Ad Interim. Jaargang 5

[p. 355]

Een bord pap

Op de avond van de 14e Maart 1944 werd er aan mijn deur gebeld. Ik deed open en ik onderscheidde vaag in het donker een man op de stoep met een alpinopetje op. ‘Goede avond’, zei ik.

‘Goede avond’, zei hij. ‘Ik kom van Geert en ik kom even zeggen dat uw vader morgenochtend weggebracht zal worden met de eerste trein’.

‘Dat is een goed bericht’, zei ik. ‘Daar zal hij blij om zijn’.

‘Ja’, zei de man, ‘dat zal hij. Hij schrijft u vanavond nog een brief, die u morgenmiddag krijgt als hij al weg is. U mag niet weten dat hij weggaat’.

‘Zo’, zei ik, ‘gaat dat zo. Dan kan ik dus ook niet bij het station zijn morgenochtend’.

‘Nee’, zei de man, ‘Geert heeft gezegd, dat het beter is, dat u niet bij het station komt. Er zouden daardoor anderen in gevaar kunnen komen’. Ik dacht enige ogenblikken na. ‘Goed’, zei ik, ‘dan kom ik niet. Het gaat mij wel aan mijn hart, maar dan kom ik niet’.

‘Het is het beste’, zei de man, ‘goede avond’.

‘Goede avond’, zei ik ‘en welbedankt voor het bericht’.

Geert was gevangenbewaker en mijn enig contact met mijn vader, sinds hij in de gevangenis zat. Mijn vader had zes maanden in de gevangenis gezeten waarvan een maand in een donkere cel. Hij was tweemaal tien dagen aan één stuk door verhoord zonder eten en zonder drinken, maar hij had gezwegen. Hij had aldoor gezwegen. Hij was vijf en vijftig, klein van gestalte en hij liep altijd licht gebogen. Hij was somber van aard en hij had een onverzettelijke wil.

Het is fijn, dacht ik, dat hij uit de gevangenis komt. Dat is een teken dat ze de moed hebben opgegeven om nog iets uit hem te halen. Zijn zaak is afgedaan. Hij gaat nu naar het een of andere kamp en dat is erg genoeg, maar de verhoren zijn tenminste afgelopen. Die vreselijke verhoren.

[p. 356]

Ik was juist weer in de kamer, toen er opnieuw gebeld werd. Ditmaal stond een man met een leren jas aan op de stoep.

‘Weet u’, zei hij, ‘dat uw vader morgenochtend weggaat?’

‘Ja, ik weet het’, zei ik. ‘Ik kreeg zo juist bericht. Het is fijn voor hem’.

‘Hij voelt zich heel erg opgelucht’, zei de man met de leren jas, ‘dat kan ik u verzekeren. Hij heeft zich wonderbaarlijk gehouden, maar ieder mens komt tenslotte eens aan het eind van zijn krachten. Hij is blij dat hij hier weggaat. Hij denkt dat ze hem in het kamp voorlopig wel met rust zullen laten’.

‘Ja’, zei ik, ‘daar gaat hij onder in de menigte. Er is hier te veel de aandacht op hem gevallen’.

‘Dat is waar’, zei de man met de leren jas, ‘er is te veel over hem gepraat. De Duitsers hebben daardoor de indruk gekregen dat hij een belangrijke figuur is’.

‘Hoe eerder zij dat vergeten zijn, hoe beter’, zei ik. ‘Het is jammer dat ik hem niet meer kan zien’.

‘Niet meer kan zien’, zei de man met de leren jas, ‘waarom niet meer kan zien? U gaat toch morgenochtend ook naar het station?’

‘Het is mij zojuist gezegd’, zei ik, ‘dat het beter is, dat ik dat niet doe. Ik zou er anderen mee in gevaar kunnen brengen’.

‘Wat is dat voor onzin’, zei de man. Hij had een sigaret in zijn mond en ik zag het ronde puntje opgloeien in de duisternis. ‘Gaat u maar gerust heen morgenochtend. Er worden vier en twintig man weggebracht en wij hebben de familie van al die vier en twintig man gewaarschuwd, juist opdat zij op het perron kunnen zijn. Wie zou u daarmee in gevaar kunnen brengen? Het zou toch best mogelijk kunnen zijn, dat u ook met de eerste trein weg moest?’ ‘U hebt gelijk’, zei ik. ‘Het zou best mogelijk kunnen zijn, dat ik ook met de eerste trein weg moest. Dat is waar.

[p. 357]

Ik ga ook’.

‘Maar gerust’, zei de man met de leren jas.

En ik ging. De volgende morgen nam ik de tram naar het station en ik had een koffer bij mij om er de schijn aan te geven dat ik met de eerste trein ging. In de koffer zaten boterhammen, een worst en een doosje vitaminetabletten. Ik kocht een perronkaartje en liep het perron op. Er stond een trein, waarvan de laatste twee rijtuigen door de staatspolitie waren gereserveerd. Dat is de trein, die ik hebben moet, dacht ik. Ik ging op mijn koffer voor de gereserveerde rijtuigen zitten en wachtte af. Er liepen verscheidene mensen over het perron heen en weer. Het was nog een uur voor het officiële vertrek.

Na bijna een half uur gewacht te hebben, kwam de gevangeniswagen het perron op rijden en stopte voor de gereserveerde rijtuigen. De mensen die op het perron heen en weer liepen dromden op enige afstand van de gevangeniswagen samen. Ik ging tussen hen in staan. Een paar politiemannen openden de deur van de gereserveerde coupé's en daarna werd de deur van de gevangeniswagen geopend. Een ogenblik gebeurde er niets.

De eerste die uit de wagen kwam, was mijn vader. Hij knipperde met zijn ogen tegen het licht. Hij zag er bleek uit en zijn gezicht was dik en opgezwollen. Hij zag mij al, terwijl hij nog bezig was uit te stappen. Hij begon plotseling verrast en vrolijk te lachen. Ik had mijn vader bijna nooit zien lachen. Maar nu lachte hij, vreemd, als een kind. Hij was heel oud geworden en hij lachte nu ineens als een kind en daarom was dat zo vreemd. Hij stak zijn beide handen omhoog en hij wees mij er bijna trots op, dat hij geen handboeien droeg. Hij zwaaide met zijn beide vrije handen in de lucht, alsof hij wilde zeggen, kijk eens wat een geluk ik heb gehad. Ik lachte terug iets minder opgewekt.

Achter mijn vader kwam een oud verweerd boertje van een jaar of zeventig en daarachter kwam een jonge-

[p. 358]

man met krulharen die Jaap heette. Ik hoorde van verschillende kanten ‘Jaap’ roepen. De mensen drongen schoorvoetend op naar de gevangeniswagen, elk ogenblik verwachtend, dat ze terug geslagen zouden worden. Ik drong schoorvoetend mee, met de koffer in de hand. Toen wij de gevangeniswagen op enige meters afstand genaderd waren, werden wij door de politiemannen terug geduwd. Het waren Nederlandse agenten en één zei: ‘Straks als ze allemaal in de trein zijn, mogen jullie nog wel een ogenblik met hun praten’.

De gevangenen waren gauw genoeg in de trein en wij konden nog een ogenblik met hen praten. Wij mochten niet in de coupé's komen en wij hingen allemaal als vliegen buiten aan de trein. Er waren ongeveer dertig mensen om afscheid te nemen.

Ik drukte mijn vader de hand en ik zei: ‘Hoe gaat 't, hoe gaat 't nu?’

‘Best’, zei mijn vader opgewekt, ‘heel best. Kijk, ik heb mijn handen vrij. Zij wilden mij vanmorgen boeien aan Leemhuis, dat is een oude man van al over de zeventig. En dat vonden zij toch een schandaal om een oude man van over de zeventig te boeien. En daarom heb ik mijn handen ook vrij’.

Hij stak weer trots zijn beide handen omhoog. Hij was heel erg opgewonden.

‘Ja, dat zou een schandaal geweest zijn om een oude man van over de zeventig te boeien’, zei ik. ‘Ik heb boterhammen bij mij en worst en vitamine tabletten’.

‘Goed zo’, riep mijn vader, ‘dat is prachtig’. Ik stapte even van de treeplank, opende de koffer en haalde de pakjes er uit. Ik zag dat men om mij heen overal al bezig was pakjes uit te reiken. Ik hoorde aan de andere kant van het perron een trein binnen lopen. Een jongen schoof een karretje met boeken langs ons en riep: ‘De laatste berichten, het ochtendblad!’

‘De bewakers zijn goed voor mij geweest’, zei mijn

[p. 359]

vader. ‘Ik heb een keer een bord pap van hen gehad’.

Ik wist het. De laatste keer dat mijn vader tien dagen achter elkaar was verhoord, zonder eten en zonder drinken, had hij niet meer kunnen lopen en had zijn maag geen eten meer kunnen verdragen. Toen hadden de bewakers er voor gezorgd dat hij een bord pap kreeg. ‘Dat was fijn’, zei ik.

‘En of’, zei mijn vader opgewekt, ‘een bord warme pap’.

Achter mij waren andere mannen aan de trein komen hangen, die mijn vader ook de hand gaven en hem, zover zij dat konden op de schouder sloegen. ‘Je hebt het zwaar gehad’, zeiden ze, ‘maar je hebt je best gehouden’. Ze gaven hem een fles melk.

‘Kerels wat ben ik blij dat ik jullie weer zie’, zei mijn vader. ‘Ik heb een bord pap gehad van de bewakers. Zij hebben mij verwend’.

Mijn vader was altijd een man geweest van weinig woorden en een somber man. Nu praatte hij opgewekt en hij lachte. Ik had hem nog nooit in mijn leven zo opgewekt gezien. Het is net alsof hij een schoolreisje gaat maken, dacht ik, het is net alsof hij twaalf is en een schoolreisje maakt. Het is bijna niet te geloven.

‘Ik heb mijn handen vrij’, zei mijn vader over mijn hoofd tegen de mannen die achter mij stonden, ‘ik ben niet geboeid. Ze wilden mij boeien aan een oude man van over de zeventig en dat vonden ze een schandaal. Ik heb werkelijk geboft’. Hij glom van plezier en hij deed erg opgewonden.

Op dat ogenblik joegen de agenten ons bij de trein weg, want de trein stond op het punt te vertrekken. Wij werden naar de andere kant van het perron gedreven. Vandaar konden wij de gevangenen nog zien.

Alle gevangenen hadden pakjes op de knieën liggen en sommigen zaten al aan het brood te eten. ‘Zij zullen het niet slecht hebben op deze reis’, zei iemand naast mij, ‘ik had nog wat spek in huis en dat heb ik tussen de boter-

[p. 360]

hammen gedaan. Nee, ze zullen het niet slecht hebben’.

‘Nee, dat zullen zij niet’, zei ik.

‘Mag ik nog even naar de trein om een pakje sigaretten af te geven?’ zei iemand achter mij tegen een agent.

‘Nee’, zei de agent. ‘Geef mij de sigaretten maar. Dan komt het wel in orde’. Ik keek om. Het was een jongen van een jaar of zestien. Hij gaf de agent de sigaretten en de agent stak het pakje in zijn zak. Toen keek de jongen naar de trein, maakte met zijn vingers een beweging voor zijn mond alsof hij rookte en wees op de agent. Ik zag in de trein een andere jongen van misschien achttien knikken.

Ik bemerkte plotseling mijn vader weer voor het open raampje van de coupédeur. Hij had een fles melk in de hand en hij zette die aan de mond. Op dat ogenblik begon de trein te rijden. Mijn vader wuifde mij met zijn ene hand toe en met de andere hand hield hij branieachtig een fles melk voor de mond. Hij leek een klein kind. Het was bijna beangstigend. Zo zag ik hem voor het laatst.

Ferdinand Langen