Ad Interim. Jaargang 5

[p. 1]

Ad Interim Critische Bijlagen 1

Twee nieuwe romans van Vestdijk

De Vuuraanbidders, Nijgh & Van Ditmar N.V., Rotterdam 1947 Puriteinen en Piraten, W.L. Salm & Co., Amsterdam, 1947

Na de grote verrassing die Vestdijk ons vorig jaar met Iersche Nachten heeft bereid, heeft deze vruchtbare schrijver nu weer twee nieuwe romans in het licht gezonden, waaronder het lijvigste boek dat hij nog ooit heeft geschreven: De Vuuraanbidders. Deze ‘roman uit de Tachtigjarige Oorlog’ behoort ongetwijfeld tot de lezenswaardigste boeken van zijn oeuvre, maar de uitzonderlijke hoogte van Iersche Nachten wordt hier toch op geen stukken na bereikt. Het boek blijkt in hoofdzaak lezenswaardig om de speciale problematiek van de auteur, waaraan deze in de vorige roman zo verrassend ontsnapt scheen. Het wordt steeds duidelijker dat Vestdijk, evenals Achterberg, volkomen in een innerlijk conflict zit ingesponnen, dat zijn mogelijkheden toespitst maar tegelijkertijd zeer beperkt, en waaruit (evenals bij Achterberg) in voorlopig toenemende mate ontsnappingen van een bepaalde omvang mogelijk zijn. In die ontsnappingen verenigen de scherpe uitersten waarin zijn persoonlijkheid is geplitst zich ineens in een vast en soepel verband (behalve Iersche Nachten is b.v. Fabels met Kleurkrijt een goed voorbeeld), maar onmiddellijk daarna blijkt het conflict onverminderd voort te bestaan. Het is dit conflict dat De Vuuraanbidders belet heeft een groot boek te worden anders dan in de omvang. Op de eerste bladzijden van Iersche Nachten voelt men zich onmiddellijk in een situatie, en men behoudt dit gevoel onverminderd tot het eind toe; al op de eerste bladzijde van De Vuuraanbidders voelt men zich ergens naast, als achter een bewasemde ruit; men hoort voortdurend ergens over praten, en ook dit blijft zo tot het eind. De personen in dit boek gaan geen van allen ten volle voor ons leven, en dat terwijl er oneindig veel meer over hen verteld wordt dan in het andere boek, waar iedere zin zonder moeite kleurige en zinvolle perspectieven opende. In dat vertellen zijn dan nog de nodige on-

[p. 2]

evenredigheden op te merken; zo krijgen de vrouwenfiguren Lysbet en Deliana feitelijk pas tegen het eind hun beurt, al verandert dat aan de grond van de zaak niet veel. De kwestie waar alles voornamelijk om draait is overigens interessant genoeg, al voert ze in deze roman slechts tot een samenspraak tussen schimmen. Er wordt hier op boeiende en naar ik meen ook oorspronkelijke wijze uiteengezet hoe het steile Calvinisme met zijn rationalistische rechtlijnigheid en zijn gelijktijdige irrationele pool van angst en opgekropt gevoelsleven tot de consequenties van atheïsme en zelfs van een gevaarlijk gevoels-nihilisme kan leiden. Wij hebben hier te maken met een conflict dat in structuur nauw verwant is aan dat van Vestdijk zelf (onverschillig of dit laatste nu geheel of gedeeltelijk ‘dezelfde’ oorsprong heeft): ook bij hem vinden wij die tegenstelling van hyperbewustheid en primitieve drift (‘vuuraanbidding’) welke zijn hoofdpersoon Gerard Criellaert en, op telkens weer andere wijze, verscheidene van de andere figuren kenmerkt; aan zijn behoefte tot ontsnapping naar meer normale (of centrale) gevoelsgebieden wordt daarbij zeer duidelijk tegemoet gekomen door figuren als Ds. Valmaer en zijn dochter Deliana met hun Remonstrants geloof, waartoe Criellaert, karakteristiek genoeg, nooit kan overgaan, maar waar hij wel steeds toenadering toe zoekt, het sterkst in zijn huwelijk met Deliana. Het nihilisme van Reindert, Deliana's broer, dient dan o.a. weer om het crediet van deze toch al onbereikbaar blijvende geloofsoplossing verder te verzwakken; alle personen zijn (en daar komt hun schimmigheid uit voort) slechts stukken in een schaakspel dat op een weinig bevredigende remise uitloopt.

Het eerste gedeelte van het boek, dat in Leiden speelt tijdens het Twaalfjarig Bestand, maakt direct een nogal grijze indruk; het tweede gedeelte, over de Dertigjarige Oorlog in Duitsland, is heel wat levendiger, en ook in het derde deel, dat ons naar Leiden terugvoert, blijft dit spannend karakter voor een goed deel gehandhaafd - maar het hierboven geuite bezwaar wordt daar geenszins door opgeheven. Die levendigheid en die spanning berusten n.l. uitsluitend op een uiterlijke intrige die slechts één van de middelen is waarmede het schaakspel wordt bedreven, en die dan ook bij nader toezien rijkelijk kunstig blijft en bedenkelijke lacunes vertoont. Dat de avontuurlijke verrader die zich De Romanesque noemt, Criellaert samen met diens zuster (zijn, De Romanesque's,

[p. 3]

minnares) uit Heidelberg meeneemt, en hem dan onderweg zijn hele verraderlijke toeleg vertelt om daarop tot zijn verbazing te worden doodgeschoten, is in de grofste mate onwaarschijnlijk. Hij kende n.l. Criellaert's gezindheid maar al te goed, en behoefde geen illusies te koesteren omtrent zijn bereidheid om mee naar het Katholieke Brussel te gaan. Natuurlijk zat er een fijn bedenksel achter, want hij maakte hem zo als tegenstander in Heidelberg onschadelijk; het was intussen veel logischer geweest als hij hem uit de weg had laten ruimen, waarvoor hij bij minder gevaarlijke tegenstanders geen ogenblik terugschrok. De broederlijke genegenheid die hij voor hem zou hebben opgevat min of meer in verband met zijn liaison met de zuster, vormt hier al een heel zwakke verklaring, want hij was er zelfs niet voor teruggedeinsd die zuster haar eigen kind te laten vermoorden. Een gril, het ‘irrationele moment’ in het leven van dit uitgeslapen heerschap? Misschien, al getuigt het van dilettantisme te menen dat ‘irrationeel’ en ‘volstrekt willekeurig’ een en hetzelfde is. Er is helaas een verklaring die veel dichter voor de hand ligt: deze gang van zaken brak in de eerste plaats de levensdraad van de hoofdpersoon niet ontijdig af, maar ze leverde bovendien een prachtig verhaal op dat het hele voorgaande gedeelte van het boek grandioos op zijn kop zette, en onmiddellijk daarop een fraai ‘knaleffect’ (in letterlijke zin). Het rusteloos voortsnuivend intellect en de primitieve behoefte aan wendingen en andere effecten moeten hier in gelijke mate de hand in hebben gehad; samen hebben zij het boek hier en elders in een sfeer van oppervlakkige drakerigheid getrokken waar het qua probleemstelling veel te goed voor was. Aan het slot wordt de catastrofe, waarvoor mogelijkheden te over in de personen zelf hadden gelegen als het werkelijk personen hadden kunnen worden, door middel van veel overbodig kunst- en vliegwerk geforceerd - men behoeft hier maar even de noodlotromans van Van Schendel, waarvan de problematiek zo nauw aan de hier uiteengezette verwant is, naast te leggen om te zien welke enorme kansen daarbij verzuimd zijn. Men zou haast zin krijgen om dit boek met zijn inderdaad rijke gegeven te gaan overmaken!

Het niveau van een Van Schendel lijkt mij voor Vestdijk onbereikbaar zolang hij in zijn tegenwoordig conflict dermate verstrikt blijft. Iersche Nachten is geslaagd op een primitiever niveau: hij heeft hier een jongens-

[p. 4]

leven in het centrum geplaatst, wat als vanzelf de vóórproblematische openheid van de Anton-Wachterromans (speciaal van zijn meesterwerk Terug tot Ina Damman) heeft doen herleven, en hij heeft daaromheen een bevolking kunnen groeperen waarin nuchterheid en verbeelding nog op Middeleeuwse wijze onscheidbaar dooreenlagen. Persoonlijk zowel als maatschappelijk hebben wij hier dus te maken met een geval van ‘regressie’, dat op de uitbeelding van meer ‘volwassen’ en ‘moderne’ verhoudingen niet veel invloed ten goede zal kunnen uitoefenen. Zo gauw Vestdijk op dit laatste terrein komt snijdt de ‘kunst’ hem op fatale wijze van het beleven van de werkelijkheid af, en zonder dit levend contact kan ze juist zelf niet tot leven komen. Kunst is voor Vestdijk de meest effectieve vorm van vlucht voor de werkelijkheid (hoe hij in die houding verzeild is geraakt kan men heel duidelijk zien in Terug tot Ina Damman, dat nog steeds de sleutel tot zijn werk vormt). Die vlucht wordt bij hem, evenals bij vele andere romantici van de laatste decennia, gedekt doordat hij zoveel mogelijk harde brokken van het bedreigend element tot zich trekt en in zijn ‘kunst’ inkapselt; vandaar de ook in De Vuuraanbidders weer duidelijk naar voren komende tegenstelling tussen irenische zachtmoedigheid die bij gruwelen in elkaar krimpt en een angstig verlangen dat door het vuur onweerstaanbaar wordt aangelokt (in figuren als de meester-vuurwerker Petrus Cabbeljau en de voor een krijgsman te zachtmoedige overste Kasimir Neumayr von Ramsla zijn wonderlijke pogingen te herkennen om die twee kanten te verzoenen). Zijn kunst betekent voor Vestdijk een onophoudelijke oproeping en tegelijk een onophoudelijke bezwering en inkapseling van een gevaar waarvoor hij als Anton Wachter op de loop is gegaan; juist door deze onvrije verhouding wordt het werkelijke contact onmogelijk gemaakt waarin pas grote kunst kan ontstaan. De novelle De Oubliette geeft een zeer scherp beeld van deze verhouding: er zijn ‘beneden’ steeds nieuwe slachtoffers nodig, opdat die ‘boven’ van de dood gevrijwaard zullen zijn, iets wat bij deze laatsten geen grootheid of geluk teweegbrengt, maar juist toenemende angst, door de kunstmatige afsnoering van een realiteit die zeer nabij is en toch volstrekt onbereikbaar. Bij alle enorme uitbreiding van stof is Vestdijk hierdoor ook theoretisch tot een steriel aestheticisme teruggekeerd, waarin de moeizaam door Ter Braak bevochten opmars opnieuw tot stilstand is gekomen.

[p. 5]

Over Puriteinen en Piraten, Vestdijk's tweede nieuwe roman, kunnen wij na al het voorgaande betrekkelijk kort zijn. Dit boek bezit alle zwakheden van De Vuuraanbidders, terwijl de daar zo belangwekkende problematiek erin ontbreekt. Het gaat op in een uiterlijke intrige, met als knooppunt een zelfde soort vuilnis-wagen-omkeertruc als wij reeds in De Vuuraanbidders hebben ontmoet; de intrige bevat verder bij alle vernuftigheid ook dezelfde soort onwaarschijnlijkheden. Als ‘achtergrond’ staat hier alleen een zekere anti-Puriteinse rancune en een erg jongensachtig liefdesgevoel tegenover, en dat is samen nogal pover, maar door de ernst waarmede het geladen is blijkt het toch zwaar genoeg om het boek ook als onbezorgde avonturenroman te doen kelderen. Ook in de beschrijvingen van de scheepstechniek, verschuilt zich de ernst, want de formidabele kennis die hieruit spreekt is tevens bedenkelijk topzwaar. Het is weer dezelfde op onvrijheid berustende tweeslachtigheid, die hier tot een nog aanmerkelijk slechter resultaat heeft geleid. De onbezorgde verteltrant waarmee Vestdijk tracht het verhaal van zijn zwaarte te verlossen, slaat herhaaldelijk om in de hopeloos doorzichtige blufstijl van een zestienjarige. Zelfs gaat hij in deze geforceerde nonchalance zover op de gekste manier scheepsnamen met elkaar te verwarren, als tegenhanger van de overdreven eruditie. Een aanwinst voor zijn oeuvre (wat De Vuuraanbidders zeker wél is) kan dit laatste boek dan ook moeilijk genoemd worden. Misschien zal het happy end (dat door een onmiddellijk voorafgegane moord weer tendele gecompenseerd moet worden) het mede een zekere populariteit verschaffen, een populariteit die Vestdijk destijds al op heel wat betere wijze heeft weten te veroveren met een boek als Rumeiland. Inderdaad betekent de hier gesignaleerde mislukking niet dat wij, binnen het kader van de door zijn conflict getrokken grenzen, niet nog belangwekkende boeken van hem zouden kunnen verwachten! Wat ons er niet van weerhoudt de wens uit te spreken dat hij die grenzen ook nog eens zal kunnen doorbreken, een wens die zijn oorsprong vindt in de vele verrassingen die hij ons daar binnen al heeft weten te bieden.

F.W. van Heerikhuizen