit zijn wachtkamer. Het gestoelte, om bij dat woord te blijven, is joviaal en royaal; de stoelen in de wachtkamer zijn rechtvaardig, rechtruggig en een beetje knieperig-fatsoenlijk. Dat zal in een advocatenwachtkamer ook wel moeten. Aan de wachtende cliënten was althans niet te bemerken, dat zij zich over die stoelen bekommerden.

Maar ik deed dat wel en daarom was ik zo blij, eenmaal in het heiligen der heiligen toegang verkregen hebbende, om de knoppen weer te zien. En min of meer ook François Pauwels weer te zien, al had ik hem voordien nimmer ontmoet. Zijn boeken echter ken ik vrijwel alle en zoals de romans zijn, zo is hun auteur èn de gelijknamige advocaat.

Hoe zijn dan z'n romans? Afgaande op de officiële litteraire critiek, die ze practisch negeert, zou men vermoedelijk moeten zeggen: ‘slecht’. Ze schijnen niet tot de litteratuur gerekend te mogen worden. Maar aangezien nog altijd niet vaststaat, wat onder ‘litteratuur’ eigenlijk moet worden verstaan en nog veel minder, waarom die litteratuur zo helemaal alleen-zaligmakend is, laat ik dit oordeel verder ter zijde. Dat doet Pauwels trouwens ook. ‘Heyermans is een cliënt van me geweest en Van Eeden ook’, zegt hij ten antwoord op mijn vraag of hij zich in de litteraire milieus beweegt. En dit antwoord, dat absoluut geen antwoord is, is als antwoord volkomen duidelijk. Het betekent ‘nee’ en voorts ‘'t kan me niet schelen ook’ en verder ‘het hindert me toch een beetje’. Het ‘neen’ betreft dan de feitelijkheid, want Pauwels heeft inderdaad met andere auteurs nagenoeg geen contact. Dat het hem niet deert, is juist in zover het hem geen hap minder doet eten en geen letter minder doet schrijven. Dat het hem toch in lichte graad dwars ziet, blijkt daaruit dat hij Bordewijk een groot schrijver noemt, maar weigert in te zien, waarom hij, Pauwels, dat niet zou zijn. Waarin hij, mij dunkt, gelijk heeft - in het noemen en het weigeren beide. Ik tenminste zou niet weten om welke reden de schoonheid van de dahlia een rijpe peer minder smakelijk doet zijn.

Maar hoe zijn nu zijn romans, niet als product van litteratuur, maar als levensverschijnselen te midden van al het levende? Ont-

[p. 19]

dekkend door hun maskerloze oprechtheid,



innemend door de zwier van hun gang en een tikkeltje op die eigen oprechtheid en zwier verliefd. Ze zwemen zogezegd naar Zeus en naar Apollos, maar naar Narkissos ook.

Is aldus nu ook de auteur en de gelijknamige advocaat?

Laat ik beginnen met vast te stellen, dat schrijver en jurist hier inderdaad op één wortel stoelen, zoals zij uiteraard in één gestoelte zitten. Wanneer men een voorbeeld zoekt van divergerende aspiraties, die uit een en dezelfde bron worden gevoed, dan vindt men dat in de persoon van Mr. François Pauwels. ‘Ik ben een slecht jurist, maar al zeg ik het zelf, een buitengewoon goed advocaat,’ voerde hij mij tegemoet en ik geloofde dat graag. Niet om iets kwaads van goede juristen te zeggen, maar gloeiende romanschrijvers zijn het zelden. Daarvoor gaan hun gedachten al te zeer in de richting van passen en meten en doorgaans niet in die van een grote, gedurfde conceptie, van een nauw bedwongen traan en van een hartverwarmend lachen. De ware romanschrijver (niet die van bloedeloze en bedachte constructies) daarentegen heeft van al de genoemde zaken, die aan een jurist nogal eens ontbreken, een royale voorraad in zijn bezit. En de ware advocaat tevens, vooral wanneer hij zich, zoals Pauwels, bezig houdt met de niet in toom gebleven menselijke hartstocht, de advocaat met een strafpractijk dus. Hij doorschouwt niet alleen, maar doorvoelt ook het leed en kan om de menselijke dwaasheid nog lachen. In een breed opgezet betoog blijft hij voldoende toeschouwer om de zelfstandigheid van zijn oordeel te kunnen behouden en weet hij zich daarnevens voldoende één met de te verdedigen partij om zijn pleidooi contact met het kloppend leven te doen bewaren.

Naar het uiterlijk manifesteert de eenheid van de auteur en de advocaat zich doorgaans - en bij Pauwels zeker - in een be-

[p. 20]

paalde vereniging van het operatieterrein. Het delict, de pleger daarvan en hem, die daarover te richten heeft: ziedaar waarin auteur en advocaat beiden zich bewegen. Ik meen, dat zulks voor de hand liggend is. Aan ieder onzer openbaart zich de volheid des levens in de beperktheid der eigen horizont. Toen de voddenraper zich tot God bekeerde, zei hij, zonder een zweem van blasphemie: ‘nu loop ik niet meer alleen achter de kar’. Godsgeloof en voddenrapen hingen voor zijn besef onverbrekelijk samen.

Zo mag men ook de figuur van Pauwels, uit kracht zijner eigen verklaring, aldus bezien, dat het menselijk drama, hetwelk week na week in zijn kamer vertoond wordt, voor hem het centrale punt is en dat van dit centrum uit advocaat en schrijver wel is waar ieder eigen wegen gaan, doch nimmer - via het centrum - het contact met elkander verliezen. Die eigen wegen zijn noodzakelijk: een pleidooi dat op een roman gelijkt, is een minderwaardig schotschrift; een roman, die op een pleidooi gelijkt, niet meer dan een anecdote. Voor beide bepalend is echter de vol-menselijke ontroering (in alle gradaties, van de glimlach af tot de ziedende verontwaardiging toe) om het vol-menselijke drama. Als het mogelijk zou zijn voor de schrijver en de advocaat een dag-indeling te maken - doch het is niet mogelijk want zij zijn altijd samen -, dan zou men kunnen volhouden, dat van negen tot twaalf en van twee tot vijf de advocaat zich van de voorhanden feitelijkheid meester maakt om er analyserend het algemeen-menselijke in aan te tonen en dat op de andere uren de auteur diezelfde feitelijkheid dramatisch herschept om uit die metamorphose ons eveneens, ontsteld, het algemeen-menselijke daarvan te doen beseffen. Men leze er al Pauwels' boeken maar op na: steeds zal men voelen, dat de schrijfdrift gewekt werd door ervaringen uit de spreekkamer, tot in zijn tot dusver laatste boek Maria Dolorosa toe, de geschiedenis van een ‘huwelijk’ met een homosexueel geaarde en door die geaardheid maatschappelijk ontredderde man. Het is dan ook waarlijk geen fraze, als Pauwels zegt, dat hij zich zijn leven zomin zonder de advocatuur als zonder de litteratuur kan denken. Een plant leeft óók bij zon en regen beide.

Dat Pauwels de maskerloze oprechtheid aanhangt, zal thans duidelijk zijn. Hoe zou het hem anders mogelijk wezen, nu de ‘naakte waarheid’ immers aan zijn kamerdeur klopt. De zwier van zijn discours, de charme van zijn persoon moet men onder-

[p. 21]

gaan. Daarvan kan ik niet verder verhalen. Maar de onnavolgbaar innemende wijze, waarop hij de athmosfeer tussen spreker en hoorder beheerst, is dezelfde als die waarop de relatie tussen de schrijver en de lezer tot stand komt.

En de verliefdheid op eigen charme en waarheidszin? Hoe zou ook dit anders kunnen? Gij die dit leest, hebt misschien zeer fraai gewelfde benen: staat gij niet dikwijls met u zelf te coquetteren voor de spiegel? En gij, die zo mooi piano speelt, speelt gij niet alleen voor uw eigen glorie? Werkelijk, niets menselijks acht ik Pauwels vreemd.

Wat zal ik verder nog schrijven?

Pauwels wordt dit jaar een zestiger. De litteratuur zal dat vermoedelijk niet veel kunnen schelen. Het zij zo. Bepaalde dingen moet men niet pogen te veranderen. Laten we echter, n'en déplaise de litteratuur en derzelver bijwagens, althans hier erkennen, dat reeds vele jaren het menselijk hart op vol-menselijke wijs werd verdedigd en vertolkt, door de advocaat en door de schrijver, te onderscheiden wel, te scheiden niet.

* * *

In het vorenstaande is, wat het litteraire aangaat, eigenlijk alleen de romanschrijver ter sprake gekomen en van de dichter, die Pauwels ook (en niet in de laatste plaats) is, gezwegen.

Dit lijkt een onevenredigheid, vooral als men in aanmerking neemt, dat deze auteur niet met een roman, maar met in 1908 verschenen ‘Gedichten’ is begonnen, een beminnelijk boekje van een twintigjarige, maar waarmee noch de lezer, noch volgens zijn eigen zeggen de dichter nu nog raad weet. Geheel anders staat het met zijn latere poëzie: voornamelijk de ‘Verzamelde Gedichten’, de oorlogssonnetten ‘Klinkende Boeien’ en de sonnettencyclus in drie delen (hopelijk dit jaar voltooid in druk) ‘Een dag van leugen’. Het epische, het verhalende van deze verzen springt terstond in het oog; in weerwil van de gekozen, bij uitstek lyrische versvorm, kan men de ‘Klinkende Boeien’ heel goed een dagboek noemen en reeds in de titel van de cyclus spreekt het verhaal. Het bestek van dit stuk laat helaas niet toe dit breder uit te werken. Men leze echter - als ik het sterkst sprekende voorbeeld gebruiken mag - in de Verzamelende Gedichten het bekende vers op de vrouw, die haar man met een tafelmes te lijf was gegaan en in de gevangenis een kind ter wereld had gebracht. Deze laatste strophe toont èn de dichter èn de

[p. 22]

romancier èn de advocaat in een drie-eenheid:

O, was ik tot oordelen gesteld
mijn hart had in zijn nameloos erbarmen
voor al uw leed, het vonnis ras geveld:
gij droegt de vrijheid, moeder, in uw armen,

Barend de Goede