Ad Interim. Jaargang 5

[p. 6]

Dichter en wereldbeeld

Aantekeningen bij nieuwe Engelse poëzie

In een der voortreffelijke studies uit zijn essaybundel Lier en lancet spreekt Vestdijk over de generatie spontanes der ‘moderne’ poëzie, welke poëzie volgens hem ‘als een absolutum, kant en klaar’, aan het wereldbrein ontsproten schijnt. Het is een van die intuïtieve vondsten in het essayistisch oeuvre van deze veelzijdige schrijver, waardoor ik steeds meer de overtuiging krijg, dat hij veel meer ‘dichter’ is dan men van zekere zijden wel eens beweert. Immers ieder die zich enigszins met de ‘moderne’ poëzie (welke men, globaal gezien, in het midden van de vorige eeuw kan laten beginnen) heeft bezig gehouden, zal de geniale samenvatting van Vestdijk's formule moeten erkennen: de ‘moderne’ poëzie is ‘anders’ dan die van voorgaande eeuwen. Inmiddels zijn wij, in Nederland o.a., met de uitlopers van deze poëzie behoorlijk in een slop geraakt, en het is nu alleen maar de vraag of men bij een nauwkeuriger analyse aan de definitie van het ‘aan het wereldbrein ontsproten absolutum’ vasthouden kan.

Natuurlijk kan ik in deze aantekeningen bij het recente werk van een drietal Engelse dichters moeilijk de pretentie van zulk een analyse op mij nemen, maar terloops wil ik toch op enkele punten wijzen. Het komt mij dan voor, dat het verschijnsel dat de moderne poëzie ‘anders’ is dan de voorgaande, dat zij duister, chaotisch en vaak moeilijk te benaderen is, niet zozeer samenhangt met een spontane generatie, als wel met het feit dat de mensheid sedert de 19e eeuw bezig is zich een nieuw wereldbeeld te vormen. Ook de poëzie der Renaissance is ‘anders’ dan die van vroegere eeuwen; ook een figuur als Shakespeare zit vol duistere en chaotische elementen. Niemand zal er een ‘toeval’ in willen zien, dat de poëzie der Renaissance ongeveer samenvalt met het vervangen van het Ptolemeïsche wereldbeeld door het Copernicaanse. Is het dan wel toeval, dat de nieuwe inzichten op natuurwetenschappelijk gebied, zoals die zich sedert een aantal decennia hebben ontwikkeld en die een grote omwenteling betekenen in het wereldbeeld van de mens, vergezeld gaan van een ‘stuurloosheid’ der poëtische en, in het algemeen, aesthetische kriteria? De felle strijd welke tussen beide wereldoorlogen, en in ons land ook thans nog, juist over deze kriteria wordt uitgevochten,

[p. 7]

mag hier ook al een veelzeggend symptoom heten.

Deze strijd manifesteerde zich bij voorbeeld in het thans weer wat verstilde debat over het vakmanschap van de dichter, m.a.w. het fenomeen der verzetspoëzie. Typerend is, dat dit debat hoofdzakelijk in de kringen der jongeren plaats vond. In zekere zin geldt het hier natuurlijk een belangenstrijd (de ene jonge dichter heeft niet zo erg veel te vertellen maar weet dat zijn kracht ligt in mooie rijmen en aliteraties; de andere jonge dichter heeft heel veel te vertellen maar minacht de ‘uiterlijkheden’ der poëzie) maar in wezen vormt dit debat een aspect van het ‘vorm en inhoudsprobleem’ der poëzie, dat ook juist de laatste tientallen jaren weer actueel is en waarvoor men geen enkele rationeel aanvaardbare oplossing heeft kunnen vinden.

Laat men zich verleiden over deze dingen wat dieper na te denken, dan komt men spoedig tot de overtuiging, dat ergens tussen beide debatterende partijen een misverstand bestaat. Op een gegeven ogenblik is wat de een nog vakmanschap noemt voor de ander geen vakmanschap meer, of, om het anders te zeggen: men kan nooit nauwkeurig aanwijzen waar de vorm ophoudt en waar de inhoud begint. Het is voor degene die hier een ‘partijdig’ standpunt wenst in te nemen misschien om dol te worden, maar er doet zich hier (merkwaardige coïncidentie met juist de nieuwere wetenschappelijke inzichten!) een verschijnsel voor als bij de diepst indringende analyse van de materiële structuur: van een electron zijn plaats en snelheid niet gelijktijdig te bepalen! Jeans stelt het zo voor: met een grove projector zou men de illusie kunnen hebben, dat men ze wel beide bepalen kan, maar hoe scherper men op het een instelt, hoe meer het ander vervaagt. Dit beeld nog even hanterend, mag men zeggen, dat zowel de ‘vorm’ als de ‘inhoud’-verdedigers de poëzie met een beslagen oculair te lijf gingen zonder dat zij dit zelf merkten. Een veel scherper geest als Ter Braak wist dit al, toen hij opmerkte dat de onderscheiding ‘vorm’ tegenover ‘vent’ (zoals het probleem zich in die dagen stellen liet) ‘niet erg subtiel maar voor sommige gevallen bruikbaar’ was. Gebruikt men immers deze tegenstelling, dan moet men er altijd weer rekening mee houden, dat in de vent zich het eenwordingsproces van vorm en inhoud afspeelt, en wat achter deze eenwording staat... ontsnapt als bij de structuur der materie weer aan onze waarnemingspogingen.

[p. 8]

Al is het onmogelijk theoretisch uit te maken wie van beide partijen gelijk heeft, het is de mens eigen om volgens de befaamde Hegeliaanse drieslag naar een werkhypothese te zoeken, waardoor een poëzie zou kunnen ontstaan, die niet alleen ‘werkelijk van onze tijd’ is, maar ook aesthetisch volwaardig. Het komt mij voor, dat men wat dit betreft in Engeland heel wat ‘verder’ is dan bij ons. Gomperts wees er in een van zijn instructieve artikelen al eens op, dat b.v. in een figuur als T.S. Eliot, die zowel op oudere als jongere Engelse dichters grote invloed uitoefende, het aestheticisme der ‘vorm’-aanbidders is doorbroken, doordat zijn poëzie de Engelse traditie voortzet van vóór het door de 19e eeuw verstoorde wereldbeeld, en rustig allerlei filosofische en politieke, kortweg dus ‘cerebrale’ elementen in zich opneemt, maar dat juist dit doorbreken van het eenzijdige vorm-kriterium een geheel vernieuwde ‘vorm’ met zich meebracht! In Eliot's Collected poems vindt men een goed deel van de problematiek van een Ter Braak (waar in Nederland zowel Diels en Schuur als mindere goden zoals Voeten en Elburg met een heel grote boog om heen draven!) opgenomen, maar tegelijk creëert deze dichter in Old Possum's Book of Practical Cats zulke bewonderenswaardige, charmante... kinderversjes als men in onze hele literatuur niet vindt (behalve een enkele keer bij Hendrik de Vries). Een dichter als C. Day Lewis schrijft een boekje over poëzie (Poetry for you) dat ook al voor kinderen bestemd is, maar dat men graag aan alle zwaarwichtige debaters in ons land in handen zou geven. Dergelijke dingen zijn symptomatisch; zij wijzen erop hoeveel minder krampachtig deze dichters hun beschermd domein trachten af te bakenen dan men het bij ons b.v. ten aanzien van de verzets-poëzie heeft willen doen...

Eén van de oudste thans levende Engelse dichters, Walter de la Mare, schreef een groot episch-filosofisch gedicht The Traveller (Faber and Faber Ltd, Londen), waarbij men al uit het motto constateert, dat hier iemand bezig is zich op een nieuw wereldbeeld in te stellen. ‘I saw that the universe is not composed of dead matter but is... a living presence’. Het is ongetwijfeld een opmerkelijk gedicht, geschreven in strenge vierregelige strofen van vijfvoetige jamben met een steeds volgehouden staand rijm. De Traveller blijft wat geheimzinnig. ‘Was he man or ghost?’ vraagt de dichter zelf, maar enkele stro-

[p. 9]

fen verder ziet men hem op een Arabische merrie een bergpas binnenrijden om daar het vuur voor zijn avondmaal aan te leggen. Natuurlijk is deze Traveller een mens, hij is de mens, die door het universum reist en overal zijn blikken laat rondgaan, over de: ‘ruins fabulous ere the Incas reigned’ bijvoorbeeld, terwijl in zijn geest herinneringen opdoemen: ‘Vague relies haunted him of mythic tales/ Printed in books or told him in his youth.’ Het is de mens die zichzelf discutabel stelt in het heelal: ‘Could Earth itself a living creature be/ And he its transitery parasite?’ (merkwaardige overeenkomst met Bordewijk, die ergens de aarde beschouwt als een planeet die om ‘ontluizing’ vraagt en het mensdom als een ‘ongroei’!), maar die tegelijk het heelal discutabel stelt tegenover de mens: ‘The empty heavens aloof and mesaureles / Illusions seemed, not only of space but time’.

Ofschoon deze poëzie, die de technische geschooldheid vertoont van ten onzent een figuur als Bloem of Van Eyck, uiterlijk ‘gaver’ is dan die van een figuur als Stephen Spender van wie een nieuwe bundel Poems of dedication het licht zag (Faber and Faber Ltd, London), ben ik toch geneigd aan de laatste de voorkeur te geven. De la Mare, in zijn veroveringstocht op een nieuw wereldbeeld, omzeilt niet altijd de gevaren van wat men de ‘half-zachtheid’ is gaan noemen. Zijn constatering dat ‘the universe is a living presence’ doet tenslotte aan als de min of meer theoretische troost welke ook allerlei theosofen ons willen aanpraten. Spender stelt de vraag veel nijpender en directer, in zijn poëzie ontdekt men herhaaldelijk de zeer positieve poging tot bepaling van wat de mens op dit ogenblik is, hoe hij geworden is zoals hij is, en waarheen hij vermoedelijk zal evoluëren. Bij hem is in het heelal geen ‘troost’ te vinden, eer hij met zichzelf klaar is:

Since we are what we are, what shall we be
But what we are? We are, we have
Six feet and seventy years, to see
The light, and then resign it for the grave.

De mens heeft ‘zes voet en zeventig jaar’ - persoonlijker kan men moeilijk uitdrukken, dat binnen het ruimte-tijdscontinuüm van het heelal een nieuwe bepaling van de mens nodig is! Op dergelijke verrassende beelden stoot men telkens in deze bundel. Ze zijn niet, als bij de aestheticistische huisvlijt-poëzie, geknutseld, maar organisch in het geheel opgenomen. Soms doet Spender

[p. 10]

even aan Achterberg denken: ‘Poor girl, inhabitant of a strange land / Where death stares through your gaze. / As though a distant moon / Shone through midsummerdays...’; soms ook aan Rilke, wiens invloed hij ongetwijfeld heeft verwerkt, regels als de volgende zouden een variatie op diens Requim für eine Freundin kunnen zijn. ‘So to the honest, I must wear your death / Next to my heart, where others wear their love’.

Kathleen Raine, de jongste van deze drie dichters, boekt voorlopig nog de minst belangrijke resultaten. Haar bundel Living in time (Editions Poetry London 1946) verraadt ongetwijfeld talent; haar verzen zouden in een Nederlands jongerentijdschrift alleen al opvallen doordat zij veel meer prosodische experimenten aandurft dan de talrijke ijverige sonnettenknutselaars, maar wanneer zij haar lezers ergens een God presenteert ‘whose love is in the bullet and the bomb’, kan men moeilijk van een radicaal zoeken naar een nieuw wereldbeeld spreken! Deze God was door een aan het huidige wereldbeeld voorafgaand materialisme al ten dode opgeschreven. Dat Kathleen Raine de behoefte gevoelt hem in haar verzen weer binnen te smokkelen, wijst er intussen op dat zij beseft hoe, voor degene die zich aan dit materialisme nog niet heeft ontworsteld, de poëzie alleen maar huisvlijt en nooit meer dan dat kan betekenen. De ergste vergissing is namelijk, dat deze huisvlijtpoëzie zelf nog iets ‘goddelijks’ zou zijn: een laatste vluchtheuvel voor wat men tegenwoordig met een vlotte gemeenplaats pleegt te noemen: de op zijn naakte bestaanskern teruggeworpen mens!

A. Marja