Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 8. Tweede stuk

[Mr. Gijseert Karel graaf van Hogendorp]

HOGENDORP (Mr. Gijseert Karel graaf van) zoon van Mr. Willem van Hogendorp en van Carolina Wilhelmina van Haren, dochter van den beroemden Onno Zwier van Haren, werd den 27 October 1762 te Rotterdam geboren. Na eerst te 's Gravenhage de gronden eener hoogst beschaafde opvoeding gelegd te hebben, werd hij, op voorspraak der prinses van Oranje, te Berlijn op het kadettenschool geplaatst. Spoedig onderscheidde hij zich aldaar zoodanig, dat hij, ofschoon vreemdeling, door den Pruissischen generaal von Buddenbrock, uit meer dan twee honderd makkers werd gekozen, om Paul I, toen nog grootvorst van Rusland, die Frederik II kwam bezoeken, voor het front van zijn corps in de Fransche taal te begroeten. In 1778 werd hij vaandrig onder het regiment van prins Hendrik van Pruissen, onder wien hij in den Beijerschen successie oorlog tegen Oostenrijk diende, vervolgens page van gemelden vorst; hij keerde, na den vrede, als officier bij zijn regiment terug. In 1782 keerde hij naar zijn vaderland weder, en kreeg eene officiersplaats bij de garde te voet. Het volgende jaar had hij het geluk, om met het eskader, dat onzen gezant van Berkel naar Noord-Amerika voerde, eene reize derwaarts te doen. Hij vertrok op het schip van den kapitein Aberson, doch was op die reis bijna verongelukt. Hij leed schipbreuk in een orkaan, dobberde gedurende twee maanden op de opene zee en werd met veertig uit drie honderd en vijftig man gered. Zes maanden vertoefde hij in Amerika: voorzien van een aanbevelingsbrief van den vermaarden Franklin, destijds in Nederland zich ophoudende, werd hij gehuisvest bij den grooten Washington, op diens landgoederen in Virginie. Niet, gelijk zooveel anderen, het hoofd vervuld met vreemde denkbeelden, keerde van Hogendorp uit een vreemd land naar zijn vaderland terug. Deze reis had, even als zijn verblijf in Duitschland, den gezigteinder van zijne kennis uitgebreid en het blijkt, dat reeds destijds, ofschoon hij naauwelijks één en twintig jaren oud was, de groote mannen die aan het hoofd der Amerikanen stonden, hem zeer onderscheidden. Hij verkeerde veel met Jefferson, met wien hij eene brief-

wisseling bleef onderhouden, waarvan de sporen nog in de uitgegeven werken van den Amerikaanschen staatsman overgebleven zijn. Bij zijne terugkomst van deze en nog van een Engelsche reis, woonde hij eenigen tijd de lessen van den Leidschen hoogleeraar Pestel bij, en op zijn drie en twintigste jaar promoveerde hij, in het uniform van kapitein der Hollandsche garde, te Leiden in de regten op eene Dissert. de aequabili descriptione subsidiorum inter gentes foederatas, L.B. 1786.

Bij het uitbarsten der toenmalige inlandsche onlusten schaarde zich van Hogendorp aan de zijde van het huis van Oranje; bewees het gewigtige diensten, en werd, na de wederherstelling van hetzelve, in 1787, al spoedig aangesteld tot raad en pensionaris der stad Rotterdam. In deze betrekking, waarin hij vooral eene zeer naauwe en vriendschappelijke betrekking met den raadpensionaris van de Spiegel bleef behouden, was hij hoogst werkzaam en nuttig, en verwierf hij zich, in de vergadering van Holland, den roem van een der welsprekendste redenaars.

Na 1795 kon hij in geen ambtsbediening blijven, omdat zijn eed en zijne overtuiging hem alleen veroorloofden, in een vrijen staat, onder het medebestuur van het huis van Oranje, ambtenaar te zijn. Dit echter belette hem niet nuttig te wezen, en zulks was hij door den gezelligen omgang in zijnen kring, door de uitoefening van den koophandel (hij had in 1796 het groote handelhuis van zijne in 1795 overledene schoonmoeder, in Amsterdam, onder de firma van Jacob Schues bestaande, overgenomen en bleef in die stad, onder zijne firma van Gijsbert Karel van Hogendorp & Co. eenige jaren den handel uitoefenen), het uitgeven van eenige tot het algemeen belang betrekking hebbende geschriften en tot het wagen van eene grootsche poging tot herstel van hetgeen in zijne oogen zoo belangrijk was voor het gemeenebest.

Tot deze geschriften behooren:

Iets over de Armen, Amst. 1799.

Missive over het Armenwezen, (in 1794 geschreven) Amst. 1805.

Verhandeling over den Oost-Indischen handel, Amst. 1801 8^o.

Brieven aan eenen participant in de Oost-Indische Compagnie, Amst. 1802 8^o.

Gedachten over 's lands finantien, voorgedragen in aanmerkingen op het rapport tot een stelsel van algemeene belastingen, uitgebragt den 9 Julij 1800, Amst. 1802.

Zijn scherpe blik zag dat onze Oost-Indiën, bij eenen vrijen handel, voor ons konden worden een bron van

welvaart, rijkdom en herstel van den staat, en hij had het geluk te mogen ontwaren, dat zijne denkbeelden bij de regering, voor wien zijn naam destijds geen aanbeveling was, ingang vonden. Zijne Gedachten over 's lands finantien waren een meesterstuk van gezond verstand en redeneerkunst. Hij trad hierin als verdediger van den koophandel op, welken hij teregt als het middel, dat vertier aan den landbouw en fabrieken moest verschaffen, beschouwde.

In dit werk leeren wij hem reeds als een financier en verlicht staats-huishoudkundige kennen. Hij verdedigde daarin, zoowel als in de verhandelingen over Oost-Indiën, die handelsvrijheid, voor welke hij later zooveel heeft opgeofferd.

Toen in 1801 de voorloopige onderhandelingen te Amiëns waren gesloten en de staatkundige gezigteinder over ons vaderland een weinig begon op te helderen, en het ons, even als Zwitserland, vrijgelaten was, onzen eigen regeringsvorm te kiezen, was het Hogendorp alleen, die in eene petitie, die buiten zijn weten in het Fransch en Hollandsch gedrukt werd, (verklaring aan het staatsbewind over de staatsregeling) zijne stem voor het stadhouderlijk huis verhief en opentlijk eene constitutie afkeurde, welke niet het huis van Oranje met de erfelijke waardigheid van hoofd van den staat bekleeden zou.

Steeds aan het huis van Oranje getrouw, deed hij zelfs na den vrede van Amiëns, geen poging om eenige landsbediening te erlangen. Hij vormde toen het ontwerp, om in de nog aan de Nederlandsche republiek behoorende kolonie de Kaap de Goede Hoop, eene Nederlandsche volksplanting te vestigen. Doch dit ontwerp, waaraan hij veel opgeofferd had werd verijdeld. Ofschoon een oog in het zeil houdende, o.a. tijdens de beide landingen der Engelschen, (de voorbeeldelooze domheid waarmede deze plaats hadden hield hem terug), nam hij aan de pogingen tot de herstelling van het huis van Oranje en aan de daartoe strekkende beweging in het voorjaar van 1813 geen deel; maar toen de geallieerde legers in den herfst van dat jaar den voet op den vaderlandschen grond zetteden, stelde zich van Hogendorp aan het hoofd zijner landgenooten en bood opentlijk aan de Fransche overheden het hoofd.

Toen de heugelijke omwenteling van 1813 de pogingen van dezen en andere vaderlandslievende mannen had bekroond en een einde had gemaakt aan de Fransche overheersching, schonk hem de vorst, die door de wenschen der geheele natie was ingeroepen, de ondubbelzinnigste bewijzen van achting en vertrouwen. Achtereenvolgende werd hij minister van buitenlandsche zaken, voorzitter der

beide commissien tot vervaardiging der grondwet, ná den koning voorzitter van den raad van state, lid van de tweede kamer der staten-generaal en voorzitter van hare eerste gewone vergadering, en in al die betrekkingen was hij werkzaam op eene wijze welke onze grootste bewondering en dankbaarheid verdient; ook benoemde hem de koning tot graaf en grootkruis der orde van den Nederlandschen leeuw. Hij is na 1813 gebleven wat hij vóór dit gewigtig tijdperk in onze geschiedenis, wat hij zijn geheel leven geweest was, de man, die niets dan het welzijn van zijn vaderland op na lang doordenken aangenomen beginselen beoogde. Het was hem niet genoeg zichzelven daarvan rekenschap te geven; zijn geweten legde hem als regent de verpligting op om die verantwoording aan zijne landgenooten te doen, en daaromtrent levert hij ons een zeldzaam voorbeeld. Hij heeft zich de moeite gegeven, in tien vrij aanzienlijke boekdeelen onder den titel van Bijdragen tot de huishouding van staat van het koningrijk der Nederlanden ten dienste der Staten Generaal, Delft 1818-1829 8^o., in 1859 te Zalt-Bommel, met aanteekeningen van mr. J.R. Thorbecke, in 5 d. 8^o. herdrukt, aan de natie niet alleen mede te deelen alles, wat in zijn openbaar leven, met uitzondering, gelijk dit van zelf spreekt, van de hem als minister toevertrouwde staatsgeheimen, door hem verrigt is, maar ook de redenen te ontwikkelen, die hem bewogen, mitsgaders den uitslag welke zijne pogingen gehad hebben.

Men wil dat de verzwakte toestand zijner gezondheid hem niet toeliet de moeijelijke betrekking van vice-president van den raad van state langer te vervullen en hij dien ten gevolge herhaalde malen zijn ontslag uit dien post verzocht, tot dat de koning het hem eindelijk in November 1816 gaf, met behoud van den titel van minister van staat en een jaargeld van f 10,000. Deze grond moge door den beschaafden man zijn opgegeven, maar de ware redenen zijn thans wereldkundig. In 1816 verliet hij het ministerie ten einde de grondwettige instellingen in het openbaar te verdedigen. Hoe hij over den gang der zaken dacht, bleek tijdens de behandeling der Domeinwet in 1822 (Zie Bijdr. D. VII, bl. 79). Hij droeg er roem op dit ontwerp te hebben doen vallen; doch hetzelfde principe lag in de syndikaat-wet, en zoodra de vertegenwoordiging zich de contrôle der geldmiddelen had laten ontfutselen, achtte van Hogendorp zijn tijd te kostbaar en stelde zich niet meer verkiesbaar. Van Hogendorp was geen man van vertooning. Tot tweemaal toe heeft men zijne stem willen verdooven in de eerste kamer; doch hij meende dat de openbare belangen openlijk moesten besproken worden. Hij zocht noch de

achting noch de goedkeuring zijner medeburgers te verwerven. Hij handelde en sprak overeenkomstig zijne overtuiging, zonder om te zien.

Door zijne gave van wel te spreken, was hij lang het sieraad der nationale vertegenwoordiging, en bij vele belangrijke aangelegenheden was zijn helder oordeel, waren zijne gegronde wenken en beschouwingen de geleidsters van velen en hadden eenen beslissenden invloed in en buiten de hooge staatsvergaderingen. Zijne meer en meer toenemende verzwakking van gezondheid drong hem eindelijk om van de betrekking van vertegenwoordiger en werkdadige behartiger van 's lands belangen afstand te doen. Van 1826 af wijdde hij zich, als het ware, aan een afgezonderd stil burgerlijk leven, zonder in een flaauwhartige ledigheid te vervallen. Ook nu hield hij zijn oog gevestigd op de staatsaangelegenheden van zijn vaderland in het bijzonder, van de wereld in het algemeen, en al wat edel en goed was, vond in hem een ijverigen en werkdadigen voorstander. Zoo gaf hij, tijdens den opstand der fel verdrukte Grieken tegen de Turksche geweldenarij, den eersten spoorslag, om de verdrukten, zoo veel doenlijk was, door geldelijken onderstand te redden en weldra bleek het, dat de hulpbehoevenden zich niet te vergeefsch tot de Nederlanders gewend hadden.

Behalve eenige kleinere, door de omstandigheden van het oogenblik uitgelokte geschriften, had hij nog in 1830 zijne Brieven over de openbare welvaart, in de Fransche taal aan een Belg gerigt, uitgegeven, en maakte van die gelegenheid gebruik, om zoo mogelijk onze zuidelijke, toenmalige landgenooten, tot het stelsel van de vrijheid van den handel te bekeeren, terwijl de maatschappij Felix Meritis de eer had, dat hij haar verzocht eene prijsvraag uit te schrijven, waarvan de bekroonde vereerd zou worden met een geschenk uit zijne eigene middelen, gevoegd bij den gouden eerepenning dier maatschappij.

De staat van zijn ligchaamsgestel nam ondertusschen hand over hand af, doch hij betoonde, ook onder hevig en bijkans gedurig lijden, onafgebroken de zielskracht, die hem door geheel zijn leven onderscheidde, en die hem ook niet verliet, toen, in het begin van 1833, eene geliefde dochter hem door den dood werd ontrukt. Eindelijk bezweek hij in den avond van den 5 van Oogstmaand 1834. Hij was lid van verschillende genootschappen, o.a. van de maatschappij van Nederlandsche letterkunde. In 1836 werd een fraaije gedenkpenning met zijn beeldtenis geslagen en meer malen is zijne afbeelding in plaat gebragt. In 1789 huwde hij jonkvrouw Hester Clifford. Die echt werd ge-

zegend met tien kinderen, van welke bij zijn dood nog zes in leven waren.

Behalve de gemelde werken heeft men nog van hem:

Advys over de verhand. van J. van Ouwerkerk de Vries, over het verval der oorzaken van het verval des Nederl. handels enz., uitgegeven door prof. H.W. Tydeman, Haarl. 1828, 8^o.

De Prins van Oranje, October 1830, 's Hage 1830, 8^o.

Het krediet (29 October 1830), 's Hage 1830, 8^o.

De Vrede (3 November 1830), 's Hage 1830, 8^o.

De Koning (8 November 1830), 's Hage 1830, 8^o.

De Natie (15 November 1830), 's Hage 1830, 8^o.

De verantwoordelijkheid (6 December 1830) 's Hage 1830.

Lettres sur la prospérité publique, adressées à un Belge dans les années 1826, 1829, 1830, Amst., 1830, 2 t. 8^o.

De ontwikkeling, No. I-IX, 13 Dec. 1830-26 Jan. 1831, 's Hage 1830 5 st. 8^o.

Séparation de la Hollande et de la Belgique, 22 Oct. 1830, 2e edit., Amst. 1830, 8^o.

Over de scheiding van Holland en België, naar het Fransch vertaald, 's Hage 1831, 8^o.

Advys, ingeleverd 17 April 1816, ingevolge van de vereeniging der Noordelijke en Zuidelijke provincien, 's Hage 1831, 8^o.

Opinion émise le 17 Avril 1816, ensuite de la réunion de la Hollande et de la Belgique, traduite du Hollandais, Amst. 1831, 8^o.

Zie Galerie Historique des Contemporains, T. V. p 328; Rovue des Doux Mondes, V. III. p. 67; Memoirs, Correspondence and private papers of Thomas Jefferson, late President of the United States, Vol. I. p. 268, 342; Dr. J. von Arnoldi, Gijsbert Carel Graf von Hogendorp in Zeitgenossen, Biographien und Charakteristiken, B. IV. S 139 ff.; Mr. F.A. van Hall, Redevoer. ter gedachtenis van G.K. Graaf van Hogendorp, Amst. 1835; Verhand. over de verdiensten van G.K. Graaf van Hogendorp als Staatshuishoudkundige ten aanzien van Nederland, door Mr O. van Rees, advokaat enz., uitgegeven door het Prov. Utr. Genoots. van Kunsten en Wetensch., 1854, vergeleken met H.W. Tijdeman, G.K. Graaf van Hogendorp als Staatshuishoudkundige in Recens., Algem. Maandschr. 1855; Mr. G.K.v.H. en zijne geschriften over de beginselen van bestuur van Nederlandsch Indië. Bijdrage door een der leden van het Indisch Genootschap; Mr. S. Vissering, in Gids, Sept. 1855; van der Palm, Gedenkschr. van Nederl. Verlossing; Mr. H. Bosscha, Geschied. der Staatsomwentel. in Nederland, voorgevallen in het jaar 1813; Stuart, Jaarb. van het Koningr. der Nederlanden; Lastdrager, Gedenkstuk der verlossing en herstelling van Nederland; van Kampen, Verkorte Geschied. der Nederl., D. II. bl. 465; 's Gravenh Stads-Almanak, bl 37-48; Groen van Prinsterer, Handb. der Geschied. van het Vaderl.; Bilderdijk, Geschied. van het Vaderl. (Reg.); Siegenbeek, Verslag op de jaarlijksche vergad. der Maatsch. van Letterk. 1835; Aanhangsel op

Nieuwenhuis Woordenb.; Chron. van het Hist. Genootsch., D. II. bl. 128; Ypeij en Dermout, Gesch. der Ned. Herv. Kerk, D. IV. bl. 577; Konst- en Letterb., 1834, D. II. bl. 97, 115; 1835, D II. bl. 171, 11 Nov. 1854; van Kampen, Geschied. der Ned. Letter. en Wetensch., D. II. bl. 635, 637; Brieven van A.R. Falck. 1795 tot 1843, 's Hage 1863; Navorscher, D. VI. bl. 178; Verslag van de jaarl vergad. van het Prov. Utr. Genootsch 1835; Staats courant 7 Aug. 1834; Algem. Handelsblad 8 Aug. 1834; Mr. G.W. Vreede, Iets bij den dood van G.K.v.H., Gorinchem 1834.; Cat. der Maats. van Ned. Letterk. (Reg.); Brinkman, Naaml. van Ned. Boek.; Muller, Cat. van Portr.; Partic. berigt.